ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
69
Б
.
Мусаев
ТДЮУ
“
Халқаро
тижорат
(
хусусий
)
ҳуқуқи
”
кафедраси
ўқитувчиси
ТРАНСМИЛЛИЙ
КОРПОРАЦИЯЛАР
ВА
ЎЗБЕКИСТОНДА
МЕҲНАТ
МУНОСАБАТЛАРИНИ
КОЛЛИЗИОН
ТАРТИБГА
СОЛИШ
МАСАЛАЛАРИ
Трансмиллий
корпорацияларнинг
(
ТМК
)
ўзига
хос
муҳим
белгиси
сифатида
унинг
фаолиятини
бир
қатор
давлатларнинг
ҳуқуқий
тартиботларига
асосан
амалга
оширишида
намоён
бўлади
1
.
ТМК
ходимларини
хорижий
давлатларга
ишга
ёллаш
,
хизмат
сафарига
юбориш
ёки
бошқа
давлатда
жойлашган
ТМКнинг
бошқа
таркибий
қисмига
ишга
ўтказиш
,
шунингдек
шу
билан
боғлиқ
бошқа
меҳнат
муносабатларини
турли
давлатларнинг
коллизион
қонунлари
билан
тартибга
солиш
масалалари
янада
мураккаблашади
.
Мазкур
коллизион
ҳуқуқий
муаммоларни
коллизион
нормалар
орқали
ҳал
қилинади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
миллий
доктринага
кўра
коллизион
норма
бу
–
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
хусусий
-
ҳуқуқий
муносабатларга
нисбатан
қўлланиладиган
давлат
ҳуқуқини
белгилаб
берувчи
норма
.
Миллий
олимларимизнинг
фикрига
кўра
,
коллизион
норма
ўз
ичига
икки
элементни
қамраб
олган
бўлиб
,
улар
ҳажм
ва
боғловчидан
иборатдир
.
Ҳажм
хусусий
ҳуқуқий
муносабат
турини
кўрсатиб
берса
,
боғловчи
қўлланиладиган
давлатнинг
ҳуқуқини
кўрсатиб
беради
2
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
доктиналарда
олимлар
ва
тадқиқотчилар
томонидан
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
меҳнат
муносабатларини
тартибга
солишга
қаратилган
бир
қатор
махсус
коллизион
нормаларни
назарда
тутилган
:
меҳнат
фаолияти
жойи
қонуни
(«lex loci laboris»);
эрк
мухторияти
таомойили
(«lex voluntatis»);
иш
берувчи
жойлашган
жой
қонуни
,
байроқ
қонуни
(«lex flagi», «lex
b
а
nderae»),
иш
берувчи
фуқаролиги
қонуни
(«lex
patriae», «lex nationalis»),
ишга
ёллаш
шартномаси
тузилган
мамлакат
қонуни
(«lex loci contractus»)
ва
бошқалар
3
.
Коллизион
нормалар
кўп
томонлама
,
универсал
ва
минтақавий
шартномаларда
,
икки
томонлама
давлатлараро
келишувларда
,
шунингдек
ички
давлатнинг
ҳуқуқида
назарда
тутилган
бўлиши
мумкин
.
Бугунги
кунда
меҳнат
соҳасидаги
коллизион
нормаларни
назарда
тутувчи
умумэътироф
этилган
халқаро
универсал
шартномалар
(
конвенциялар
)
мавжуд
эмаслиги
,
бу
борада
халқаро
ташкилотлар
1
Мазкур
ўринда
трансмиллий
корпорация
(
ТМК
)
деганда
икки
ёки
ундан
ортиқ
давлатларнинг
ҳуқуқий
тизимларида
бир
биридан
иқтисодий
жиҳатдан
мустақил
бўлган
таркибий
қисмлардан
иборат
шаклда
ташкил
қилинган
корпорация
(
юридик
шахсларнинг
коллегиал
бошқаруви
ёки
тадбиркорлик
бирлашмаси
ғояси
асосида
ташкил
қилинган
)
тушунилади
.
ТМК
корпорациянинг
бошқа
иштирокчиларини
акцияларни
ушлаб
туриш
,
шартнома
тузиш
ва
бошқа
услубларда
назорат
қилишга
қаратилган
бир
ёки
бир
нечта
раҳбарлик
қилувчи
марказлардан
иборат
эканлиги
билан
характерланади
. –
муаллиф
изоҳи
.
2
Богуславский
М
.
М
.
Международное
частное
право
:
Учебник
.
6-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
. –
М
.:
Норма
:
ИНФРА
-
М
, 2014. –
С
.
106-107.
3
Дмитриева
Г
.
К
.
Коллизионные
нормы
//
Международное
частное
право
:
учебник
/
отв
.
ред
.
Г
.
К
.
Дмитриева
.
М
., 2008.
томонидан
келгусида
қилиниши
лозим
бўлган
ишларнинг
салмоғини
кўрсатиб
беради
.
Халқаро
тан
олинган
коллизион
нормаларни
қабул
қилиш
билан
боғлиқ
масала
халқаро
ташкилотларнинг
кун
тартибида
мавжуд
бўлиб
, XXI
асрда
БМТнинг
саъи
ҳаракатлари
билан
ҳал
қилинади
4
.
Минтақавий
доирадаги
меҳнат
ва
фуқаролик
муносабатларини
тартибга
солишга
қаратилган
коллизион
нормаларни
бугунги
Европа
Иттифоқи
ҳуқуқида
кўришимиз
мумкин
.
