№ 3 (2025) Ilg'or iqtisodiyot va pedagogik texnologiyalar

Ushbu maqolada investitsion loyihalarni moliyalashtirishda bank kreditlarining roli va uning samaradorligini oshirish imkoniyatlari tahlil qilingan. Hozirgi kunda banklar investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda asosiy moliyaviy manbalardan biri bo‘lib xizmat qilmoqda. Biroq moliyaviy tizimdagi turli muammolar, risklarni baholashdagi qiyinchiliklar, garovga bo‘lgan talabning yuqoriligi va uzoq muddatli resurslar yetishmasligi bank kreditlaridan samarali foydalanishga to‘sqinlik qilmoqda. Maqolada investitsion loyihalarni moliyalashtirish manbalari, asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning moliyalashtirish manbalari bo‘yicha o‘zgarishi, bank kreditlarining oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish dasturlari doirasida kredit ajratish dinamikasi va tadbirkorlik faoliyatiga ajratilgan kreditlar ulushi solishtirma jadvallar orqali tahlillar olib borilgan. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, bank kreditlarining investitsiya jarayonidagi ishtirokini kengaytirish va investitsion loyihalarni moliyalashtirishda bank kreditlarining rolini oshirish bo‘yicha ilmiy taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan.

Mazkur tadqiqotda xizmat ko‘rsatish sohasida kadrlar salohiyatini oshirish mexanizmlarini takomillashtirishning nazariy va uslubiy asoslari chuqur o‘rganiladi. Xususan, xizmat ko‘rsatish tizimining o‘ziga xos xususiyatlari, zamonaviy bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lgan kadrlarni shakllantirish zarurati hamda mehnat resurslaridan samarali foydalanish omillari tahlil qilinadi. Tadqiqot davomida xorijiy tajribalar o‘rganilib, ularning milliy sharoitga moslashtirilgan modellar asosida qo‘llash imkoniyatlari aniqlanadi. Shuningdek, xizmat ko‘rsatish yo‘nalishida malaka oshirish tizimini isloh qilish, kasbiy kompetensiyani baholash mezonlari va innovatsion yondashuvlar asosida samarali mexanizmlarni ishlab chiqish bo‘yicha nazariy takliflar ilgari suriladi. Tadqiqot natijalari xizmat ko‘rsatish sohasidagi inson kapitalini rivojlantirish va raqobatbardosh kadrlar tayyorlashda muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega.

Мақолада корхона қийматини бошқариш тизими самарадорлигига таъсир этувчи ички ва ташқи омиллар ўрганилиб, тавсифланиб  уларнинг корхона қийматини бошқариш жараёнларида тутган ўрни ва аҳамияти батафсил очиб берилган. Корхона қиймати бошқариш тизимида корхонада амалга оширилаётган ишлаб чиқариш, инвестиция ва инновация жараёнларини, корхонада мавжуд молиявий, моддий ресурсларни ҳамда кадрларни самарали бошқариш муҳим ўрин тутиши асослаб берилган.

Mazkur maqola Xitoyning 1992-yildan 2023-yilgacha boʻlgan vaqt oraligʻida sanoatining oʻsishi va uning keyingi 5 yillik prognozini hisoblashga qaratilgan. Bu maqolaning maqsadi Xitoyning sanoat taraqqiyoti va tanlab olgan omillarimizning iqtisodiy koʻrsatkichlari oʻrtasidagi qisqa va uzoq muddatli bogʻliqlikni oʻrganishga qaratilgan. Tadqiqotda miqdoriy usul qoʻllanildi. Iqtisodiy rivojlanishni tavsiflovchi sanoat va ushbu koʻrsatkichga taʼsir qiluvchi makroiqtisodiy omillarni tahlil qilish uchun ekonometrik vaqt seriyalari modellari, jumladan OLS (oddiy eng kichik kvadratlar) va VAR qoʻllanildi.

