18
#03 (184) 2023
VETERINARIYA
MEDITSINASI
АНАТОМИЯ ВА ПАТФИЗИОЛОГИЯ
Mazkur hayvonlar va parrandalarning jasadini
yorib tekshirishda ularning anatomik tuzilishi va ka-
salliklarning shakllariga qarab, ichki a’zolarni ajratib
olish va tekshirish usullari va tartibini o‘zgartirish lozim
bo‘ladi.
Otlarning jasadi orqasi bilan o‘ng yonbosh tomo-
niga yotqizilib yoriladi va bunda dastlab chap old va
orqa oyoqlar ajratib tashlanadi. Qorin bo‘shlig‘ini
ochish uchun oq chiziqning chap tomonidan bitta
bo‘ylama va qorin devorida ikkita ko‘ndalang kesimlar
qilinadi. Meteorizm va o‘limdan keyingi shishishlarda
ichaklarni teshib qo‘ymaslik uchun qorin devorining
bo‘ylama kesimini juda ehtiyot bo‘lib bajarish kerak,
chunki bunday holatlarda qorin bo‘shlig‘ida bir necha
atmosferaga teng bosim hosil bo‘lishi mumkin.
Qorin bo‘shlig‘idagi a’zolarni chiqarib olishda qu-
laylik yaratish uchun dastlab katta chambaraksimon
ichakning tos qismi jasadning o‘ng tomoniga tortib
qo‘yiladi, so‘ngra paypaslab o‘n ikki barmoq va kichik
chambaraksimon ichaklar orasida joylashgan payni
topib, kesib tashlanadi. Shundan keyin ichak tutqichla-
rini ushlab turuvchi biriktiruvchi to‘qimali kletchatka
qo‘llar bilan uziladi, oshqozondan chiqish joyidan 20
sm qoldirilib, o‘n ikki barmoq ichak kesiladi va kesilgan
uchlari bog‘lanadi. O‘n ikki barmoq ichakning kesilgan
joyidan boshlab ichak tutqichlarini (брыжейка) kesib
borib, ingichka ichaklar bo‘limi birgalikda ajratiladi.
Yonbosh ichakni ko‘r ichakka tushadigan joyidan 15-
20 sm qoldirib kesiladi va kesilgan uchlari bog‘lanadi.
Ko‘r ichakning ampulasimon kengayish joyida
uning ichidagi axlat massalari qo‘l bilan suriladi va
kesib olinadi. Kichik chambar ichak tutqichlaridan
ajratiladi va katta chambar ichakning oshqozonsimon
kengayish joyiga 15-20 sm yetmasdan kesiladi. Ko‘r
va chambar ichaklarni ajratib olishdan oldin ularning
orasidagi g‘ovak biriktiruvchi to‘qimali kletchatkani
UDK 619.616:591.8
O.A.Djurayev,
v.f.n., laboratoriya mudiri,
Veterinariya ilmiy-tadqiqot instituti
OTLAR, PARRANDALAR, GO‘SHTXO‘R VA HAMMAXO‘R HAYVONLAR
JASADLARINI PATOLOGOANATOMIK YORIB TEKSHIRISHDAGI O‘ZIGA
XOS XUSUSIYATLAR
Аннотация
В статье приведены данные об особенностях пато-
логоанатомического вскрытия трупов и исследованиях
органов лошадей, птиц, плотоядных и всеядных жи-
вотных . Освещены сведения по методике извлечения и
исследования органов с учетом особенностей их ана-
томического строения и профиля нозологических форм.
Annotation
The article presents data on the features of the autopsy of
corpses and studies of the organs of horses, birds, carnivores
and omnivores. Information on the method of extraction and
examination of organs is covered, taking into account the
peculiarities of their anatomical structure and the profi le of
nosological forms.
Kalit so‘zlar:
otlar, parrandalar, cho’chqalar, itlar, mo’ynali hayvonlar, yorib tekshirish tartibi va usullari, tashqi
va ichki ko‘rik, ko‘krak qafasi, qorin bo‘shlig‘i, ichki a’zolar, morfologik o‘zgarishlar.
ajratish, so‘ngra tutqichlarni hamda katta chambar
ichak va oshqozon devori orasidagi g‘ovak kletchatkani
kesish lozim. Bunda old tutqich arteriyasi va uning tar-
moqlariga diqqat qaratish kerak, chunki otlarda ko‘pin-
cha mazkur qon tomirlarining anevrizma va trombozlari
uchraydi.