Бизга
маълумки
,
Европа
Иттифоқи
томонидан
умумий
масалаларни
тартибга
солиш
мақсадида
қабул
қилинган
қоидалар
Ўрта
Осиё
ва
бошқа
давлатлар
учун
татбиқ
қилинмайди
,
лекин
Европа
давлатларининг
бу
борадаги
тажрибаларини
таҳлил
қилиш
ҳамда
уларнинг
ижобий
жиҳатларини
ўрганиш
икки
сабабга
кўра
фойдалидир
:
биринчи
,
Европа
давлатлари
ва
Ўзбекистон
Республикаси
ўртасидаги
савдо
-
иқтисодий
алоқалар
туфайли
бугунги
кунда
Европанинг
айрим
трансмиллий
корпорацияларининг
фаолияти
мамлакатимизда
ривожланмоқда
,
бу
ўз
навбатида
ушбу
корпорациялардаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
меҳнат
муносабатларини
тартибга
солиш
борасидаги
тажрибани
ўрганиш
имконияти
вужудга
келади
;
иккинчи
,
МДҲ
доирасида
тобора
кучайиб
бораётган
меҳнат
миграцияси
ва
давлатлараро
интеграциялашув
жараёни
меҳнат
бозори
ҳамда
уни
тартибга
солиш
борасида
унификацияланган
халқаро
ва
минтақавий
ҳуқуқий
ҳужжатларни
қабул
қилиш
эҳтиёжини
вужудга
келтирмоқда
.
Бу
борадаги
Европа
Иттифоқи
тажрибаси
ва
меҳнат
муносабатларини
тартибга
солишдаги
коллизион
нормаларини
қўлланилиши
МДҲ
давлатлари
учун
ижобий
ҳуқуқий
тажриба
саналади
.
Европа
Иттифоқининг
фуқаролик
ва
меҳнат
муносабатларини
тартибга
солиш
борасидаги
коллизион
ҳуқуқий
актлари
орасида
Европа
Иттифоқининг
2000
йил
22
декабрдаги
№
44/2001/
ЕС
“
Фуқаролик
ва
савдо
ишлари
бўйича
суд
қарорларининг
тан
олиш
,
мажбурий
ижро
этиш
ва
юрисдикцияси
тўғрисида
”
ги
Регламенти
,
шунингдек
Европа
Иттифоқи
Кенгаши
ва
Европа
парламентининг
2008
йил
17
июндаги
№
593/2008
“
Шартнома
мажбуриятларига
нисбатан
қўлланиладиган
ҳуқуқ
тўғриси
”
даги
Регламентни
алоҳида
қайд
этиб
ўтиш
лозим
.
Афсуски
,
МДҲ
доирасида
меҳнат
муносабатларини
коллизион
ҳуқуқий
тартибга
солишга
қаратилган
конвенция
ёки
бирор
бир
минтақавий
ҳуқуқий
ҳужжат
ишлаб
чиқилмаган
ҳамда
қабул
қилинмаган
.
Меҳнат
муносабатларини
халқаро
хусусий
ҳуқуқий
тартибга
солишга
қаратилган
бир
қатор
коллизион
нормаларни
1994
йил
15
ноябрдаги
"
Меҳнат
миграцияси
ва
меҳнаткаш
-
мигрантларни
ижтимоий
ҳимоя
қилиш
соҳасидаги
ҳамкорлик
тўғрисида
"
ги
Келишувда
учратиш
мумкин
.
Бугунги
кунда
мазкур
масалада
давлатлар
ўртасида
келишилаётган
давлатлар
ҳудудларига
фуқароларини
келиш
меъёрларини
белгилашга
қаратилган
икки
томонлама
ҳукуматлараро
келишувлар
тузилиш
амалиёти
кенгайиб
бормоқда
.
Мисол
учун
,
Ўзбекистон
Республикаси
ва
Жанубий
Корея
Республикалари
ўртасида
ҳам
худудий
шундай
келишувлар
тузилганлигини
қайд
этиш
лозим
.
Россия
4
Киселев
И
.
Я
.
Международный
труд
. –
М
., 1997. –
С
.102–103.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
70
Федерацияси
ГФР
ва
Франция
давлатлари
билан
ҳам
худди
шундай
келишувлар
тузилган
.
Ўзбекистон
Республикаси
бир
неча
x
орижий
давлатлар
билан
меҳнат
муносабатларига
доир
шартномалар
имзолаган
.
Мазкур
шартномалар
чет
эл
фуқароларини
Ўзбекистон
Республикасидаги
меҳнат
фаолиятини
тартибга
солишга
кўмаклашади
. 2011
йил
23
мартда
имзоланган
, 2012
йил
1
мартдан
кучга
кирган
“
Ўзбекистон
Республикаси
Ҳукумати
билан
Корея
Республикаси
Ҳукумати
ўртасида
бир
давлат
фуқароларининг
бошқа
давлат
ҳудудида
вақтинча
меҳнат
фаолияти
тўғрисида
”
Битим
имзоланган
бўлиб
,
ушбу
битим
икки
давлат
ўртасидаги
дипломатик
муносабатларни
мустаҳкамлаш
ва
иқтисодий
алоқаларни
ривожлантириш
,
бир
давлат
фуқароларининг
бошқа
давлат
ҳудудида
вақтинча
меҳнат
фаолияти
ҳамкорликнинг
муҳим
соҳаси
эканлиги
қайд
этилган
.
Битимда
Ўзбекистон
Республикасининг
Корея
Республикаси
ҳудудида
вақтинча
ишлаётган
ва
Корея
Республикасининг
Ўзбекистон
Республикаси
ҳудудида
вақтинча
ишлаётган
фуқароларнинг
меҳнат
фаолияти
билан
боғлиқ
масалаларни
тартибга
солади
.
