S H A R Q M A S H ’ A L I
58
ЗАРДУШТИЙЛИКДА
АҲУРА
МАЗДАНИНГ
НОМИНИ
СИФАТЛАРИ
ОРҚАЛИ
ЗИКР
ҚИЛИШ
АНЪАНАСИ
УРАЗОВА
РАЪНО
PhD,
ТДТУ
Олмалиқ
филиали
Аннотация
.
Ушбу
мақола
зардуштийлик
илоҳиёти
маъбуд
ва
маъбудаларининг
турли
диний
маросимлар
,
кундалик
урф
-
одатлар
ва
маънавий
ҳаётда
ҳар
бирига
хос
тарзда
вазифалари
тақ
-
симоти
таҳлилига
бағишланган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Гоҳлар
,
Аҳура
Мазда
,
Яштлар
,
Ясна
,
Ардви
Сура
,
Аши
,
Спента
Армаи
-
тий
,
Ҳаурватат
,
Амеретот
,
Ашаҳ
,
Митра
,
Ваҳумана
,
эзгу
ният
.
Аннотация
.
Статья
посвящена
своеобразному
распределению
функций
между
богами
и
богинями
зороастрийского
пантеона
в
религиозных
ритуалах
,
повседневных
бытовых
и
духовных
обрядах
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Гаты
,
Ахура
Мазда
,
Яшты
,
Ясна
,
Ардви
Сура
,
Аши
,
Спента
Армаити
,
Хаурватат
,
Амеретот
,
Ашах
,
Митра
,
Вахуман
,
благая
мысль
.
Abstract.
The article is related to a particular distribution of functions amongst gods and goddesses of
Zoroastrian pantheon in term of religious rituals, daily and religious practices.
Keywords and expressions:
Gathas, Ahura Mazda, Yashts, Yasna, Ardvi Surah, Ashi, Spenta Armaiti,
Haurvatat, Ameretat, Ashah, Mitra, Vahumana, Good Intention.
Авеста
китоби
зардуштийлик
динининг
эзгулик
ғоясига
йўналтирилиши
билан
баро
-
бар
“
одам
ва
олам
,
инсон
ва
жамият
ҳақи
-
даги
тасаввурларнинг
,
улар
ўртасидаги
му
-
носабатларнинг
жамулжам
ифодаси
”
1
ни
муайян
тизимга
солинган
маъбуд
ва
маъбу
-
даларнинг
ижобий
туркуми
орқали
намоён
этган
.
Ушбу
маъбуд
ва
маъбудалар
тизими
ижтимоий
асосларга
эгалиги
билан
диққатга
сазовор
.
Авестанинг
ижобий
илоҳий
зотлар
тизими
ўз
даври
учун
жамиятнинг
ҳаётий
орзу
умидлари
ифодаси
эди
.
Улар
“
табиат
,
жамият
ва
инсон
ўртасидаги
муносабатларни
маънавий
,
руҳий
,
ахлоқий
мезонлар
орқали
уйғунлаштириш
...”
2
га
хизмат
қилган
.
Авестада
маъбуд
ва
маъбудалар
тизими
-
нинг
ижтимоий
моҳияти
бир
ўринда
ўта
мураккаб
бўёқларда
берилса
,
бошқа
ўринда
асотирий
мавҳум
тус
олади
.
Айниқса
,
“
Гоҳ
”
ларда
Аҳура
Мазданинг
“
Олам
руҳи
”,
“
Ашаҳ
” “
Ҳақиқат
”, “
Эзгу
Ният
”, “
Олам
1
Жўраев
Н
. “
Авесто
”
зарурати
/
Авесто
.
Тарихий
адабий
ёдгорлик
.
А
.
Маҳкам
таржимаси
. –
Т
.:
Шарқ
,
2001. –
Б
. 4–6.
2
Авесто
.
Тарихий
адабий
ёдгорлик
/
А
.
Маҳкам
таржимаси
. –
Т
.:
Шарқ
, 2001. –
Б
. 5.