Maqola cho‘l-yaylov chorvachiligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash tizimini takomillashtirish muammolariga bag‘ishlangan. Yaylovlarning degradatsiyasi, hosildorlikning pasayishi, qorako‘l qo‘ylarining oziqlanishiga ta’sir etuvchi omillar va innovatsion texnologiyalar yordamida chorvachilikni rivojlantirish masalalari batafsil yoritilgan. Taklif etilgan texnologiyalar yaylov resurslaridan samarali foydalanish, mahsuldorlikni oshirish va iqtisodiy samaradorlikni ta’minlashga qaratilgan.

Mazkur maqolada O‘zbekistonning turizm brendini shakllantirish va rivojlantirish yo‘lidagi asosiy to‘sqinlik qiluvchi omillar tahlil qilinadi. Marketing nuqtai nazaridan qaralganda, turizm brendi nafaqat tashqi imijni, balki mamlakatning iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy taraqqiyotini ifodalovchi muhim vositadir. Biroq, brend strategiyasining to‘laqonli amalga oshirilishiga to‘sqinlik qilayotgan bir qator tizimli muammolar mavjud. Ushbu maqolada aynan ana shunday omillar tahlil qilinib, ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar beriladi.

Biz ushbu maqolamizda O‘zbekiston Respublikasida davlat ulushiga ega banklarning kredit portfelining tahlilini amalga oshirganmiz. Tijorat banklarining jismoniy shaxslarga nisbatan siyosati va yuridik shaxslarga qaratilgan kredit siyosati tahlil qilingan. Tijorat banklarida kredit risklari hamda kredit liniyalaridan samarali foydalanish bo‘yicha takliflar ishlab chiqilgan.

Ushbu maqolada O‘zbekiston Respublikasining Logistik Performance Indeksi (LPI) bo‘yicha reytingdagi o‘rni, uni belgilovchi asosiy mezonlar va bu ko‘rsatkichlarning transport tizimiga ko‘rsatadigan ta’siri tahlil qilinadi. Tadqiqot davomida LPI ko‘rsatkichlari bilan mamlakatdagi transport-logistika infratuzilmasi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik, mavjud muammolar va imkoniyatlar aniqlanadi. Shuningdek, O‘zbekistonning xalqaro savdo tizimidagi tranzit salohiyatini ro‘yobga chiqarishda LPI indeksining ahamiyati yoritiladi. Maqola yakunida mamlakatning LPI reytingini yaxshilashga qaratilgan taklif va tavsiyalar ishlab chiqiladi.

Ushbu maqolada tijorat banklari faoliyatida innovatsion jarayonlarning samaradorligini oshirish va raqobatbardoshlikni ta’minlashda raqamli texnologiyalar va blockchain tizimlarini joriy etishning ahamiyati yoritilgan. Bank kreditlash tizimini raqamlashtirish jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalarining, xususan, blokcheyn platformalarining roli, ularning funksional imkoniyatlari, xavfsizlik darajasi va foydalanish samaradorligi tahlil qilingan. Shuningdek, maqolada iqtisodiyotni raqamlashtirish tendensiyalari, mobil va internet xizmatlarining kengayishi, AKT sektorining YaIMdagi ulushi va elektron savdo rivojlanishi batafsil yoritilgan. Iqtisodiy jarayonlarni baholash va prognoz qilishda iqtisodiy-matematik (ekonometrik) modellardan foydalanish zarurligi asoslab berilgan.

Ushbu maqolada Birlashgan millatlar tashkiloti Taraqqiyot dasturi ko‘magida O‘zbekiston iqlim byudjetini markirovkalash modelini ishlab chiqish va joriy qilish asoslangan. Barqaror rivojlanish konsepsiyasiga nisbatan iqtisodiy yondashuv tarixi yoritilgan. “Yashil” byudjetlashtirish bo‘yicha sohalar kesimida markirovka qilingan mablag‘larning 2024-yil uchun prognozi keltirilgan.

Ushbu maqolada Navoiy viloyatining turistik salohiyatidan foydalanishda gid-ekskursavodlar tayyorlashda mamlakatning barcha hududlarida  ekskursovodlarni sertifikatlash va akkreditatsiya qilish tizimlari hamda O‘zbekistonda ichki turizm jadal rivojlanayotgani sababli, sifatli ekskursiya xizmatlariga bo‘lgan talab ortishi  va ularning samaradorligi o‘rganilgan. Shuningdek, O‘zbekistonda ushbu sohada amalga oshirilayotgan islohotlar va rivojlanish istiqbollari yoritib berilgan.