Мазкур
битим
чет
эл
фуқароларининг
кириш
учун
махсус
рухсатнома
талаб
этиладиган
ҳудудлар
,
ташкилотлар
ва
объектлардан
ташқари
икки
давлатнинг
бутун
ҳудудида
қўлланилиши
белгиланган
.
Шу
билан
бирга
, 2012
йил
13
декабрда
Ўзбекистон
Республикаси
Меҳнат
ва
аҳолини
ижтимоий
муҳофаза
қилиш
вазирлиги
ҳамда
Корея
Республикаси
Бандлик
ва
меҳнат
вазирлиги
ўртасида
бандликка
рухсат
бериш
тизими
бўйича
ишчиларни
Корея
Республикасига
юбориш
тўғрисида
Англашув
меморандуми
имзоланган
.
Россия
Федерацияси
мамлакатимизни
миграция
соҳасидаги
ҳамкорларидан
яна
бири
ҳисобланади
.
Россия
малакали
ва
малакасиз
ишчи
кучига
талаби
катта
бўлган
,
шу
билан
биргаликда
,
фуқароларимиз
учун
тарихий
яқинлик
ва
тил
тўсиқларнинг
йўқлиги
,
ишга
жойлашиш
харажатларининг
озлиги
сабабли
қулай
бўлган
ривожланаётган
мамлакатдир
.
Икки
давлат
ўртасида
миграция
соҳасидаги
ҳам
-
корликни
тартибга
солиш
мақсадларида
2007
йилнинг
4
июлида
имзоланган
“
Ўзбекистон
Республикасининг
Россия
Федерациясидаги
меҳнаткаш
-
мигрант
фуқаро
-
ларнинг
ва
Россия
Федерациясининг
Ўзбекистон
Рес
-
публикасидаги
меҳнаткаш
-
мигрант
фуқароларининг
меҳнат
фаолиятлари
ва
хуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
”
ги
Келишуви
имзоланган
.
Мазкур
ҳужжат
Ўзбекистон
томонидан
ратификация
қилинган
бўлиб
,
яқин
орада
Россияда
ратификация
қилиниши
кутил
-
моқда
.
Ўзбекистон
Республикаси
Меҳнат
ва
аҳолини
ижтимоий
муҳофаза
қилиш
вазирлиги
ва
Корея
Рес
-
публикаси
Бандилик
ва
меҳнат
вазирлиги
ўртасида
имзоланган
Мем
o
рандумга
асосан
, 2007-2013-
йиллар
давомида
Эркин
ёллаш
тизими
бўйича
ташкиллашти
-
рилган
корейс
тили
тестларидан
муваффаққиятли
ўт
-
ган
15.803
та
фуқароларимиз
Корея
Республикасида
ишга
жойлаштирилган
.
2007
йилдан
2011
йилга
қадар
Ташқи
меҳнат
миграцияси
масалалари
агентлигининг
Фуқароларни
чет
элларда
ишга
жойлаштириш
бўйича
минтақавий
бюролар
томонидан
2637
нафар
фуқаро
Россия
Федерациясига
меҳнат
фаолиятини
амалга
ошириш
учун
юборилди
. 1995
йилдан
2011
йил
ноябрга
қадар
30667
нафар
фуқаро
Жанубий
Кореяга
ишлаш
учун
юборилди
1
.
Кўпчилик
ҳолатларда
,
икки
томонлама
тузилган
давлатлараро
шартномаларда
,
меҳнат
шартномасига
нисбатан
тарафлар
томонидан
эрк
мухторияти
тамойилини
қўллашни
назарда
тутишлари
мумкин
.
Агар
тарафлар
томонидан
шартномага
нисбатан
татбиқ
қилинадиган
ҳуқуқ
белгиланмаган
бўлса
,
шартномани
тузиш
,
ўзгартиш
ва
бекор
қилиш
масалалари
иш
бажарилган
,
бажарилаётган
ёки
бажариладиган
давлатнинг
ҳуқуқи
билан
тартибга
солиниши
лозим
.
Лекин
,
айрим
олимлар
томонидан
,
агар
ходим
меҳнат
шартномасига
биноан
бир
давлат
ҳудудида
меҳнат
фаолиятини
амалга
оширса
,
иш
берувчи
корхона
эса
бошқа
давлатнинг
ҳудудида
жойлашган
бўлса
,
меҳнат
шартномасини
ўзгартиш
,
бекор
қилиш
ҳамда
ундан
келиб
чиқадиган
эътирозлар
корхона
жойлашган
давлат
ҳуқуқига
биноан
тартибга
солиниши
лозимлигини
қайд
этадилар
2
.
Бугунги
кунда
тузилаётган
аксарият
икки
томонлама
давлатлараро
шартномаларда
меҳнат
шартномасига
нисбатан
ишга
қабул
қилаётган
давлатнинг
қонунчилигини
қўллашни
назарда
тутувчи
коллизион
нормани
белгилаш
амалиёти
кенгаймоқда
.
Бизнингча
,
меҳнат
шартномасидан
келиб
чиқадиган
низоларнинг
судловлилиги
иш
бажарилган
,
бажарилаётган
ёки
бажарилиши
лозим
бўлган
жой
қонуни
билан
белгиланиши
лозим
,
лекин
бу
ўринда
тарафларнинг
эрк
мухторияти
тамойилини
меҳнат
шартномаларида
белгилашлари
учун
ҳеч
қандай
тўсиқлар
бўлмаслиги
мақсадга
мувофиқ
.