Oshqozon, taloq, o‘n ikki barmoq ichak va osh-
qozonosti bezi bilan birgalikda ajratib olinadi. Biroq,
taloqning hajmi kattalashgan bo‘lsa, uni alohida kesib
olish kerak. Buning uchun taloqning o‘tmas tomonidan
ushlab, tortiladi hamda diafragma, oshqozon va chap
buyrak bilan ulangan paylar kesiladi.
Jigar uni diafragma va o‘ng buyrak bilan bog‘lab
turgan paylarni kesgandan keyin qorin bo‘shlig‘idan
ajratib olinadi. Jigarni taloq, oshqozon, oshqozonosti
bezi va o‘n ikki barmoq ichak bilan ham ajratib olish
mumkin. Bunday usulda o‘t yo‘lining umumiy va osh-
qozonosti bezining asosiy irmoqlaridagi o‘zgarishlarni
aniqlash imkoniyati kengayadi.
Bundan tashqari, otlarning jasadini yorib tekshirish
uchun K. G. Bol usuli ham mavjud. Bunda ingichka
ichaklar bo‘limini ajratib olish yonbosh ichakdan bosh-
lanadi, qizilo‘ngach va traxeya birinchi tog‘ay halqa-
sining ortidan kesiladi va ko‘krak qafasidagi a’zolar
bilan birgalikda diafragma (qovurg‘a yoylariga birik-
kan joyidan kesish) orqali ajratib olinadi. Shuning-
dek, otlar jasadining ichki a’zolarini ajratib olishning
P. I. Kokurichev taklif etgan usuli ham mavjud. Bunda
osh qozon va barcha ichaklar birgalikda chiqarib olina-
di. Buning uchun dastlab taloq va chap buyrak ajratib
olinib, qizilo‘ngach oshqozonga qo‘shiladigan joyida
kesiladi. Shundan keyin oshqozonning qizilo‘ngach
kesib olingan teshigidan chap qo‘lning ikkita panjasi
bilan ushlab tortish jarayonida diafragma, jigar, o‘ng
buyrak bilan bog‘lab turgan paylar kesiladi, so‘ngra
ichak tutqichlarining ildizlari hamda kichik chambar
19
#03 (184) 2023
VETERINARIYA
MEDITSINASI
АНАТОМИЯ ВА ПАТФИЗИОЛОГИЯ
ichak tutqichlari ajratilgach, oshqozon-ichaklar tizimi
to‘laligicha chiqarib olinadi.
Parrandalar jasadini yorib tekshirish orqa tomoni
bilan yotqizib, taxtaga ignali to‘g‘nag‘ichlar yordamida
qadash yoki son suyaklarini o‘z bo‘g‘imidan ajratgan
holatda amalga oshiriladi.
Tashqi ko‘rik davomida parrandaning turi, jin-
si, yoshi va semizlik darajasi, jasadning va patlarning
holati, toji va halqalarining ko‘rinishi, qovoqlar va
ko‘zlardagi o‘zgarishlar aniqlanadi. Shundan so‘ng
qorin, ko‘krak va bo‘yindagi patlar yulib tashlanadi.
Tanada parazitlar mavjud bo‘lsa, bir necha minutga
5 % formalin eritmasi yoki 3% lizol eritmasiga solib
olinadi. Teri dastlabki ko‘rikdan o‘tkazigandan keyin,
tumshug‘idan kloakagacha o‘rta chiziq bo‘ylab kesila-
di. Shundan so‘ng, teri kesilgan joyidan ikkala tomon-
ga ham qisman archiladi hamda teriosti kletchatkasi va
skelet mushaklarining holati va tuzilishi o‘rganiladi.
Ko‘krak va qorin bo‘shlig‘i hamda ulardagi ich-
ki a’zolarni tekshirish uchun qorin devori dastlab
kloakadan to‘sh suyagining uchigacha, so‘ngra qo-
vurg‘alarning ostigacha kesiladi. To‘sh suyagini olib
tashlash uchun uning suyak o‘simtalari, qovurg‘alar va
o‘mrov suyagi qovurg‘a qaychisi yordamida kesiladi.
Shundan keyin suyak qisqichi bilan mahkam ushlab,
kuchli harakat bilan oldinga qarab tortiladi va butun-
ligicha kesib olib tashlanadi.