Ushbu maqolada turizm sohasidagi asosiy ko‘rsatkichlar tahlili, tarmoqda aholi bandlik darajasi va uni oshirishga qaratilgan nazariy jihatlar o‘rganilgan. Bundan tashqari, turizm sohasida bandlik  darajasini oshirish borasidagi amaliy takliflar keltirilgan.

Ushbu maqolada turli olimlar va manbalar tomonidan berilgan temir yo‘l diplomatiyasi tushunchasi bilan bog‘liq ta’riflar tadqiq qilinadi. Shuningdek, turli mamlakatlarda temir yo‘l diplomatiyasiga bo‘lgan yondashuvlar, mamlakatlarning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi sharoitida temir yo‘l diplomatiyasining rivojlanish istiqbollari yoritilgan. Maqolada temir yo‘l diplomatiyasini butun iqtisodiyot va uning alohida tarmoqlari uchun qo‘llashning mumkin bo‘lgan oqibatlari va manfaatlar haqida so‘z boradi. Ishda muayyan mamlakatlarda temir yo‘l diplomatiyasi bilan bog‘liq ayrim loyihalarga oid statistik ma’lumotlardan ham foydalanilgan.

Ushbu maqolada moda sanoatida sodiqlik dasturlarining mijoz sadoqatiga ta’siri o‘rganildi. Tadqiqot avvalo mavzu bo‘yicha adabiyotlarning tizimli tahlilini o‘z ichiga oldi, so‘ngra onlayn so‘rovnoma orqali 200 nafar respondentdan ma’lumot to‘plandi. Logistik regressiya modeli yordamida sodiqlik dasturida ishtirok, chegirmalar va mobil ilova orqali foydalanish omillari xarid qarorlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatgani aniqlandi. Model pseudo R² koeffitsienti 0.48 ni tashkil etib, tahlilga kiritilgan o‘zgaruvchilar dispersiyaning yarmidan ortig‘ini izohladi. Tadqiqot natijalari moliyaviy rag‘bat va raqamli platformalarning qulayligi mijoz sadoqatini oshirishda hal qiluvchi omillar ekanini ko‘rsatdi. Maqola sodiqlik dasturlarini samarali loyihalash uchun adabiyotlarni chuqur o‘rganish, empirik so‘rovlar va ekonometrik tahlil yondashuvlarini uyg‘unlashtirish zarurligini ta’kidlaydi.

Мазкур мақолада материал ресурслар билан таъминланганлик таҳлили ва унинг асосий йўналишлари талқин этилган. Шунингдек, илмий манбаларда материал ресурслар билан таъминланганлик таҳлили бўйича ёндошувлар келтирилган. Тадқиқот натижасида материал ресурслар билан таъминланганликни таҳлил қилиш бўйича муаллиф методикаси келтирилган, ундан самарали фойдаланиш ҳамда унинг сарфини камайтириш йўллари баён этилган. Моддий ресурслар таъминотини таҳлил қилишда эътиборга олиниши мақсадга мувофиқ бўлган жиҳатлар айтиб ўтилган. Шунингдек, маҳсулот ҳажмига материал ресурслар ҳажми ва улар қайтимининг таъсири омилли таҳлил ёрдамида ҳисоб-китоб қилинган.

Замонавий рақамли муҳитда ижтимоий тармоқлар таълим жараёнининг ажралмас қисмига айланмоқда. Ушбу мақолада ижтимоий тармоқлардан таълим ташаббусларини илгари суриш ва бошқаришда фойдаланиш бўйича бир нечта муваффақиятли амалий ҳолатлар таҳлил қилинади. Тадқиқот мактаб ва олий таълим муассасаларининг Телеграм, Инстаграм, ТикТок ва ЛинкедИн платформаларидаги фаолияти мисолида олиб борилди. Асосий эътибор стратегик коммуникация, рақамли етакчилик ва фойдаланувчиларни жалб қилиш усулларига қаратилган. Мақола натижалари таълим муассасаларида ижтимоий тармоқларни самарали бошқариш учун тавсиялар ишлаб чиқишга хизмат қилади.

