ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
63
мамлакатда
янги
иқтисодий
сиёсат
амалга
оширилишини
ва
саноатнинг
ўсишини
таъминлашдан
иборат
бўлган
.
Учинчидан
,
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлашни
икки
тури
ажратилган
бўлиб
,
бири
оммавий
солиқ
тўламаслик
бўлса
,
иккинчиси
алоҳида
фуқаролар
томонидан
содир
этилишидир
.
Лекин
айтиб
ўтиш
лозимки
,
оммавий
солиқларни
тўламаслик
ўз
табиатига
кўра
бир
гуруҳ
шахслар
томонидан
содир
этилишини
назарда
тутган
,
бунинг
исботи
мазкур
жиноят
учун
белгиланган
жазо
тайинлашни
индивидуаллаштирилиш
принципига
риоя
этишда
намоён
бўлганлигидир
(
далолатчи
,
ташкилотчи
ва
раҳбарларга
алоҳида
,
бошқа
иштирокчиларга
алоҳида
).
Тўртинчидан
,
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
унча
оғир
бўлмаган
жиноятларга
киритилган
,
чунки
уларни
содир
этганлик
учун
назарда
тутилган
жазолар
унча
оғир
бўлмаган
хусусият
касб
этиб
,
олти
ойдан
кам
бўлмаган
муддатга
озодликдан
маҳрум
қилиш
ёки
мажбурий
ишларга
жалб
қилиш
ёҳуд
қисман
ёки
бутун
мол
-
мулкини
мусодара
қилиш
ёйинки
ўша
солиқлар
ёки
мажбуриятлар
суммасининг
икки
бараварида
мулкий
ундириш
билан
жазоланган
(
уруш
даврида
бундай
жиноятларни
содир
этганлик
учун
назарда
тутилган
жазолар
бундан
мустасно
).
Б
.
Мусаев
ТДЮИ
тадқиқотчиси
АФФЕКТ
ҲОЛАТИДА
СОДИР
ЭТИЛАДИГАН
ЖИНОЯТЛАРНИ
КВАЛИФИКАЦИЯ
ҚИЛИШДА
ОБЪЕКТИВ
ТОМОН
ФАКУЛЬТАТИВ
БЕЛГИЛАРИНИНГ
АҲАМИЯТИ
Кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
(
аффект
)
ҳолатида
содир
этилган
жиноятларни
ҳар
томонлама
ва
тўлиқ
таҳлилини
объектив
томон
факультатив
белгиларини
,
жумладан
жиноят
содир
этиш
вақти
,
жойи
,
шароити
,
усуллари
,
қуроли
ҳамда
воситаларини
ҳисобга
олмасдан
амалга
ошириб
бўлмайди
.
Ушбу
факультатив
белгиларга
жиноят
таркиби
барча
зарурий
белгиларини
инобатга
олган
ҳолда
ҳуқуқий
баҳо
бериш
талаб
қилинади
.
Чунки
,
бу
тоифа
жиноятлар
ўзининг
тўсатдан
вужудга
келиши
ва
инсон
руҳий
ҳолати
билан
чамбарс
боғлиқлиги
билан
ажралиб
туради
.
Жиноят
содир
этиш
вақти
кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
(
аффект
)
ҳолатида
содир
этилган
жиноятнинг
объектив
томони
зарурий
ва
факультатив
белгиси
саналади
.
Жиноят
кодекси
98-
моддасида
кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
ҳолатини
“
тўсатдан
вужудга
келиш
”
белгисини
жиноят
нормаси
таркибида
тўғридан
-
тўғри
мустаҳкамланганлиги
ушбу
белгини
қонун
чиқарувчи
томонидан
зарурий
ва
факультатив
белги
сифатида
мустаҳкамланганлигини
англатади
.
Аффектни
шахс
ҳаракатларини
бутунлай
ўзига
бўйсундириб
олишини
инобатга
олган
ҳолда
айтиш
мумкинки
,
бу
каби
жиноятларни
тўғри
квалификация
қилиш
учун
аффект
вужудга
келган
ва
уни
тамом
бўлиш
вақтини
тўғри
аниқлаш
талаб
қилинади
.
Кўпчилик
ҳолатларда
аффект
ҳолатида
айбдорнинг
ҳаракатлари
жабрланувчининг
ғайриқонуний
ҳаракатларига
нисбатан
дарҳол
вужудга
келади
ва
содир
этилган
жиноий
оқибат
билан
аффектлашган
қасд
ўртасида
вақт
оралиғи
жуда
қисқа
муддатни
ташкил
этади
.