Юқоридаги
таҳлил
қилинган
халқаро
ва
минтақавий
ҳуқуқий
ҳужжатлардан
маълумки
,
меҳнат
муносабатларини
тартибга
солишга
қаратилган
коллизион
-
ҳуқуқий
нормалар
халқаро
ва
минтақавий
ҳуқуқий
ҳужжатларда
назарда
тутилмаган
.
Бу
ўз
навбатида
,
миллий
қонун
ҳужжатларида
меҳнат
муносабатларини
тартибга
солишга
қаратилган
коллизион
нормаларни
яратиш
заруриятини
вужудга
келтирмоқда
.
Буларнинг
барчаси
халқаро
меҳнат
муносабатларини
тартибга
солишга
қаратилган
қонун
ижодкорлиги
ишларини
янада
жонлантириш
вазифасини
олдимизга
қўйиши
табиий
.
Миллий
қонун
ҳужжатларимизда
бу
борада
қандай
нормалар
борлигига
эътибор
қаратадиган
бўлсак
,
бу
борада
коллизион
нормаларнинг
соҳавий
кодексларда
учратиш
мумкин
.
Хусусан
,
Фуқаролик
кодексининг
6-
бўлими
,
Оила
кодексининг
8-
бўлими
ва
бир
қатор
Меҳнат
кодексида
назарда
тутилган
умумий
қоидалар
.
Мустақиллик
йилларига
қадар
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
меҳнат
муносабатларини
тартибга
солувчи
нормалар
мавжуд
бўлмаган
,
бунга
зарурият
ҳам
бўлмаган
дейиш
мумкин
.
Чунки
,
совет
иттифоқи
даврида
фуқароларнинг
чет
эл
давлатларида
ишлари
истисно
қилинган
.
Шу
сабабли
,
бундай
коллизион
нормаларга
эҳтиёж
ҳам
бўлмаган
.
Фуқаролик
кодексининг
“
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
нормаларини
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларга
нисбатан
татбиқ
қилиш
”
деб
номланувчи
VI
бўлими
ўз
ичига
олган
1158-1199-
моддалар
тартибга
солувчи
1
www.minjus.uz; www.migration.uz –
сайтларидан
олинган
маълумотлар
.
2
Толбузина
Т
.
В
.
Особенности
правового
регулирования
тру
-
довых
отношений
с
участием
иностранцев
//
Евразийский
юридический
журнал
. –
М
., 2014. –
№
6 (73). –
С
. 132–135.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
71
муносабатларга
эътибор
қаратсак
,
улар
фақатгина
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларни
тартибга
солиш
учунгина
татбиқ
қилинади
.
Бундан
фарқли
бўлган
фикрларни
олимларнинг
асарларида
учратиш
мумкин
.
Бундай
ҳолатга
ҳуқуқий
баҳо
берар
экан
,
А
.
С
.
Довгерт
: “
Фуқаролик
ва
меҳнат
муносабатлари
умумий
хусусий
-
ҳуқуқий
характер
касб
этганлиги
боис
,
ушбу
муносабатларни
халқаро
фуқаролик
муносабатлари
таъсирида
вужудга
келган
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
нормалари
билан
ҳам
тартибга
солиш
мумкин
.
Демак
,
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатларни
тартибга
солишга
йўналтирилган
нормаларни
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
меҳнат
муносабатларига
нисбатан
ҳам
татбиқ
қилишга
ҳеч
қандай
тўсқинлик
бўлмаслиги
лозим
.”
1
Бизнингча
,
қуйидагиларга
асосан
ушбу
фикрга
қўшилиб
бўлмайди
:
Биринчидан
,
ҳар
қандай
ҳуқуқий
муносабатларга
чет
эл
элементини
қўшилиши
ушбу
муносабатларнинг
бир
хил
хусусиятини
келтириб
чиқармаслиги
лозим
.
Чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
ҳуқуқий
муносабатларнинг
ҳар
бири
ўзига
хос
тартибга
солиш
усулига
зарурият
сезади
,
бу
эса
фуқаролик
,
меҳнат
ва
оилавий
муносабатларни
тартибга
солиш
масалаларига
қонун
чиқарувчини
ўзига
хос
ёндашувини
,
ушбу
муносабатларнинг
хусусиятларини
инобатга
олиш
заруриятини
белгилаб
беради
.
Иккинчидан
,
амалдаги
Фуқаролик
қонунчилигида
назарда
тутилган
коллизион
нормалар
меҳнат
муносабатларининг
ўзига
хос
жиҳатларини
инобатга
олмаган
ҳолда
ишлаб
чиқилган
бўлиб
,
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
меҳнат
муносабатларини
фуқаролик
муносабатлари
сингари
тенг
ҳуқуқли
шахсларнинг
муносабатлари
сифатида
эмас
,
балки
ходимни
“
кучсиз
тараф
”
сифатида
кўриш
талаб
қилинади
.
Шу
сабабли
,
меҳнат
муносабатларини
тартибга
солувчи
коллизион
нормалар
тенг
ҳуқуқли
шахсларнинг
ҳуқуқий
мақомини
белгилашга
қаратилган
бўлмаслиги
лозим
,
бундай
нормалар
ходимларнинг
меҳнат
муносабатларидаги
ҳуқуқларини
кўпроқ
даражада
ҳимоялаш
заруриятидан
келиб
чиққан
бўлиши
талаб
қилинади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Меҳнат
кодексида
меҳнат
муносабатларини
тартибга
солишга
қаратилган
умумий
коллизион
нормаларни
10-12-
моддаларида
учратиш
мумкин
.