Maqolada soliq riskining iqtisodiy mohiyati va unga oid ilmiy qarashlarning ahamiyati, O‘zbekistonda iqtisodiy xatti-harakatlar va natijalarni shakllantirishda soliq siyosatining ahamiyati ko‘rsatilgan. Ular yuqori soliq stavkalari, murakkab qoidalar va past soliq axloqi tadbirkorlik faolligi va rivojlanishiga jiddiy to‘siq bo‘lishi jihatdan o‘rganilgan hamda ilmiy xulosa va takliflar shakllantirilib, soliq riskining iqtisodiy mohiyati va unga oid ilmiy qarashlar nazarda tutilgan.

Ushbu maqolada kichik va o‘rta biznes subyektlarini iqtisodiy jihatdan qo‘llab-quvvatlashda sug‘urta tizimining tutgan o‘rni tahlil qilinadi. Muallif sug‘urtaning KO‘B uchun xavflarni boshqarish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va investitsion muhitni yaxshilashdagi ahamiyatini yoritadi. Shuningdek, O‘zbekistonda ushbu tizimning mavjud holati, asosiy muammolari va uni rivojlantirish bo‘yicha taklif etilayotgan chora-tadbirlar bayon etiladi. Maqola kichik biznesni himoyalash va sug‘urta mexanizmlarini yanada faollashtirish bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiyalarni o‘z ichiga oladi.

Ushbu maqolada O‘zbekiston Respublikasida, xususan, Sirdaryo viloyatida baliqchilik sohasining rivojlanish holati ekonometrik usullar asosida tahlil qilingan. Baliq mahsulotlarining oziq-ovqat xavfsizligi va aholi salomatligidagi o‘rni, iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishdagi roli yoritilgan. Tahlil jarayonida 2010–2023 yillar oralig‘idagi statistik ma’lumotlar asosida avtokorrelyatsion va Durbin-Watson testi yordamida baholangan. So‘nggi 5 yil bo‘yicha prognoz qiymatlar ishlab chiqilib, baliqchilik tarmog‘ini yanada rivojlantirishga oid amaliy xulosalar keltirilgan.

Ushbu tadqiqot O‘zbekistonda majburiy maktab yoshidagi bolalar orasida ijtimoiy-demografik omillar va maktabga qatnamaslik darajalari o‘rtasidagi bog‘liqlikni milliy darajadagi uy xo‘jaliklari so‘rovnomasi ma’lumotlari asosida o‘rganadi. Maktabga qatnamaslik darajalari boshlang‘ich ta’lim, tayanch o‘rta ta’lim va o‘rta ta’lim bosqichlari bo‘yicha tahlil qilindi. Natijalar shuni ko‘rsatdiki, ayniqsa o‘rta ta’lim bosqichida o‘quvchilar maktabdan tashqarida qolish ehtimoli ancha yuqori. Bundan tashqari, uy xo‘jaliklarining boylik darajasi boshlang‘ich va tayanch o‘rta ta’lim bosqichlarida maktabdan chetlanish bilan sezilarli bog‘liqlikka ega bo‘ldi. Jins, yashash joyi (shahar/qishloq) yoki hudud bo‘yicha esa sezilarli farqlar aniqlanmadi. Bu ta’limdagi tenglik yo‘nalishida yutuqlar mavjudligidan dalolat berishi yoki aggregat darajadagi ma’lumotlar nozik tafovutlarni aniqlashda cheklangan bo‘lishi mumkinligini anglatadi. Tadqiqot aniq maqsadli aralashuvlar uchun amaliy xulosalarni taqdim etadi hamda maktabga qatnamaslikning sabablarini chuqurroq tushunish uchun omilli va longitudinal yondashuvlardan foydalanadigan keyingi tadqiqotlarni tavsiya etadi.