Шаҳриёри
”
каби
эманациялари
бир
қарашда
турли
номдаги
мустақил
худолардек
кўрин
-
са
,
уларнинг
ички
маъносига
диққат
қилин
-
са
,
бу
атамалар
моҳиятида
“
Бош
ҳакам
”
Аҳура
Мазда
кўзда
тутилганини
пайқаш
қийин
эмас
.
Чунки
,
Зардушт
“
Гоҳ
”
ларининг
моҳияти
фақат
Аҳура
Маздага
қаратилган
,
уни
қавмларга
Бош
парвардигор
сифатида
тақдим
этишни
кўзлаган
.
Уни
эманациялари
номлари
орқали
ифодалаш
ўзига
хос
таъсир
воситаси
ролини
ўйнаган
3
.
Зардушт
давридаёқ
,
яъни
Авестанинг
“
Ясна
”
наскига
кирган
“
Гоҳ
”
лар
пайдо
бўли
-
шида
,
ибтидоий
кўпхудоликка
ҳамда
асоти
-
рий
образларга
муносабат
масаласида
жид
-
дий
танлаш
рўй
берган
.
Масалан
, “
Гоҳ
”
лар
“
Кенжа
Авеста
”
даврига
хос
маъбудлар
ти
-
зими
ҳақида
ҳеч
нарса
билмайди
.
Бироқ
,
“
Гоҳ
”
ларнинг
ҳар
бандида
,
унинг
энг
муқад
-
дас
қўшиқлари
Етти
боб
Ясна
(“
Аҳунаванд
Гоҳ
”
лар
билан
“
Уштавад
Гоҳ
”
лар
орасида
жойлашган
етти
боб
,
яъни
35-42-
Ясна
қў
-
шиқлари
)
ва
бошқаларда
такрор
-
такрор
уч
-
райдиган
мурожаатлар
муайян
бир
туркум
3
Авеста
.
Яшт
китоби
/
М
.
Исҳоқов
таржимаси
. –
Т
.:
Шарқ
, 2001. –
Б
. 10–11.
S H A R Q M A S H ’ A L I
59
илоҳий
зотларга
қаратилган
.
Буларнинг
энг
муҳимлари
Ашаҳ
-
Ҳақиқат
,
Эзгу
ният
-
Воҳу
-
мана
,
Ҳшастра
Варйа
-
Шаҳриёр
,
Комил
ақл
–
Спента
Армаитийлар
бўлиб
,
барчасининг
бошида
Мазда
ўз
сифати
,
тенгсиз
улуғлиги
ифодаси
бўлмиш
Аҳура
- “
юксак
шараф
,
буюклик
,
жаноб
”
маъносидаги
сўз
билан
қўшилиб
келган
. “
Гоҳ
”
лар
ижодий
маҳсул
бўлганлиги
сабабли
бу
ўринда
Аҳура
Мазда
ва
унинг
энг
яқинлари
Эзгу
ният
,
Комил
Ақл
,
Оламнинг
Эзгу
эгалиги
,
Шаҳриёрлиги
каби
илоҳий
тушунчалар
уйғунлик
,
ягона
маънавий
бирликнинг
ташкил
этувчилари
сифатида
амал
қилади
.
Ҳолбуки
,
Эзгу
Ният
,
Комил
Ақл
,
Оламнинг
Эзгу
эгалиги
,
яъни
Шаҳриёрлик
кабилар
ўз
навбатида
Аҳура
Мазданинг
хислатлари
,
унинг
сифатларидир
.
Уларнинг
функциялари
эса
бевосита
Аҳура
Мазданинг
иродасини
,
эзгуликнинг
барқа
-
рорлигини
таъминлашга
қаратилган
.