Ko‘krak qorin bo‘shlig‘ini tekshirish jarayonida
havo saqlovchi xaltalarning holati, ularda ekssudat yoki
suyuqliklar mavjudligi va tarkibi tekshiriladi. Shuning-
dek, ichki a’zolarning joylashuvi va seroz qoplamlarda-
gi o‘zgarishlar diqqat bilan o‘rganiladi.
Parrandalarning ichki a’zolarini jasaddan ajratib
olish va tekshirishning bir nechta usuli bor. Odatda, bi-
rin chi navbatda, jigar ajratib olinadi, chunki jigar parran-
dalarda kuchli rivojlangan bo‘lishiga qaramasdan, juda
mo‘rt va tez sinuvchan bo‘ladi. Shundan so‘ng taloq
oshqozon va ichaklar bilan birgalikda, keyin esa o‘pka,
yurak va siydik jinsiy a’zolar tizimi ajratib olinadi. Par-
randalarning o‘pkasi qovurg‘alararo chuqurliklarda joy-
lashgani tufayli, uni skalpelni ko‘tarib ajratish lozim.
Og‘iz bo‘shlig‘i va burun halqumning shilliq pardalari-
ni tekshirish uchun tumshuqning osti qaychi yordamida
kesib ochiladi, keyin esa qizilo‘ngach, jig‘ildon (zob),
hiqildoq va traxeya yorib tekshiriladi. Bosh miyani
ajratib olish uchun parrandaning kallasi kesib olinadi,
ensa tirqishidan boshlab qaychi bilan aylana shaklida
kalla suyaklari kesiladi va pinset bilan olib tashlanadi.
Shundan so‘ng bosh miya ajratib olinadi.
Parrandalar ichki a’zolarini tekshirish huddi
sutemi zuvchi hayvonlar ichki a’zolarini tekshirish tar-
tibida amalga oshiriladi. Biroq bunda parrandalar ichki
a’zolaridagi anatomik tuzilishining o‘ziga xos xusu-
siyatlarini e’tiborga olish kerak. Jumladan, taloqning
kesimdagi tuzilishi yaqqol ko‘rinmaydi, ichaklarning
ko‘r xaltalari juda kuchli rivojlangan, fabritsiy xaltasi
mavjud, o‘pkada alveolalarning o‘rnini parabronxlar
egallagan, mushak oshqozonni tekshirish uchun esa uni
qoplab turgan kutikulani ajratib olish zarur.
Ishlab chiqarish sharoitlarida parrandalar ichki
a’zolarini tekshirishni jasaddagi tabiiy o‘rnashgan jo-
yida amalga oshirish mumkin. Bunda, dastlab, jasad-
ning chap tomoniga ichaklar biroz tortiladi va avval
jigar, taloq, o‘pka va siydik-jinsiy a’zolar tizimi, keyin
esa qizilo‘ngach, jig‘ildon hamda oshqozon ichaklar
tizimi yorib tekshiriladi.
Cho‘chqalar jasadini tashqi ko‘rikdan o‘tkazish-
da boshning bashara qismi shaklining o‘zgarishlariga
(yassiligi, qiyshiq tumshuqligi, noto‘g‘ri tishlamligiga),
lablar va milklarning shilliq qatlamlaridagi jarohatlarga
e’tibor qaratish zarur. Boshqa hayvonlardan farqli o‘la-
roq, cho‘chqalarda teridagi o‘zgarishlar (o‘choqli qiza-
rishlar va nekrozlar, qon quyilishlari, qavariqlar, tosh-
malar va h.k.) yaqqol ko‘rinadi, bu esa, o‘z navbatida,
saramas va o‘lat kabi kasalliklarda muhim diagnostik
ahamiyatga egadir.
Cho‘chqalarning jasadini G.V.Shor taklif etgan
to‘liq evisseratsiya usulida yorib tekshirish mumkin.
Bunda jasad orqa tomoni bilan yotqizilib, orqa oyoqlari
tosson bo‘g‘imida, old oyoqlari esa ko‘krak qafasidan
kuraklarning tog‘ay qismigacha ajratib kesiladi. Dast-
lab qorin mushaklari tos suyaklariga yopishgan jo-
yidan kesiladi, so‘ngra qorin devori oq chiziqdan o‘ng
tomonidan 5-15 sm qoldirib qovurg‘a yoyigacha ke-
sib boriladi. Shundan keyin qovurg‘alarning ko‘krak
suyagiga birikkan joylari ikkala tomonidan ham kesib
ajratiladi, yurak ko‘ylakchasini ko‘krak suyagi bilan
bog‘lab turgan paylar kesib tashlanadi.