Хусусан
,
Меҳнат
кодексининг
10-
моддаси
халқаро
шартномалар
,
конвенциялар
ҳамда
Ўзбекистон
Республикаси
меҳнат
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларининг
нисбатини
белгилашга
қаратилган
бўлиб
,
унга
кўра
,
агар
Ўзбекистон
Республикасининг
халқаро
шартномасида
ёки
Халқаро
Меҳнат
Ташкилотининг
Ўзбекистон
томонидан
ратификация
қилинган
конвенциясида
ходимлар
учун
меҳнат
тўғрисидаги
қонунлар
ёки
бошқа
норматив
ҳужжатларга
нисбатан
имтиёзлироқ
қоидалар
белгиланган
бўлса
,
халқаро
шартнома
ёки
конвенциянинг
қоидалари
қўлланилади
.
Ўзбекистон
Республикаси
халқаро
шартномаларининг
ёки
Халқаро
Меҳнат
Ташкилотининг
Ўзбекистон
томонидан
ратификация
қилинган
конвенциясининг
қоидалари
меҳнатга
оид
муносабатлар
бевосита
қонун
ҳужжатлари
билан
тартибга
солинмаган
ҳолларда
ҳам
қўлланилади
.
1
Довгерт
А
.
С
.
Правовое
регулирование
международных
тру
-
довых
отношений
.
Киев
, 1992. –
С
. 13-22.
Демак
,
бу
ўринда
қонун
чиқарувчи
меҳнат
муносабатлари
соҳасида
ҳам
Конституциямизнинг
муқаддимасида
белгилаб
қўйилган
халқаро
ҳуқуқнинг
умумэътироф
этилган
нормаларининг
устунлиги
тамойилини
назарда
тутмоқда
.
Меҳнат
кодексининг
11-
моддаси
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқароси
бўлмаган
шахсларга
нисбатан
меҳнат
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларининг
қўлланилишига
бағишланган
бўлиб
,
ушбу
модда
қоидаларига
биноан
меҳнат
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатлари
иш
берувчи
билан
тузилган
меҳнат
шартномаси
бўйича
Ўзбекистон
Республикаси
ҳудудида
ишлаётган
чет
эл
фуқаролари
ҳамда
фуқаролиги
бўлмаган
шахсларга
ҳам
татбиқ
этилади
.
Ушбу
нормадан
кўриниб
турибдики
,
агар
ҳар
қандай
чет
эл
фуқароси
ёки
фуқаролиги
бўлмаган
шахс
Ўзбекистон
ҳудудида
меҳнат
шартномаси
тузган
ҳолда
меҳнат
фаолиятини
амалга
ошираётган
бўлса
,
унинг
меҳнат
муносабатларига
нисбатан
Ўзбекистон
Республикаси
қонунчилиги
татбиқ
қилинади
.
Ушбу
норма
қуйидаги
ҳуқуқий
масалаларни
аниқ
белгилаб
беришга
қаратилмаганлиги
билан
диққатга
сазовор
:
Биринчи
,
иш
берувчининг
шахсий
қонуни
қайси
давлатга
таалуқлиги
масаласини
;
Иккинчи
,
меҳнат
шартномасида
тарафларнинг
эрк
мухториятини
қўллаш
имкониятини
;
Учинчидан
,
Ўзбекистон
ҳудудига
консуллик
ва
бошқа
дипломатик
вазифаларни
бажариш
учун
келган
чет
эл
фуқароларининг
меҳнат
муносабатларини
тартибга
солиш
масалаларни
ва
бошқалар
.
Меҳнат
кодексининг
12-
моддасида
қатъий
равишда
чет
эллик
юридик
ва
жисмоний
шахсларга
тўлиқ
ёки
қисман
тегишли
бўлган
ва
Ўзбекистон
Республикаси
ҳудудида
жойлашган
корхоналарда
Ўзбекистон
Республикасининг
меҳнат
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатлари
қўлланилишини
белгилаб
бермоқда
.
Юқоридаги
Меҳнат
кодексида
назарда
тутилган
умумий
коллизион
нормаларни
таҳлил
қилиш
орқали
шунга
амин
бўлиш
мумкинки
,
ушбу
нормалар
ҳудудийлик
ва
миллий
режим
қоидаларини
белгилаб
бериш
билангина
чекланади
.
Демак
,
бу
борада
Меҳнат
кодекси
нормалари
бугунги
кунда
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
меҳнат
муносабатларини
тўлиқ
равишда
тартибга
солиш
имкониятини
бермайди
,
бу
борадаги
коллизион
нормаларни
такомиллаштиришга
қаратилган
таклифларни
ишлаб
чиқиш
орқали
ушбу
соҳадаги
нормаларга
тизимлилик
касб
этиш
долзарб
аҳамиятга
эга
.
М
.
А
.
Андрианова
ўз
илмий
тадқиқотлари
натижасида
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
меҳнат
муносабатларини
тартибга
солишга
қаратилган
коллизион
нормаларни
қуйидаги
шаклда
шакллантиришга
уринган
: “Lex loci laboris
коллизион
нормасини
ходим
одатда
ўз
меҳнат
мажбуриятларини
бажарётган
давлатнинг
қонуни
сифатида
тушуниш
лозим
ва
уни
асосий
коллизион
боғловчи
сифатида
кўриб
чиқиш
мақсадга
мувофиқ
.