Айни
шу
“
Гоҳ
”
ларнинг
бадиҳа
ижод
эканини
ҳисобга
олсак
,
уларда
илоҳиёт
масаласининг
яккаю
ягона
Аҳура
Мазда
билан
боғланиши
,
худога
сифат
ва
унинг
хислатлари
бўлиб
хизмат
қилган
зотларнинг
зардуштийликка
қадар
амал
қилган
пантеистик
дунёдан
ажратилишида
Зардуштнинг
улкан
диншу
-
нослик
фаолиятини
кўриш
мумкин
.
Шундай
қилиб
,
Зардуштнинг
ўзига
қадар
амалда
бўлган
кўпхудоликка
қарши
қўйган
бош
ғояси
Аҳура
Мазданинг
“
яккалиги
”
эди
.
Замонлар
оша
Зардуштнинг
ғоялари
амал
қилгани
ҳолда
,
яъни
Аҳура
Маздага
эътиқод
ғолиб
бўлгани
ҳолда
,
узоқ
ўтмишда
тарғиб
қилинган
илоҳий
зотнинг
мавҳум
тимсоли
,
унинг
сифат
ва
хислатларини
ифодаловчи
Эзгу
Ният
,
Комил
Ақл
,
Олам
Шаҳриёри
тим
-
соллари
,
улардан
имонли
бандаларга
насиб
бўлғуси
мунавварликнинг
мавҳумлиги
од
-
дий
омма
учун
у
қадар
тушунарли
эмас
эди
.
Шу
сабабли
“
Кенжа
Авеста
”
да
зардуштий
-
ликдан
аввал
амал
қилган
барча
маъбудлар
муқаддас
китобга
олиб
кирилди
.
Демак
,
бу
ҳаракатни
ҳам
авесташуносликнинг
ўзига
хос
босқичи
деб
аташ
мумкин
.
Чунки
Авес
-
тада
маъбудлар
тизимига
қай
тарзда
тартиб
бериш
,
наскларда
уларнинг
ўрнини
белги
-
лаш
,
ниҳоят
,
энг
саҳиҳ
сўзларни
аниқлаш
жиддий
тадқиқотни
,
изчил
ўрганиб
чиқиш
ва
танлашни
талаб
этар
эди
.
Эзгу
маъбудалар
тизими
зардуштийлар
дунёсининг
реал
моҳияти
билан
бир
қаторда
идеал
истиқболини
ҳам
белгилаб
берган
.
Аммо
,
дунё
фақат
ижобий
майдондан
иборат
эмас
.
Унда
Дуруж
деви
изидан
кетиб
,
Ҳақ
йўлидан
адашганлар
ҳам
бор
.
Бинобарин
,
Зардушт
тасвирлаган
дунё
“
Видевдот
”
даги
безавол
эзгу
дунёдан
,
хусусан
,
на
совуқ
,
на
жазирама
иссиқ
,
на
касаллик
,
на
ўлим
,
ҳатто
ёмонлик
ҳақидаги
фикр
ҳам
туғилмаган
ду
-
нёдан
фарқлидир
.
Зардушт
дунёсида
“
Маз
-
дага
дил
боғлаганлар
билан
бир
қаторда
Ёлғоннинг
...
таълимини
олганлар
”, “
алдан
-
ганлар
сардори
”, “
нияти
бузуқлар
”, “
каззоб
-
лар
”, “
нодонлар
”
бор
.
Зеро
, “
Алданган
-
ларнинг
сардори
харчанд
ўзини
покдомон
қилиб
кўрсатмасин
,
бу
мунофиқ
ҳеч
қачон
(
сенинг
,
яъни
Аҳура
Мазданинг
)
пайғоминг
(
хушхабарларингни
элтувчи
)
бўлолмайди
”
1
.
Шундай
экан
,
зардуштийликнинг
ибтидо
-
сидаёқ
бутун
илоҳиёт
тизими
эзгуликнинг
барқарорлигига
хизмат
қилишга
жалб
этилган
.
Аммо
Ёвузлик
ҳам
зардуштийлар
учун
реал
ҳақиқат
.
У
бартараф
этилсагина
олам
покла
-
нади
.