Qorin va ko‘krak bo‘shliqlarini tekshirishda
u yerda mavjud ekssudatlar yoki suyuqliklarning
miqdori va tarkibi, ichki a’zolarning joylashuvi va
holati hamda seroz qoplamlardagi o‘zgarishlar tek-
shiriladi. Cho‘chqalarda ayrim o‘tkir kechuvchi yu-
qumli septik kasalliklarda (masalan, saramasda) ich-
ki a’zolarning seroz qoplamlariga ko‘krak va qorin
bo‘shliqlarida to‘planadigan suyuqlikdan fib rin to-
lalari ajralib tushishi mumkinligini ham diqqat e’ti-
borda tutish shart.
Shundan so‘ng birinchi qovurg‘alarni surib, bo‘yin-
ning ventral hamda tilosti mushaklari kesib tashlana-
di va til, bo‘yindagi a’zolar, ko‘krak qafasi va qorin
bo‘shlig‘idagi ichki a’zolarning barchasi birgalikda,
ularning orasidagi tabiiy bog‘lamlar va paylarning bu-
tunligini saqlab qolgan holda ajratib olinadi. Bunda
dastlab plevra diafragmadan ajratiladi, keyin diafragma
qorin mushaklaridan kesib ajratilgach, barcha organo-
20
#03 (184) 2023
VETERINARIYA
MEDITSINASI
АНАТОМИЯ ВА ПАТФИЗИОЛОГИЯ
kompleks to‘laligicha buyraklar bilan birgalikda qattiq
kuch bilan tortib olinadi.
Kalla chanog‘i ichidagi bosh miyani ajratib
olish uchun ko‘zlarning orasida va katta ensa tirqishi-
da tutashuvchi ikkita yonlama kesim qilinadi. Cho‘ch-
qa kalla suyagi bo‘shlig‘ini ochishda bu juda oddiy va
qulay usuldir. Bosh miya ajratib olingandan so‘ng, bu-
run bo‘shlig‘i o‘rta chiziqning yonidan to‘g‘ri bo‘yla-
ma kesim yordamida yoki ikkinchi uchinchi premolyar
tishlar chizig‘ida ko‘ndalang kesim qilish orqali ochi-
ladi.
Cho‘chqalar jasadini qisman evisseratsiya usuli bi-
lan ham yorib tekshirish mumkin, bunda dastlab qorin
bo‘shlig‘idagi ichki a’zolar, keyin esa bo‘yin va ko‘krak
qafasi a’zolari ajratib olinadi.
Ichki a’zolarni tekshirish tartibi otlar ichki
a’zolarini tekshirish tartibiga o‘xshash. Biroq tek-
shirishning qulayligi uchun bo‘yin va ko‘krak qafasi
ichki a’zolarini qorin bo‘shlig‘i a’zolaridan ajratish
maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, mazkur tartib-
da qorin bo‘shlig‘i a’zolarini alohida-alohida tek-
shirishga imkoniyat yaratiladi. Cho‘chqalarda kat-
ta chambar ichak halqalarini ularni bog‘lab turgan
tutqichlardan ajratish lozim. Bunda ko‘r ichak va
chambar ichak jimjimalari o‘z yo‘nalishlari bo‘yicha
kesib boriladi hamda ularning ichida mavjud axlat
massalarining tarkibi va shilliq qatlamlarning holati
tekshiriladi.
Emadigan va yosh cho‘chqalarda oshqozondagi
ozuqaning tarkibini diqqat bilan tekshirish zarur, ya’ni
berilgan ozuqa mazkur guruhlar hayvonlariga mos
bo‘lishi kerak. Chunki dag‘al, katta hajmli, mog‘or
zamburug‘lari bilan zararlangan ozuqalar hamda sifat-
siz don chiqitlari ko‘pincha cho‘chqa bolalarida omma-
viy gastroenteritlarning sababi bo‘lishi mumkin, bun-
dan tashqari, paratif va dizenteriya bilan kasallanishga
sharoit tug‘diradi.
Cho‘chqalarda burun bo‘shlig‘i va burun cha-
nog‘i shilliq qatlamining holatini tekshirish muhim
ahamiyatga ega. Masalan, burun bo‘shlig‘ining yiring-
li-kataral yallig‘lanishi va burun chanog‘ining atrofi -
yasi cho‘chqalarning atrofi k rinit kasalligida yaqqol
ko‘rinadi.