Қўшимча
коллизион
боғловчи
сифатида
олимлар
томонидан
lex loci
delegations (
узоқ
муддатли
хизмат
сафарлари
учун
),
lex
flagi
(
денгизчилар
ва
учувчилар
учун
)
ва
ташкилотнинг
асосий
иш
фаолиятини
амалга
ошириш
жойи
қонуни
(
автомобил
ва
темир
йўл
транспорти
соҳаси
ходимлари
)”
2
.
2
Андрианова
М
.
А
.
Правовое
регулирование
трудовых
отно
-
шений
с
участием
иностранцев
в
системе
международного
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
72
Амалиётда
мавжуд
эмаслиги
ва
талқин
қилишдаги
ягона
фикрни
йўқлиги
сабабли
гибкий
коллизион
боғловчи
М
.
А
.
Андрианова
томонидан
асосий
коллизион
боғловчи
сифатида
кўриб
чиқилмаган
1
.
М
.
А
.
Андрианова
ва
А
.
С
.
Довгерт
эрк
мухторияти
тамойилини
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
меҳнат
муносабатларига
нисбатан
чекланган
тарзда
татбиқ
қилиш
тарафдорлари
бўлиб
,
уларнинг
фикрича
бундай
ҳолатларда
тарафлар
томонидан
ҳуқуқни
танлаш
ёзма
равишда
амалга
оширилган
ва
меҳнат
шартномаси
ҳамда
танланган
ҳуқуқ
ўртасида
ўзаро
узвий
боғлиқлик
мавжуд
бўлиши
лозим
.
Бу
ўринда
меҳнат
шартномаси
тарафларига
меҳнат
шартномаси
элементларини
турли
давлатларнинг
ҳуқуқий
тизимига
бўйсундиришга
рухсат
берилиши
лозим
бўлади
.
Тарафлар
томонидан
қўлланиладиган
ҳуқуқ
ҳақидаги
келишувни
меҳнат
шартномасида
назарда
тутишда
Меҳнат
кодексининг
11-
моддаси
талабларидан
ва
оммавий
тартиб
тўғрисидан
изоҳдан
келиб
чиқиш
лозим
бўлади
.
Бизнингча
,
эрк
мухторияти
тамойилини
ходимнинг
меҳнат
шарт
-
шароитларини
ёмонлашувида
олиб
келмаслик
шарт
билан
меҳнат
шартномасига
нисбатан
татбиқ
қилишни
кенгайтириш
мақсадга
мувофиқ
2
.
Бу
ўз
навбатида
шахснинг
миллий
меҳнат
қонунчилигимиздаги
меҳнат
билан
эркин
шуғулланиш
ҳуқуқини
янада
кенгайтиришга
ва
ўз
навбатида
ушбу
муносабатларни
халқаро
аҳамиятини
ортишига
олиб
келади
.
Юқоридаги
таҳлиллар
натижасида
Меҳнат
кодексидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
меҳнат
муносабатларини
тартибга
солишга
қаратилган
бир
қатор
таклиф
ва
мулоҳазаларни
билдириб
ўтиш
мумкин
.
Ўзбекистон
Республикасининг
амалдаги
Меҳнат
кодексидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
меҳнат
муносабатларини
тартибга
солувчи
10-12 –
моддалари
қуйидагиларга
асосан
бугунги
замон
талабларига
жавоб
бермайди
,
деб
ҳисоблаш
мумкин
:
Биринчидан
,
Меҳнат
кодексининг
10-12-
моддалари
мазмун
моҳиятига
эътибор
қаратсак
,
ушбу
нормалар
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
меҳнат
муносабатларини
тартибга
солишга
қаратилган
коллизион
нормаларни
назарда
тутмайди
.
Шу
билан
бирга
,
ушбу
муносабатларга
нисбатан
коллизион
нормаларни
ҳаракатланишига
ҳеч
қандай
имконият
қолдирмаган
;
Иккинчидан
,
Меҳнат
кодексининг
11-
моддасига
биноан
меҳнат
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатлари
иш
берувчи
билан
тузилган
меҳнат
шартномаси
бўйича
Ўзбекистон
Республикаси
ҳудудида
ишлаётган
чет
эл
фуқаролари
ҳамда
фуқаролиги
бўлмаган
шахсларга
ҳам
татбиқ
этилади
.
Ушбу
нормадан
кўриниб
турибдики
,
агар
ҳар
қандай
чет
эл
фуқароси
ёки
фуқаролиги
бўлмаган
шахс
Ўзбекистон
ҳудудида
меҳнат
шартномаси
тузган
ҳолда
меҳнат
фаолиятини
амалга
ошираётган
бўлса
,
унинг
меҳнат
муносабатларига
нисбатан
Ўзбекистон
Республикаси
қонунчилиги
татбиқ
қилинади
.
Лекин
,
Меҳнат
кодексининг
ушбу
нормалари
иш
берувчининг
шахсий
қонуни
қайси
давлатга
таалуқлиги
частного
и
трудового
права
России
:
дис
. …
канд
.
юрид
.
наук
.
М
., 2002. –
С
. 13.
1
Ўша
жойда
.
2
Бугров
Л
.
Ю
.
Проблемы
свободы
труда
в
трудовом
праве
России
.
Пермь
, 1992.
масаласини
,
меҳнат
шартномасида
тарафларнинг
эрк
мухториятини
қўллаш
имкониятини
,
ходимларнинг
ижтимоий
ҳимояси
,
ходимнинг
жамоа
келишувларидаги
иштирокининг
ўзига
хослиги
каби
бир
қатор
масалаларни
назарда
тутмаган
.