Ёвузлик
Дуруж
(
Ёлғон
)
нинг
таърифи
Авестанинг
“
Гоҳ
”
ларида
келиши
огоҳликка
даъват
деб
тушунилган
.
Эзгулик
кучлари
“
дурвандлик
ва
артабонлик
,
эзгулик
ва
қабиҳ
-
лик
”
амаллари
қоришиб
кетган
кимсаларни
энг
яхши
хислат
ва
хатти
-
ҳаракатларга
даъват
қиладилар
2
. “
Гоҳ
”
ларда
рўшнолик
(
ёруғлик
)
ка
қарши
-
зулмат
,
зулмат
эса
-
сўқирлик
,
ундан
афсуслик
туғилади
.
Бундай
оқибатдан
қуту
-
лиш
чораси
Ашаҳ
-
Ҳақиқатга
интилмоқ
ва
етишмоқдир
.
Бу
манзарада
ҳам
эзгулик
тизи
-
ми
Зардушт
замонидаёқ
ёвузликка
қарши
курашга
сафарбар
бўлганини
кўрамиз
.
“
Гоҳ
”
ларнинг
тарихий
шарт
-
шароити
баъ
-
зи
қўшиқлардаги
ҳаётий
лавҳаларда
намоён
бўлади
.
Масалан
,
Зардушт
Аҳунавад
Гоҳнинг
1
Авесто
.
Тарихий
адабий
ёдгорлик
/
А
.
Маҳкам
таржимаси
. –
Т
.:
Шарқ
, 2001. –
Б
. 15.
2
Авеста
:
Гоҳлар
/
Уштаваити
Гоҳ
;
Аҳунаваити
Гоҳ
/
М
.
Исҳоқов
таржимаси
(
Қўлёзма
. –
Б
. 23.)
S H A R Q M A S H ’ A L I
60
6-
қўшиғида
:
Мен
буюк
орзуим
–
Эзгу
Ниятга
,
Унинг
адли
ичра
абадиятга
Етишмоқ
йўлида
илоҳий
мадад
Бермоғинг
армонин
тутдим
ёдимда
.
Эзгулик
илоҳи
,
сени
чорлайман
.
Ашаҳ
-
Ҳақ
Шаҳриёр
бўлган
манзилга
Етмоқлик
дардини
тукканман
дилга
1
–
дея
куйлайди
.
Ушбу
лавҳада
“
Эзгу
Ният
Шаҳриёрлиги
”,
“
Шаҳриёри
Аҳура
Мазда
бўлган
манзилга
”
ка
-
би
жумлалар
эзгу
илоҳий
зот
тасаввурини
янада
кенгайтиради
.
Бу
ўринда
орзудаги
охират
манзили
,
беҳиштий
якуннинг
Шаҳриёри
Аҳура
Мазда
,
деб
кўрсатилмоқда
.
Авестанинг
бош
ғоясида
ётган
“
бутун
борлиқнинг
” –
астуманд
борлиқнинг
,
у
дунё
-
ю
бу
дунё
“
манзили
”
нинг
эгаси
Аҳура
Мазда
эканига
ишорат
яққол
кўри
-
нади
.
Демак
,
борлиқ
Шаҳриёрлиги
тушунчаси
,
кейинчалик
“
подшоҳлик
”
мартабасига
нисба
-
тан
қўлланиши
,
умуман
,
ҳар
қандай
подшо
-
ликда
Аҳура
Мазда
адолати
устивор
бўлиши
ҳақидаги
социал
орзу
ифодасидир
.
“
Гоҳ
”
ларнинг
6-
қўшиғи
7-
бандида
Зар
-
душт
Аҳура
Маздани
“
яхшиларнинг
яхши
-
си
”
деб
таърифлайди
.
Шу
билан
бирга
тоат
-
ибодат
ва
чин
эътиқоднинг
гувоҳлигига
Эзгу
Ният
-
Ваҳу
Мана
ва
Ҳақиқат
-
Артани
тайин
этади
.