Лекин
,
бу
фикр
одам
ўлдириш
вақти
билан
аффект
вужудга
келиш
вақтини
ҳар
доим
ҳам
бир
-
бирига
мос
келишини
англатмайди
.
Ҳақиқатда
,
тўсатдан
вужудга
келиш
белгиси
аффект
ҳолатига
хос
жиҳат
саналади
,
лекин
субъектив
ва
объектив
аффектлашган
реакциялар
турли
даражада
ҳамда
оқимларда
ҳаракатланади
.
Бу
кўпинча
,
низоли
вазиятнинг
даражаси
,
қўзғатувчи
омилларнинг
оғир
ёки
енгиллиги
,
айбдорнинг
шахсий
психофизиологик
сифатлари
билан
боғлиқдир
.
Шу
боис
,
барча
учун
аффектлашган
қасд
ва
уни
вужудга
келтирувчи
қўзғатувчи
ҳолатлар
бир
вақтда
вужудга
келади
,
деган
қатъий
қоидани
илгари
суриш
ҳам
мақсадга
мувофиқ
эмас
.
Айрим
жиноят
-
ҳуқуқий
адабиётларда
аффект
ҳолати
жабрланувчининг
ҳуқуққа
хилоф
ҳаракатларига
нисбатан
дарҳол
эмас
,
маълум
вақтдан
кейин
ҳам
вужудга
келиши
мумкин
,
деган
фикрлар
илгари
сурилади
1
.
Жабрланувчининг
ғайриқонуний
ҳаракатлари
ва
аффектни
вужудга
келиши
ўртасида
маълум
вақт
оралиғи
бўлиши
мумкин
,
деган
қарашлар
Собиқ
иттифоқ
даври
олимларини
асарларида
ҳам
учрайди
2
.
Собиқ
иттифоқ
1
Рустамбоев
М
.
Ҳ
.
Ўзбекистон
Республикаси
жиноят
ҳуқуқи
курси
.
3-
том
.
Шахсга
қарши
жиноятлар
.
Тинчлик
ва
хавфсизликка
қарши
жиноятлар
.
Олий
таълим
муассасалари
учун
дарслик
. –
Т
.: “
Илм
Зиё
”, 2011. –
Б
.61.;
Уголовное
право
России
:
Учебник
для
вузов
.
В
2
т
.
Т
. 2.
Особенная
часть
.
Под
ред
.
доктора
юридических
наук
,
профессора
А
.
Н
.
Игнатова
и
доктора
юридических
наук
,
профессора
Ю
.
А
.
Красикова
. —
М
.:
Издательство
НОРМА
(
Издательская
группа
НОРМА
-
ИНФРА
М
), 2000. — 816
с
.
2
Сидоров
Б
.
В
.
Аффект
.
Его
уголовно
-
правовое
и
криминоло
-
гическое
значение
(
Социально
-
психологическое
и
правовое
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
64
парчалангандан
сўнг
чоп
этилган
замонавий
юридик
адабиётларда
ҳам
жабрланувчининг
ғайриқонуний
ҳаракатлари
ва
аффектни
вужудга
келиши
ўртасида
узоқ
вақт
оралиғи
мавжуд
бўлади
1
,
деган
фикрлар
мавжуд
.
Психологлар
ҳам
ўз
навбатида
“
аффект
инсон
хотирасида
кучли
ва
узоқ
вақтгача
сақланиб
қолиниши
мумкин
”
2
лигини
қайд
этишади
.
Айрим
юридик
адабиётларда
аффект
ҳолати
уни
қўзғатувчи
вазиятга
нисбатан
дарҳол
вужудга
келиши
ва
бунда
вақт
оралиғи
бўлмаслиги
ёки
жуда
қисқа
муддатни
(
масалан
,
айбдор
унга
нисбатан
жабрланувчи
томонидан
содир
этилган
ғайриқонуний
ҳаракатларни
дарҳол
тушуниб
етмаслиги
ҳолати
)
ташкил
этиши
мумкинлигини
таъкидланган
3
.
Одатда
,
аффект
ҳолати
айбдорнинг
ўзига
ёки
унинг
яқинларига
қарши
содир
этилган
ғайриқонуний
ҳаракатларга
нисбатан
вужудга
келади
.
Лекин
,
бу
вазиятда
ўзга
шахсларга
нисбатан
содир
этилган
ижтимоий
хавфли
тажовузларга
нисбатан
ҳам
вужудга
келиши
мумкинлигини
бутунлай
инкор
қилиб
бўлмайди
4
.
