Samarkand branch of
Volume 3 | SB TSAU Conference | 2022
Tashkent State Agrarian University
Theoretical and Practical Principles of Innovative
Development of the Agricultural Sector in Uzbekistan
Google Scholar indexed
199
October 5-6
www.samaguni.uz Republican Scientific and Practical Conference
NOK (
PYRUS
) MEVALI EKINI – TADQIQOTLAR VA NATIJALAR
Alisher Erkinovich Botirov
Oybek Bahodir o‘g‘li Aliyev
Toshkent davlat agrar universiteti Samarqand filiali, Agrobiologiya fakulteti
ANNOTATSIYA
Nok o„zining nafis hidi va ta‟mi bilan xalqimiz dasturxonida o„ziga xos o„ringa
ega. Ushbu maqolada mamlakatimizda bugungi kunga qadar qilingan ilmiy
tadqiqotlar va adabiyotlar tahlili olib borildi. Unga asosiy tushunchalar shundan
iboratki, nok hosildorligi bo„yicha olmadan keyin turuvchi mevali daraxt hisoblansa,
boshqa o„rinlarda nok navlari haqida ma‟lumotlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
nok daraxti, navlar xususiyati, tarixi, ko„chatligi.
ABSTRACT
Pear has a special place on the table of our people with its elegant smell and
taste. In this article, an analysis of scientific researches and literature carried out in
our country to date has been carried out. Its main concepts are that pear is the second
most productive fruit tree after apple, and information about pear varieties is given
elsewhere.
Keywords:
pear tree, characteristics of varieties, history, planting.
KIRISH
Nok – atirguldoshlar (
Rosaceae
) oilasiga kiruvchi Nok, Nashvati, Olmurut kabi
nomlarga ega manzarali daraxt va buta turi. Nok sovuq va mo‟tadil iqlim sharoitida
yetishtirilishi bilan ajralib turuvchi uzoq antik davrlarga qadar borib yetuvchi va
meloddan oldingi davrlarda oziq-ovqat sifatida ishlatilishi bilan ajralib turivchi
mevali ekin sifatida ham adabiyot manbalarida dalillar bilan keltirilgan. Bu
dalillardan bir sifatida Syurix ko'li atrofidagi tarixdan oldingi qoziq uylarida ko'plab
izlar topilganligi bilan ko‟rsatish mumkin. Nok Xitoyda miloddan avvalgi 2000-
yillarda yetishtirilgan. Ispaniyada nok daraxti yetishtirish haqidagi maqola Ibn al-
Avvomning 12-asrdagi qishloq xoʻjaligi asari “Qishloq xoʻjaligi haqida kitob”da
keltirilgan [1, 2].
Nokni Rimliklar ham yetishtirgan, ular mevalarni olma kabi
xom yoki pishirilgan holda iste'mol qilganlar. Pliniyning tabiiy
Samarkand branch of
Volume 3 | SB TSAU Conference | 2022
Tashkent State Agrarian University
Theoretical and Practical Principles of Innovative
Development of the Agricultural Sector in Uzbekistan
Google Scholar indexed
200
October 5-6
www.samaguni.uz Republican Scientific and Practical Conference
tarixida uni asal bilan pishirishni tavsiya qilgan va 36 ga yaqin navlarni qayd etgan.
Rim taomlari kitobida “De re coquinaria” ziravorli, nokdan pishirilgan patina yoki
sufle uchun retsepti borligi ham ma‟lum. Bundan tashqari Rimliklar Nok mevasini
Britaniyaga ham tanishtirgan.
Bu tur hozirgi Gʻarbiy Xitoyda Oʻrta Osiyoning togʻ tizmasi boʻlgan Tyan-
Shan tog„ etaklarida paydo boʻlgan va togʻ zanjirlari boʻylab shimol va janubga
tarqalib, turli xil guruhga aylangan deb taxmin qilinadi.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Ribakov va Ostrouxov (1981 yil) qayd etishicha nok olmadan keyin eng keng
tarqalgan meva daraxti hisoblanadi. Nokning yevropa navlari kirib kelishi esa 19-
asrning oxiridan etib borganligi qayd etilgan. Nokning olmadan farqli jixati sifatida
esa avval chetki shoxlari so„ngra o„rta shoxlari gullashi keltirilgan. Nok xosildorlik
bo„yicha olmadan keyin turishi ayrim mahalliy navlari 1000-1400 kg xosil olish
mumkinligi keltirilgan. Nok olma kabi mo„tadil iqlimda o„sadi issiqqa nisbatan
talabchan sovuqqa kamroq chidamli va olmaga qaraganda uzoqroq yashaydi yani
100-150 yil bazan 200 yilgacha. Mazkur kitobda bog„dorchilikda nokning 5000 ga
yaqin navi borligi shulardan 120 tasi SSSR da ekib o„stirilishi, 60 ga yaqin yovvoyi
turi borligi qayd etilgan.