Бу
лавҳада
имонли
инсоннинг
ибодат
ва
назру
ниёзлари
сўнгида
ажри
-
мукофот
-
лари
намоён
бўлиши
ваъда
қилинади
.
Демак
,
бу
ўринда
Ваҳу
Мана
–
Эзгу
Ният
инсон
руҳининг
имон
аҳди
бошидаги
сафарбарлиги
бўлибгина
қолмай
,
айни
шу
аҳду
паймон
-
нинг
гувоҳлиги
ҳамдир
.
Шу
лавҳа
давомидаги
8-
бандда
Зардушт
:
Эзгу
ўй
изидан
издошлик
насиб
Бўлсинки
,
тинглангиз
,
илтижом
Сизга
!
Ниятим
сизгадир
айни
муносиб
Ҳақнинг
Ҳақ
ҳурмати
Мазда
ва
Мурдод
Ва
Хурдод
,
абадлик
бағишланг
бизга
!
2
–
дея
нидо
қилади
.
Зардушт
ўзининг
Эзгу
Ният
фариштасига
1
Авеста
:
Гоҳлар
/
Уштаваити
Гоҳ
;
Аҳунаваити
Гоҳ
/
М
.
Исҳоқов
таржимаси
. (
Қўлёзма
. –
Б
. 23.)
2
Ўша
асар
.
издош
эканини
,
яъни
нияти
пок
эканини
таъ
-
кидлайди
.
Шу
билан
бирга
у
Харватат
ва
Аме
-
ретот
малак
сиймолардан
абадийлик
тилайди
.
Қизиғи
шундаки
,
бу
икки
малак
сиймо
ўз
-
ўзидан
автоном
равишда
бутунлик
,
мукаммал
-
лик
ва
ўлмас
абадият
ҳомийлари
бўлсалар
-
да
,
Мазданинг
ҳар
икковига
тааллуқли
умум
-
функциясини
ҳам
таъкидлашни
унутмайди
.
Бу
ҳол
яна
бир
бор
эманациялар
Мазданинг
намоён
бўлиш
шакллари
эканини
кўрсатади
3
.
“
Гоҳ
”
лардаги
илоҳиёт
тизими
,
асосан
,
Аҳура
Мазданинг
сифатлари
ва
вазифадор
малаклари
экани
алоҳида
эътиборга
лойиқ
.
Айни
шу
хусусиятгина
Зардуштнинг
якка
худолик
ғояси
“
Гоҳ
”
ларда
амал
қилганига
далилдир
.
Чунки
Зардушт
ўз
даъватларида
“
Яшт
”
лардаги
язадларни
деярли
тилга
ол
-
майди
.
Маълумки
,
Зардушт
ҳайвонларни
сон
-
саноқсиз
миқдорларда
эҳсон
учун
сўйиб
исроф
қилинишига
кескин
қарши
бўлган
.
Яштларда
баён
этилган
эҳсон
келтириш
,
қурбонлик
қилиб
маъбудаларга
“
маъқул
бў
-
лиш
”
манзаралари
бунга
хилоф
равишда
зардуштийликдан
аввалги
“
жоҳилия
”
даври
талабларига
мос
бўлишига
қарамай
,
Авеста
-
дан
ўрин
олган
.
Бу
ҳол
Авеста
китоби
тарки
-
бида
турли
давр
матнлари
тўпланганини
,
бу
диннинг
илдизлари
жуда
қадимийлиги
ҳақи
-
даги
фикрларни
яна
бир
бор
тасдиқлайди
4
.
Ж
.
Келленс
эътибор
берган
бу
масаланинг
иккинчи
томони
янада
қизиқ
хулосаларга
олиб
келади
5
.
Яштлар
илоҳий
зотларнинг
қайд
эти
-
лиши
жиҳатдан
икки
гуруҳга
бўлинади
.