Аффект
ҳолати
жабрланувчининг
ғайриқонуний
ҳаракатларига
нисбатан
дарҳол
вужудга
келиши
лозим
.
Агар
жабрланувчининг
ғайриқонуний
ҳаракатлари
ва
айбдорнинг
содир
этган
жиноятлари
орасида
анча
вақт
ўтган
тақдирда
ҳамда
бу
вақт
оралиғида
айбдор
жиноят
содир
этиш
учун
тайёргарлик
кўрган
ҳолларда
қилмишни
аффект
ҳолатида
содир
этилган
деб
топиш
мумкин
эмас
.
Лекин
,
айбдорнинг
ижтимоий
хавфли
қилмиши
ва
жабрланувчининг
ғайриқонуний
ҳаракатлари
орасидаги
вақт
оралиғини
мавжудлиги
бутунлай
қилмишни
аффект
ҳолатида
содир
этилган
,
деб
топиш
имкониятини
чекламайди
.
Бу
ҳолат
кўпинча
айбдор
жабрланувчининг
ғайриқонуний
ҳаракатлари
хусусида
анча
вақт
ўтгандан
сўнг
эшитган
вазиятларда
юз
беради
5
.
Бошқа
бир
юридик
адабиётларда
агар
аффект
ҳолатида
айбдорнинг
қасди
жабрланувчининг
зўрлик
,
оғир
ҳақорат
ёки
бошқа
ғайриқонуний
ҳаракатлари
натижасида
тўсатдан
юзага
келган
бўлсада
,
лекин
у
дарҳол
амалга
оширилмасдан
,
қасд
ва
уни
амалга
оширилиши
ўртасида
қандайдир
вақт
оралиғи
мавжуд
бўлса
қилмишни
кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
(
аффект
)
ҳолатида
содир
этилган
деб
квалификация
қилиш
мумкин
эмас
6
.
Кўриниб
турибдики
,
исследование
).
Казань
, 1978. –
С
. 54;
Саркисов
Г
.
С
,
Красиков
Ю
.
А
.
Ответственность
за
преступления
против
жизни
,
здоро
-
вья
,
свободы
и
достоинства
личности
. –
С
. 36;
Сташис
В
.
В
.,
Бажанов
М
.
И
.
Уголовно
-
правовая
охрана
личности
.
Научно
-
практический
комментарий
действующего
уголовного
законо
-
дательства
УССР
.
Харьков
, 1976. –
С
. 61;
Семернева
Н
.
К
.
Вопросы
квалификации
умышленных
убийств
.
Учебное
посо
-
бие
.
Свердловск
, 1984. –
С
. 61.
1
Уголовное
право
России
.
Часть
Особенная
.
М
., 1993. –
С
.
112;
Уголовный
кодекс
Российской
Федерации
.
Научно
-
практический
комментарий
/
Под
ред
.
Л
.
Л
.
Кругликова
и
Э
.
С
.
Тенчова
.
Ярославль
, 1994. –
С
. 318-319.
2
Немов
Р
.
С
.
Психология
.
Учебник
.
Кн
. 1.
Общие
основы
пси
-
хологии
.
М
.: 1994. –
С
. 371.
3
Уголовное
право
Российской
Федерации
.
Особенная
часть
:
Учебник
У
. 26
Под
ред
.
д
-
ра
юр
.
наук
,
проф
.
Л
.
В
.
Иногамовой
-
Хегай
,
д
-
ра
юр
.
наук
,
проф
.
А
.
И
.
Рарога
,
д
-
ра
юр
.
наук
,
проф
.
А
.
И
.
Чучаева
. —
М
.:
ИНФРА
-
М
:
КОНТРАКТ
, 2004. — 742
с
.
4
Курс
уголовного
права
в
пяти
томах
.
Том
3.
Особенная
часть
/
Под
ред
.
Г
.
Н
.
Борзенкова
,
В
.
С
.
Комисарова
.
М
.:
Зерцало
,
2002. –
С
. 241-242.
5
Курс
уголовного
права
в
пяти
томах
.
Том
3.
Особенная
часть
/
Под
ред
.
Г
.
Н
.
Борзенкова
,
В
.
С
.
Комисарова
.
М
.:
Зерцало
,
2002. –
С
. 180-181.
6
Брагин
А
.
П
.
Российское
уголовное
право
:
Учебно
-
методический
комплекс
.–
М
.:
Изд
.