Bundan tashqari bu adabiyotda diqqatga sazovor nok navlari sifatida
quyidagilar keltirib o„tilgan:
Jaydari nok (P.communis L.)
– Ukraina, Kursk, Voronej viloyatlarida
yovvoyi xolda o„sishi qayd etilgan. O„rta Osiyoda esa yovvoyilashgan xillari
Qozog„istonda uchrashi aytilgan. Bo„stonliq rayonida katta maydonlarni egallashi
keltirilgan. Draxati baquvvat bo„yi 20vm gacha yetishi , 200-300 yilgacha yashashi,
ko„p tur xillari borligi, baquvvat payvantag bo„lishi ham nazarda tutilgan.
O‘rta Osiyo noki (
P.Asial mediae Pop.
)
- Tyanshanning yong„oqzorlarida,
olmazorlarida, Pskom daryosi vodiysida uchrashi mazkur adabiyotda qayd etilgan.
Daraxti katta shox-shabbasi yoyiq, tikansiz bo„lishi qayd etilgan. Bu tur
yovvoyilashgani hamda payvantag sifatida foydalanish mumkunligi keltirilgan.
Turkman noki (
P.Turcomanica Malleev
)
- Kopettog„da yovvoyi xolda
uchrashi, daraxtining bo„yi 4 m ga yetishi, shox-shabbasi keng, tikansiz, mevasi yirik
va shirin bo„lishi keltirib o„tilgan.
Ussuri noki (
P. usssuriensis Max.
)
-Ussuri viloyatining
tog„oldi o„rmonlarida va vodiylarida keng tarqalganligi,
daraxtining bo„yi 10-15m gacha yetishi, tikanli bo„lishi, juda ko„p
Samarkand branch of
Volume 3 | SB TSAU Conference | 2022
Tashkent State Agrarian University
Theoretical and Practical Principles of Innovative
Development of the Agricultural Sector in Uzbekistan
Google Scholar indexed
201
October 5-6
www.samaguni.uz Republican Scientific and Practical Conference
tur xillari borligi, payvantag sifatida foydalanish mumkinligi va seleksiya ishlarida
foydalanish mumkinligi mazkur adabiyotda keltirilgan.
Nashvati (
P. serotina Red.
)
ning vatani Xitoyligi, bo„yi 15 m gacha yetishi,
tikansiz bo„lishi, mevasi yeyishga yaramasligi hamda vegetativ ko„payish
xususiyatiga ega ekanligi kabi malumotlar keltirib o„tilgan.
Tol bargli nok (
P. Salicifolia Pall.
)-
quruq toshli joylarda, Sharqiy Kavkaz
o„rmonlari chekkasida o„sishi, bo„yi 10-12 m gacha yetishi, bazan butaga o„xshashi,
juda ko„p ildiz bachkilar chiqarishi, qurg„oqchilikka chidamliligi qayd etilgan.
Regel noki (
)-
G„arbiy Tyanshanning yonbag„irlarida va Pomir Oloy
tog„larida o„sishi, baquvvat ildizga egaligi, kichik bo„yi (5-6 m), uzun-uzun tikanlari
borligi, barglari patsimonligi bilan boshqa turlardan farq qilishi, qurg„oqchilikka
chidamliligi, toshloq yerda o„sa olishi, tabiatda bu turning Korjinskiy noki bilan
duragaylangan xili - Buxoro noki (
P. Bucharika Litw
.) uchrashi aytib o„tilgan. O„rta
Osiyoda payvantag sifatida foydalanish mumkinligi ham keltirilgan.
Ushbu adabiyotda mualliflar tomonidan nok uchun payvantaglar sifatida
mahalliy, yovvoyi, o„rmon nokining chimyon tog„laridagi o„rmon massivlarida
ko„plab o„suvchi tur xillari kirishi aytib o„tilgan. Bu payvantaglar kuchli o„sadigan
qishga chidamli, ildizi yerga chuqur kiradigan hamda payvand qilingan madaniy
navlar yaxshi tutib ketadigan, uzoq yashaydigan payvantaglar sifatida keltirib
o„tilgan. Ayrimlari ildiz bachkisidan ko„payadi. Mahalliy navlarga misol qilib
Toshkent nok, Kulola, Shakar murut, Noring, Almurut, Tyanshan gruppasiga
kiruvchi noklar misol qilib keltirilgan [3].