Биринчи
гуруҳ
Яштларда
қатнашган
ило
-
ҳий
зотлар
масаласи
бу
ўринда
муҳим
ўрин
тутади
.
Уларда
энди
,
иккинчи
гуруҳ
(5, 9, 15,
19)
Яштлардаги
маъбудлар
-
Анаҳита
,
Дру
-
васпа
,
Вайулар
учрамаган
ҳолда
“
Гоҳ
”
ларда
номлари
улуғланган
амешаспенталар
тилга
3
Ўша
асар
.
4
Уразова
Р
.
Т
.,
Қўшманова
Л
.
У
.
Зардуштийлик
ило
-
ҳиёт
тизимининг
шаклланиш
босқичларида
Каёний
-
лар
масаласи
//
Қазақтану
(
Казаховедение
). –
Чимкент
, 2009. –
№
1 (18). –
Б
. 115–120.
5
Killeen’s J. Myths et conceptions avestiques sous les
Sassanid’s. – MNSN., I., 1975. – P. 457–470.
S H A R Q M A S H ’ A L I
61
олинади
.
Масалан
,
Ҳурмузд
Яштда
Зардушт
-
нинг
саволига
жавобан
Аҳура
Мазда
ўзининг
асл
номи
Мазда
эканини
ва
унинг
барча
сифатларини
доимий
равишда
тилда
ва
дилда
зикр
қилиш
лозимлигини
билдиради
.
Бу
номлар
қодир
,
ғолиб
,
музаффар
,
розиқ
,
ростлик
,
қудрат
,
ҳақиқат
,
эзгулик
,
ақл
,
донолик
ва
ҳоказоларни
,
такрорлаш
ўта
савобли
эканини
таъкидлайди
.
Аҳура
Мазданинг
Мазда
Ясна
(
зардуш
-
тийлик
)
дини
аҳли
бўлмиш
бандалар
олдига
унинг
номини
зикр
этиш
шартини
қўйиши
,
буни
қоида
даражасига
кўтариши
жаҳон
динлари
анъаналарида
давом
этгани
маълум
.
Шу
билан
бир
қаторда
“
Хурмузд
Яшт
”
таркибида
бир
қатор
илоҳий
зотларнинг
номлари
ҳам
қайд
этилади
ва
уларга
ҳам
эътиқод
,
номларини
зикр
этиш
савоби
ваъда
қилинади
.
Жумладан
, “
Хварно
,
эзгу
ниятли
Сраоша
,
Хуш
яйловли
Роман
,
қудратбардор
Вайу
,
Зруван
мутлақлиги
,
Варахран
зафар
-
бардор
”
ларнинг
Аҳура
Маздага
эш
қилиб
кўрсатилади
.
Бундан
хулоса
шуки
,
Яштлар
-
нинг
биринчиси
Ҳурмузд
(
Аҳура
Мазда
)
Яштидаёқ
“
Кенжа
Авеста
”
га
қўшимча
ва
тўлдиришлар
киритилган
.
Асл
мазмун
ал
-
қовда
Аҳура
Маздага
“
кимнинг
номини
улуғлаш
лозим
”
лиги
ҳақида
Зардушт
берган
саволга
жавобда
кўринади
:
Фано
ичра
,
о
Зардушт
,
Такрорлар
ким
номларим
,
Такрорласа
туну
кун
,
Тура
айтса
уларни
,
Ёта
айтса
уларни
,
Юра
айтса
уларни
,
Белбоғин
боғлаб
айтса
,
Уйидан
чиқа
айтса
,
Сафар
олдидан
айтса
,
Юртига
қайта
айтса
...
На
балою
на
офат
Унга
кор
қилмас
асло
Бу
номлар
йигирмадир
.
Бу
номлар
ҳимоятдир
.
Душманлар
алдовидан
,
Гуноҳ
ҳалокати
ва
Куфр
таҳликасидан
,
Ўлим
чорлар
ёлғонданфф
Ахриман
гумаштаси
Минг
ёвуз
паҳлавондан
Асровчилардир
улар
1
.