Yangi tug‘ilgan cho‘chqachalar hayotining birin-
chi kunlaridagi ommaviy o‘limida ularning rivojlani-
shi, jun qatlamining siyrakligi, teriosti kletchatkasida
shishishlar mavjudligi va parenximatoz a’zolardagi
o‘zgarishlarga alohida diqqat qaratish zarur. Ko‘pchilik
holatlarda yangi tug‘ilgan cho‘chqachalarning, ayrim
paytlarda esa barcha naslning, ommaviy o‘limiga
bo‘g‘oz cho‘chqalarning ozuqa ratsionida oqsillar (al-
mashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalar), mikroele-
mentlar (ayniqsa yodning) va vitaminlarning yetish-
masligi (masalan, yangi tug‘ilgan cho‘chqachalarning
enzootik miksodema kasalligida) sabab bo‘ladi.
Itlar va mo‘ynali hayvonlarning jasadlari orqasi-
ga yotqizib yorib tekshiriladi. Bunda ichki a’zolarni
G.V.Shor bo‘yicha bir butun organokompleks ko‘ri-
nishida to‘liq evisseratsiya usulida yoki A.I.Abrikosov
usulida ajratib olish mumkin. Ichki a’zolarni tekshirish
tartibi xuddi qoramollar yoki otlarni tekshirish tartibiga
o‘xshashdir. Biroq it jasadini tekshirish jarayonida teri-
osti kletchatkasi va seroz qoplamlarning suvsizla nishi,
qonning quyuqlashuvi, qon quyilishlari, oshqozon pi-
lorik qismining gemorragik yallig‘lanishi kabi o‘zga-
rishlarga, shuningdek oshqozondagi ozuqa tarkibida
yot jism va predmetlarning mavjudligiga alohida diqqat
e’tibor qaratish zarur. Chunki bu o‘zgarishlar quturish
kasalligiga gumonsirash uchun asos bo‘ladi. Shuning
uchun, bunday holatlarda mazkur xavfl i kasallikka
tug‘ilgan shubhani istisno qilish uchun veterinariya
laboratoriyasiga itning kallasini butunligicha yoki bosh
miyadagi ammon shoxi, kichik miya va cho‘zinchoq
miya bo‘lakchalarinini glitserinning 30% li suvli ste-
ril eritmasida jo‘natish kerak. Bundan tashqari, burish-
gan, g‘adir-budur va zichlashgan buyraklar itlarda lep-
tospirozning sarg‘aymasiz shakli uchun xos o‘zgarish
ekanligini unutmaslik darkor.
Albatta, mavjud sharoitlar, yorib tekshirishning
maq sadi, kasallikning xususiyatlari hamda hayvonlar
yoki parrandaning turiga qarab, ichki a’zolarni ajratib
olish va tekshirish yuqorida keltirilgan u yoki bu usul
yordamida amalga oshirilishi kerak. Shunga qara-
masdan, yorib tekshirishni umumqabul qilingan tartibda
bajarish maqsadga muvofi qdir. Jasadni yorib tekshirish
tartibsiz bajarilganda ayrim ichki a’zolardagi muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan patomorfologik o‘zgarishlar
diqqatdan chetda qolib ketishi mumkin, bu esa, oqibat-
da, noto‘g‘ri xulosaga (diagnozga) sabab bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Акулов А.В. и соавт. “Патологоанатомическая
диагностика болезней крупного рогатого скота”. М.,
“Агропромиздат”, 1987, 399 с.
2. Alimov B.A., Egamberdiyeva Z.Z. “Patologik
anatomiyadan qo‘llanma”. T. “Ibn Sino”, 1993, 168 s.
2. Ibodullaev F. “Qishloq xo‘jalik hayvonlarining pa-
tologik anatomiyasi”. T., “O‘zbekiston”, 2000, 420 s.
3. “Лабораторные исследования в ветеринарии”. Под
ред. Б.И.Антонова. М., “Агропромиздат”, 1986, 352 с.
4. Меркулов Г.А. “Курс патологогистологической
техники”. М.”Медгиз”, 1976, 340 с.
5. “Патологическая анатомия сельскохозяйственных
животных”. Под ред. В.П.Шишкова и Н.А.Налетова.
М.,”Колос”, 1980, 440 с.