Бу
эса
,
ўз
навбатида
ушбу
нормаларни
янги
таҳрирда
ривожланаётган
халқаро
хусусий
ҳуқуқий
меҳнат
муносабатларидан
келиб
чиққан
ҳолда
қайта
кўриб
чиқиш
заруриятини
олдимизга
қўяди
;
Учинчидан
,
юқоридаги
Меҳнат
кодекси
нормаларида
ТМК
,
унинг
филиаллари
,
ваколатхоналари
,
унинг
таркибий
бўлинмалари
,
юридик
шахсларнинг
бош
давлат
ҳудудидаги
шўъба
корхоналари
,
шунингдек
,
Ўзбекистон
ҳудудига
консуллик
ва
бошқа
дипломатик
вазифаларни
бажариш
учун
келган
чет
эл
фуқароларининг
меҳнат
муносабатларини
қандай
тартибга
солиш
масалалари
умуман
назарда
тутилмаган
;
Юқоридаги
муаммоли
вазиятларни
ҳал
қилиш
учун
Ўзбекистон
Республикаси
Меҳнат
кодексининг
11-
моддасини
янги
таҳрирда
ишлаб
чиқиб
,
қуйидагича
баён
қилиш
мақсадга
мувофиқ
саналади
:
“
Меҳнат
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатлари
иш
берувчи
билан
тузилган
меҳнат
шартномасига
асосан
,
Ўзбекистон
Республикаси
ҳудудида
меҳнат
қилаётган
чет
эл
фуқаролари
ҳамда
фуқаролиги
бўлмаган
шахсларга
,
чет
эл
фуқаролари
,
фуқаролиги
бўлмаган
шахслари
иштирокида
ёки
бевосита
улар
томонидан
ташкил
қилинган
ташкилотларга
,
шунингдек
халқаро
ташкилотларга
ва
чет
эл
юридик
шахсларига
,
трансмиллий
корпорациялар
ва
уларнинг
филиаллари
,
ваколатхоналари
,
ташкилий
тузилмалари
,
шўъба
корхоналарига
ҳам
татбиқ
этилади
,
агар
мазкур
Кодекс
ҳамда
Ўзбекистон
Республикасининг
халқаро
шартномаларида
бошқача
ҳолатлар
назарда
тутилган
бўлмаса
”.
Аннотация
:
мақола
Ўзбекистонда
трансмиллий
корпорациялар
фаолияти
билан
боғлиқ
равишда
ўсиб
бораётган
коллизион
меҳнат
муносабатларини
тартибга
солиш
муаммоларига
бағишланган
.
Ўзбекистон
қонунчилиги
,
халқаро
ҳуқуқий
-
ҳужжатлар
,
миллий
ҳуқуқий
доктрина
таҳлили
натижасига
кўра
Ўзбекистон
Республикасининг
амалдаги
Меҳнат
кодексига
ўзгартиш
ва
қўшимчалар
киритишга
оид
таклифлар
таклиф
қилинган
.
Калит
сўзлар
:
трансмиллий
корпорация
,
коллизион
меҳнат
ҳуқуқи
,
коллизион
боғловчи
,
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
меҳнат
муносабатлари
Аннотация
:
статья
посвящена
проблемам
регули
-
рования
коллизионных
трудовых
отношений
,
рост
ко
-
торых
связан
с
деятельностью
транснациональных
корпораций
в
Узбекистане
.
На
основе
анализа
узбекского
законодательства
,
международных
актов
,
отечественной
правовой
доктрины
предлагается
вне
-
сти
ряд
изменений
и
дополнений
в
Трудовой
кодекс
Республики
Узбекистан
.
Ключевые
слова
:
транснациональная
корпорация
,
коллизионное
трудовое
право
,
коллизионная
привязка
,
трудовые
отношения
с
иностранным
элементом
Annotation
: The article is devoted to the problems of
conflict of laws regulating labor relations, the growth of
which is associated with the activities of transnational
corporations in Uzbekistan. Based on the analysis of the
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
73
Uzbek legislation, international acts, domestic legal
doctrine is proposed to make a number of amendments to
the Labour Code of the Republic of Uzbekistan.
Key words
: transnational Corporations, conflict of
labor law, conflict binding, labor relations with a foreign
element
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Рашидов
К
.
К
.
Некоторые
вопросы
кодификации
норм
международного
частного
права
в
Республике
Узбекистан
//
Материалы
международной
научно
-
практической
конференции
«
Актуальные
проблемы
гражданского
права
». –
Т
., 2010. –
С
. -90.
2.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
долзарб
муаммолари
ва
ривожланиш
истиқболлари
. –
Тошкент
: “Adabiyot
uchqunlari”
нашриёти
, 2014. -282-
б
. (
Х
-
А
.
Рахманкулов
,
В
.
Ё
.
Эргашев
ва
бошқалар
)
3.
Андрианова
М
.
А
.
Правовое
регулирование
тру
-
довых
отношений
с
участием
иностранцев
в
системе
международного
частного
и
трудового
права
России
:
дис
. …
канд
.
юрид
.
наук
.
М
., 2002.
4.
Богуславский
М
.
М
.
Международное
частное
право
:
Учебник
. 6-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
. –
М
.:
Норма
:
ИНФРА
-
М
, 2012. – 704
с
.
5.
Бугров
Л
.
Ю
.
Проблемы
свободы
труда
в
трудо
-
вом
праве
России
.
Пермь
, 1992.
6.
Дмитриева
Г
.
К
.
Коллизионные
нормы
//
Между
-
народное
частное
право
:
учебник
/
отв
.
ред
.
Г
.
К
.
Дмит
-
риева
.
М
., 2008.
7.
Довгерт
А
.