Алқовнинг
25–33
бандлари
якуний
қисм
бўлиб
,
унда
Аҳура
Мазда
Зардушт
илтижоси
-
ни
қабул
қилиш
билан
баробар
унга
ўзининг
қодир
ҳимоятчилик
қурбини
баён
этади
:
Менинг
иродам
бағри
бутунлик
,
Абадият
...
Бу
лавҳа
Хаурватат
ва
Амеретот
номли
амешаспенталарга
ишорат
деб
қабул
қили
-
ниши
мумкин
.
Юқорида
келтирилган
маълумотлар
зар
-
душтийлик
илоҳиёт
тизимининг
шаклланиш
босқичлари
бир
меъёрда
,
тизимли
равишда
узлуксиз
хусусият
касб
этмаганини
кўрсатади
.
Агар
“
Гоҳ
”
ларда
Аҳура
Мазданинг
сифатлари
маъносида
амешаспенталар
амал
қилса
,
улар
Зардушт
даврида
ўзининг
бош
маъносидан
,
яъни
Аҳура
Маздага
ишорат
маъносидан
етарли
даражада
ажралмаган
.
Шу
сабабли
,
“
Гоҳ
”
лар
бўйлаб
амешаспента
исмлари
ёки
уларнинг
сифатлари
бирламчи
маънода
Аҳура
Мазда
сўзи
ўрнида
ишлатилган
.
Олам
Шаҳ
-
риёри
,
Комил
Ақл
-
Армаитий
,
Арта
-
Ҳақиқат
,
Ваҳу
Мана
Эзгу
Ният
каби
мурожаат
шакл
-
лари
“
Гоҳ
”
лар
учун
Аҳура
Мазда
сўзининг
синонимларидек
амал
қилган
.
Авестанинг
“
Яшт
”
наски
фанда
шартли
равишда
“
Кенжа
Авеста
” (“
Младоавеста
”)
номи
билан
атаб
келинади
.
Бунинг
маъноси
шуки
, “
Кенжа
Авеста
”
қатламига
кирган
насклар
,
айниқса
, “
Яшт
”
алқовлари
зардуш
-
тийлик
қарор
топишидан
аввалги
қадимият
-
га
оид
культларни
Мазда
Ясна
ваҳдонияти
билан
муросалаштирган
.
Ҳатто
бу
уриниш
шу
даражага
борганки
,
айрим
ўринларда
Аҳура
Мазданинг
ўзи
бирор
маъбуд
-
маъбуда
шаънига
дуою
такбир
ўқиб
,
намоз
бағиш
-
лаган
лавҳалар
ҳам
учрайди
:
Парвардигор
Аҳура
Мазда
1
Авеста
.
Яшт
китоби
/
М
.
Исҳоқов
таржимаси
. –
Т
.:
Шарқ
, 2001. –
Б
. 12–13.
S H A R Q M A S H ’ A L I
62
Ардви
Сура
куйида
Арйанам
Ваежуда
,
Даитийанинг
бўйида
Намоз
этди
бахшида
...
“
Муқаддас
Ардви
Сура
,
Менга
шундай
бахт
берки
,
Пурушасп
ўғли
ғолиб
Спитамий
кўнглига
Менга
иймон
келтириш
Фиркрини
қўяй
солиб
...”
1
Яна
бир
ўринда
Аҳура
Мазда
Митрани
ўз
ёнига
олгани
,
уни
Мазда
Ясна
динининг
муъ
-
бади
қилиб
тайинлагани
ҳақида
гап
боради
:
Аҳура
Мазда
Митрани
(
Муғ
этибон
чорлади
)
Тайин
этди
ёнида
Ибодатда
сидқ
ила
,
Шавқ
ила
куйлагични
2
...
Бу
каби
муросачилик
руҳи
“
Аши
”
алқови
-
да
ҳам
кўринади
.