центр
ЕАОИ
. 2008. – 426
с
.;
Уголовное
право
.
Общая
часть
:
учебник
/
отв
.
ред
.
У
26
И
.
Я
.
Козаченко
. — 4-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
. —
М
.:
Норма
, 2008. -
720
с
.
илмий
адабиётларда
аффект
ҳолатини
вужудга
келиш
вақти
масаласида
турли
ёндашувлар
мавжуд
.
Бизнингча
,
аффект
ҳолатини
вақти
масаласини
қатъий
равишда
жабрланувчининг
ғайриқонуний
зўрлиги
,
оғир
ҳақорати
ёки
бошқа
ғайриқонуний
ҳаракатларига
нисбатан
дарҳол
вужудга
келади
,
деб
қатъий
ўрнатилиши
ҳам
мақсадга
мувофиқ
эмас
.
Бу
каби
жиноятларни
шахсни
психофизиологик
жиҳатлари
билан
боғлиқлигини
инобатга
олган
ҳолда
терговчи
,
прокурор
ёки
судьяга
ҳар
бир
алоҳида
вазиятга
мустақил
равишда
баҳо
бериш
имкониятини
қолдириш
лозим
.
Жиноят
объектив
томонинг
яна
бир
факультатив
белгиларидан
бири
сифатида
жиноят
қуролини
кўрсатиб
ўтиш
мумкин
.
Мазкур
тоифадаги
жиноятларда
жиноят
қуроли
айбдор
томонидан
махсус
равишда
жиноят
содир
этишдан
олдин
тайёрланмайди
балки
жиноятни
вужудга
келиши
маиший
характер
касб
этганлиги
боис
,
одатда
айбдор
тасодифан
қўлига
тушган
предметдан
жиноят
қуроли
сифатида
фойдаланади
.
Айбдорни
тасодифий
равишда
жиноят
қуролига
эга
бўлиши
аввало
,
шахсни
аффектни
вужудга
келтирувчи
“
қўзғатувчи
”
салбий
ҳолатларни
зудлик
билан
бартараф
қилиш
ва
улардан
қутулишга
бўлган
интилиши
билан
изоҳланади
.
Кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
(
аффект
)
ҳолатида
содир
этиладиган
жиноятларда
жиноят
содир
этиш
жойи
ҳар
доим
ҳам
бир
хил
бўлмаслиги
мумкин
.
Ушбу
жиноятларда
жиноят
содир
этиш
жойини
аниқлашнинг
умумий
мезони
сифатида
мазкур
жиноятларни
маиший
шарт
-
шароитларда
,
хонадон
ёки
умумовқатланиш
ёхуд
жамоат
жойида
содир
этилишини
кўрсатиб
ўтиш
мумкин
.
Кўпчилик
ҳолатларда
объектив
томоннинг
факультатив
белгиларидан
бири
саналган
жиноят
содир
этиш
шарт
-
шароити
инсон
руҳий
ҳолатини
қўзғалиши
ва
аффект
ҳолатини
вужудга
келишида
у
даражада
муҳим
роль
ўйнамайди
.
Юқоридагилардан
келиб
чиққан
ҳолда
қуйидагиларни
хулоса
қилиш
мумкин
:
Биринчидан
,
Жиноят
кодекси
98-, 106-
моддаларида
назарда
тутилган
жабрланувчи
томонидан
содир
этиладиган
ғайриқонуний
зўрлик
,
оғир
ҳақорат
ёки
бошқа
ғайриқонуний
ҳаракатлар
ва
айбдорда
вужудга
келувчи
аффект
(
кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
)
ҳолати
ўртасидаги
вақт
масаласида
амалиётчи
ва
назариётчи
олимлар
ўртасида
ягона
ёндашув
мавжуд
эмаслиги
ҳамда
ушбу
тушунчаларни
турлича
талқин
қилинаётганлиги
муносабати
билан
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленуми
мазкур
ҳолатга
аниқлик
киритиши
мақсадга
мувофиқ
саналади
.
Иккинчидан
,
кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
(
аффект
)
ҳолатида
содир
этиладиган
жиноятларда
жиноят
объектив
томони
факультатив
белгиларини
тўғри
аниқланиши
ва
баҳоланиши
жиноятни
тўғри
квалификация
қилишда
муҳим
ўринга
эга
.
Шу
боис
,
ҳар
бир
алоҳида
ҳолатда
аффект
ҳолатида
содир
этилган
жиноятларни
объектив
томони
факультатив
белгилари
чуқур
таҳлил
қилиниши
лозим
.