С
.
Правовое
регулирование
междуна
-
родных
трудовых
отношений
.
Киев
, 1992.
8.
Звеков
В
.
П
.
Международное
частное
право
:
курс
лекций
.
М
., 2001.
9.
Звеков
В
.
П
.
Коллизии
законов
в
международном
частном
праве
[
Электронный
ресурс
].
Документ
опуб
-
ликован
не
был
.
Доступ
из
справ
.-
правовой
системы
«
КонсультантПлюс
».
10.
Киселев
И
.
Я
.
Международный
труд
.
М
., 1997.
11.
Лушникова
М
.
В
.
Коллизионный
метод
регули
-
рования
трудовых
отношений
с
иностранцами
//
Зако
-
нодательство
и
экономика
. 2008.
№
7.
12.
Шестерякова
И
.
В
.
Коллизионные
вопросы
труда
по
международному
частному
праву
:
дис
. …
канд
.
юрид
.
наук
.
Саратов
, 2000.
А
.
Эргашев
ТДЮУ
“
Халқаро
тижорат
(
хусусий
)
ҳуқуқи
”
кафедраси
ўқитувчиси
ТРАНСЧЕГАРАВИЙ
БАНКРОТЛИКНИ
ХАЛҚАРО
-
ҲУҚУҚИЙ
ТАРТИБГА
СОЛИШНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
МУАММОЛАРИ
Демократик
бозор
ислоҳотлари
ва
иқтисодиётни
либераллаштиришни
янада
чуқурлаштириш
шароитида
трансчегаравий
банкротликни
ҳуқуқий
тартибга
солиш
билан
боғлиқ
муносабатлар
мазкур
иқтисодий
тизимнинг
талабларига
тўла
жавоб
бериши
ва
трансчегаравий
банкротлик
университетини
субъектларининг
ҳуқуқларини
самарали
ҳимоя
қилиш
механизмлари
яратилган
бўлиши
талаб
этилади
.
Банкротлик
муносабатларига
оид
жараёнлар
турли
кўриинишларда
бўлади
.
Асосан
банкротлик
деганда
,
тугатиш
жараёни
тушунилади
,
бироқ
санация
ҳам
жуда
муҳим
жараён
ҳисобланиб
,
иккала
вазиятда
ҳам
қарздорнинг
кейинги
тақдиридан
қатъий
назар
асосий
вазифа
сифатида
кредитор
ва
қарздорнинг
ўзаро
муносабатларини
тартибга
солиш
ҳамда
талабларни
мавжуд
мол
-
мулк
ҳисобидан
белгиланган
миқдорда
қондириш
масаласи
намоён
бўлади
.
Миллий
-
ҳуқуқий
тартибга
солишда
тўловга
қобилиятсизлик
ҳолатига
нисбатан
,
қоида
тариқасида
,
ўзида
императив
хусусиятни
ифодаловчи
ва
оммавий
тартибга
оид
қоидалари
қўлланилишини
назарда
тутади
.
Шу
боис
,
қарздорнинг
тўловга
қобилиятсизлиги
билан
боғлик
ишларни
кўриб
чиқиш
жараёнида
чет
эл
элементи
мавжуд
бўлса
,
бу
ҳолатда
аксарият
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
одатий
механизмлари
вужудга
келган
масалани
кўп
ҳолларда
адолатли
ва
самарали
ҳал
қилиш
имконини
бермайди
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
доктаринасида
кўплаб
турли
ҳил
терминлар
ишлатилади
:
халқаро
,
кўпмиллатли
,
эксҳудудий
банкротлик
.
Биз
эса
“
трансчегаравий
банкротлик
”
терминидан
фойдаланамиз
,
чунки
у
миллий
ҳуқуқ
доирасидаги
қатъий
ҳудудий
характердаги
жараённи
бошқа
давлат
ҳудудидаги
ҳолати
(
самараси
,
таъсири
)
билан
боғлиқ
муаммони
янада
аниқроқ
тавсифлайди
.
Трансчегаравий
банкротлик
чет
эл
элементи
мавжуд
бўлган
қуйидаги
ҳолатларда
назарда
тутилади
:
-
қарздор
суд
жойлашган
давлатнинг
резиденти
бўлмаса
ёки
ўзида
бошқа
давлат
миллатини
ифодаласа
;
-
қарздорнинг
барча
мулки
ёки
мулкнинг
бир
қисми
бошқа
далат
ҳудудида
жойлашган
бўлса
;
-
кредитор
суд
жойлашган
давлатнинг
резиденти
бўлмаса
ёки
ўзида
бошқа
давлат
миллатини
ифодаласа
,
бошқа
давлат
ҳудудида
жойлашган
бўлса
;
-
чет
давлатда
ва
суд
жойлашган
давлатда
бир
қарздор
ёки
битта
мол
-
мулк
билан
боғлиқ
банкротлик
жараёни
кўриб
чиқилаётган
бўлса
;
-
миллий
банкротлик
жараёнида
чет
эл
бошқарувчиси
иштирок
этаётган
бўлса
.
1
Маълумки
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
иккита
асосий
саволга
жавоб
бериши
керак
:
процессуал
ва
коллизион
.
Трансчегаравий
банкротлик
билан
боғлиқ
ишни
юрисдикциясини
аниқлашда
қоида
тариқасида
,
қарздор
асосий
фаолиятини
юритаётган
жойдаги
1
Международное
частное
право
:
учебник
/
М
.
М
.
Богуславский
.
– 6-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
. –
М
.:
Норма
:
ИНФРА
-
М
, 2012. –
С
.629.