XULOSA
Xulosa qilib aytganda nok qadimdan yetishtiriladigan va o„zinig nav sifatlari
bilan ajralib turadigan meva ekini sifatida o„stirilib va iste‟mol qilinib kelinayotgan
mevali daraxt toifasiga kiradi. Yuqorida ma‟lumotlardan ko„rinib turibdiki nokning
mavjud navlari asosida seleksiyaner olimlar tarafida bugungi zamonaviy laboratoriya
sharoitida yangi o„ziga xos bo„lgan nok namuna navlarini yaratishga imkon beradi.
REFERENCES
1. Harper, Douglas. "pear". Online Etymology Dictionary.
2. Ibn al-'Awwam, Yaḥyá (1864). Le livre de l'agriculture d'Ibn-al-Awam (kitab-al-
felahah) (in French). Translated by J.-J. Clement-Mullet. Paris: A.
Franck.
pp. 240–242
(ch.
7
-
Article
12). OCLC 780050566. (pp. 240–242 (Article XII).
Samarkand branch of
Volume 3 | SB TSAU Conference | 2022
Tashkent State Agrarian University
Theoretical and Practical Principles of Innovative
Development of the Agricultural Sector in Uzbekistan
Google Scholar indexed
202
October 5-6
www.samaguni.uz Republican Scientific and Practical Conference
3. A.A.Ribakov, S.A.Ostrouxova (1981). O„zbekiston mevachilig. O„qituvchi
Toshkent, 27-29, 189-190 betlar.
4. Alisher Botirov, Baxodir Ochilov, & Furqat Hasanov (2022). ILMIY-TAJRIBA
STANSIYASINING SO„NGI YILLARDAGI STATISTIK KUZATUVLARI.
Central Asian Academic Journal of Scientific Research, 2 (2), 202-207.
5. Botirov, A., & Arakawa, O. (2022). THE INTERACTION OF ROOTSTOCKS,
WATER
AND
SOIL
HUMECTANTS
AND
YOUNG
APPLE
TREE
GROWTH. Academic research in educational sciences, 3(Speical Issue 1), 43-56.
6. Botirov, A., & Arakawa, O. (2021). Root growth changes in the winter planting of
young „Miyabi Fuji‟apple trees. International Journal of Horticultural Science and
Technology, 8(3), 227-233.
7. Qahhorov, S. Q. S., Sanayev, S. T., & Botirov, A. E. (2022). BROKKOLI
KARAMINING OZIQ OVQAT HAVSIZLIGIDA TUTGAN OʻRNI. Academic
research in educational sciences, 3(4), 97-101.
8. Bobomirzayev, P., & Tursunov, S. (2022). Dates and norms of sowing new
varieties of winter wheat on irrigated lands of the Zarafshan valley.
湖南大学学
报
(
自然科学版
), 49(01).
9. Ботиров, А. Э., Бойжонов, У. М., & Рустамова, Г. А. (2022).
ШАФТОЛИНИНГ
ТУРЛИ
НАВЛАРИНИ
КАСАЛЛИК
ЗАРАРКУНАНДАЛАРГА ҚАРШИ ЧИДАМЛИЛИГИНИ ЎРГАНИШНИНГ
ИЛМИЙ АСОСЛАРИ. Academic research in educational sciences, 3(7), 176-182.
10. Botirov, A., Arakawa, O., & Zhang, S. (2021). Forecasting Young Apple Tree
Bud Status with a Visible/Near-Infrared Spectrometer.
11. Alisher Botirov, Akbarxon Murtazayev, Baxodir Ochilov, & Gulrabo Rustamova
(2022). UZUM YETISHTIRISHNING HUDUDLAR KESIMIDAGI TAHLILI.
Academic research in educational sciences, 3 (Speical Issue 1), 293-297.
12. Улуғбек Бойжонов, Ўрмон Мирзохидов, Гулрабо Рустамова, & Алишер
Ботиров
(2022).
САМАРҚАНД
ИЛМИЙ
ТАЖРИБА
СТАНЦИЯСИ
КОЛЛЕКЦИЯ МАЙДОНЛАРИДАГИ ИСТИҚБОЛЛИ ЎРИК НАВЛАРИДА
ФЕНОФАЗАЛАРНИ ЎТИШ МУДДАТЛАРИ. Academic research in educational
sciences, 3 (Speical Issue 1), 287-292.