Maqolada O‘zbekiston sharoitida valyuta kursi farqlarini hisobga olishdagi mavjud muammolar tahlil qilinib, ularni raqamlashtirish asosida hal etish bo‘yicha amaliy va metodologik takliflar ilgari surilgan. Xususan, kurslarni avtomatik yangilash, “Buxgalteriya hisobi xalqaro standarti (BHXS) 21" standartiga mos metodika ishlab chiqish va sun’iy intellekt orqali monitoring tizimi yaratish zaruriyati asoslab berilgan.

Mazkur maqolada Oʻzbekiston Respublikasida mehnat bozorini isloh qilish sharoitida kadrlar tayyorlash tizimini transformatsiya qilishda strategik instrument sifatida professional standartlarning ahamiyati koʻrib chiqiladi. Buyuk Britaniya, Yangi Zelandiya, Rossiya va Albaniya tajribasi asosida professional malakalarni shakllantirish va joriy etishga doir yondashuvlarning taqqoslama tahlili keltirilgan. Oʻzbekistonda turizm sohasidagi me’yoriy baza va amaliy faoliyat tahlil qilingan holda asosiy muammo va to‘siqlar aniqlangan. Empirik tadqiqot natijalariga koʻra, professional standartlarga nisbatan ish beruvchilar va ta’lim muassasalarining munosabati baholandi hamda milliy malakalar tizimini rivojlantirish boʻyicha yoʻnalishlar belgilandi. Xalqaro tajribalarni milliy shart-sharoitlarga moslashtirishga alohida e’tibor qaratilgan. SWOT-tahlil natijalari asosida standartlarni joriy etish va yangilash mexanizmlarini takomillashtirish boʻyicha takliflar ishlab chiqildi.

Maqolada tijorat banklarining kredit portfelini samarali boshqarish, shuningdek tijorat banklarining kredit portfelini boshqarishni takomillashtirishga doir asosiy yo‘nalishlar bilan bog‘liq muammolar ko‘rib chiqildi va ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqildi.

Ushbu mavzuda Qoraqalpogʻiston Respublikasida gastronomik turizmning rivojlanish, uning imkoniyatlari, bugungi kunda turizm sohasi uchun yaratilayotgan shart-sharoitlar, qolaversa, gastronomik turizm resurslari tahlili olib borilgan. Bunda asosiy e’tibor qoraqalpoqlarga tegishli milliy taomlar, ularning tayyorlanish texnologiyasi, uni turizm marshrutlariga kiritish, milliy taomlarning turlari va tavsifi keltirib oʻtilgan. Shuningdek, qoraqalpoqlarning eng asosiy taomlari roʻyxati muallif tomonidan izlanishlar asosida tuzib chiqilgan va tahlil qilingan.

Ushbu tadqiqot 1997–2023-yillar davrida O‘zbekistonda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (TXI), iqtisodiy o‘sish va savdo ochiqligi o‘rtasidagi sabab-oqibat munosabatlarini o‘rganadi. Kengaytirilgan Dikkey-Fuller (ADF) testiga ko‘ra barcha ko‘rsatkichlar birinchi tartibli integrallashgan, ya’ni I(1) ekanligi aniqlangan. Yohansen kointegratsiya testi esa ko‘rib chiqilayotgan o‘zgaruvchilar o‘rtasida kamida ikkita uzoq muddatli kointegratsiya vektorining mavjudligini tasdiqlaydi. Qisqa va uzoq muddatdagi sababiy aloqalarni tekshirish uchun Vektor xatolikni tuzatish modeli (VECM) qo‘llanilgan. Natijalar TXI, iqtisodiy o‘sish va savdo ochiqligi o‘rtasida har ikkala vaqt momentida ham ikki tomonlama (bi-yo‘nalishli) munosabat mavjudligini ko‘rsatadi. Ushbu natijalar savdo liberallashuvi va investitsiya muhiti bo‘yicha siyosatlarning iqtisodiy o‘sish, TXI oqimlari va savdo hajmining bir vaqtning o‘zida o‘sishini rag‘batlantirishi mumkinligini anglatadi. Tadqiqot O‘zbekistonning makroiqtisodiy barqarorligi va uzoq muddatli rivojlanishini ta’minlash uchun savdo va investitsiya siyosatini uyg‘unlashtirish bo‘yicha amaliy tavsiyalarni ilgari suradi.