Юқорида
мисол
келтиргани
-
миздек
,
Аши
–
омад
,
бахт
маъбудаси
аввало
“
эзгулик
келтиргувчи
,
танисоғлик
бергувчи
,
куч
-
қудрати
беқиёс
,
шарафли
ва
кўркабой
,
бу
-
юк
мулкдор
,
эзгу
зот
”.
Унга
ким
ихлос
қилса
:
Ким
эъзозлар
Ашини
Аҳура
Мазда
қизин
,
Валилар
синглисини
Халоскор
,
билга
,
доно
Мағфират
элтувчини
...
ва
ҳоказо
.
Кўриниб
турибдики
,
Аҳура
Мазданинг
як
-
ка
-
ягоналиги
ғояси
“
Яшт
”
ларда
худди
унутил
-
гандек
.
Бироқ
,
барча
эзгу
маъбудларга
бағиш
-
ланган
алқовлар
мазмунига
диққат
қилинса
,
уларнинг
барчаси
Аҳура
Маздага
тобе
ҳисоб
-
ланганини
пайқаш
қийин
эмас
.
Келтирилган
парчалардаги
якка
худоликдан
“
чекиниш
”
дек
кўринган
ҳоллар
эса
,
Авестага
дин
хизматида
бўлган
муъбадлар
таҳрирлари
туфайли
кирган
,
деб
ҳисобланади
3
.
Маъбуд
ва
маъбудаларнинг
ижтимоий
муносабатлардаги
ўрни
ва
роли
зардуштийлик
эътиқоди
амал
қилган
жа
-
1
Авеста
.
Яшт
китоби
/
М
.
Исҳоқов
таржимаси
. –
Т
.:
Шарқ
, 2001. –
Б
. 10–11.
2
Ўша
манба
.
3
Ўша
манба
–
Б
. 38.
миятнинг
кундалик
ҳаётий
эҳтиёжларини
акс
эттиради
.
Масалан
,
Аши
-
ғойибдан
бахт
,
омад
,
қут
-
барака
элтувчи
маъбуда
.
Унинг
“
фаолият
”
доираси
жуда
кенг
.
У
порлоқ
ёлқин
,
роҳат
-
фароғат
улашгич
,
шону
-
шараф
элтувчи
.
У
қай
уйга
қадам
қўйса
,
ўша
уйда
фаровонлик
,
са
-
ришта
муаттарлик
,
авлод
томирлари
узилмай
бардавом
бўлади
.
Эранларга
Аши
юртлар
инъом
этади
.
Аши
кимгаки
издош
бўлса
,
уйлари
обод
,
гўзал
,
тургувчидир
безавол
,
унда
тўла
пода
-
мол
.
Аши
издош
бўлса
,
аёллар
бахтли
,
улар
саришта
,
гўзал
ҳобгоҳларида
суюкли
эрларини
кутиб
хотиржам
,
бўй
етган
қизлар
ўзларига
муносиб
ёрни
Ашидан
насиб
бўлади
,
дея
умидвордирлар
ва
хоказо
.
Кимдир
Ашидан
фарзанд
сўрайди
,
яна
кимдир
душ
-
манларини
мавҳ
этишда
кўмак
тилайди
.
Йима
(
Жамшид
)
нинг
олам
подшоҳлиги
мартабаси
,
унинг
семиз
подалари
Аши
туфайли
,
Зардушт
ўз
ғояларини
подшо
Виштасп
ва
унинг
аъёнларига
маъбуда
Аши
ёрдамида
етказади
,
Хаосрава
(
Хусрав
)
Франгхрасйондан
отаси
Сйаваршаннинг
қатли
учун
Аши
ёрдамида
қасд
олади
ва
ҳакозо
4
.
Авестада
эзгу
маъбудалар
тизимининг
вазифалар
бўйича
тақсимланиши
“
Кенжа
Авеста
”
босқичида
тобора
ижтимоий
-
лашиб
борган
.
Масалан
,
Митра
,
Ардви
Сура
,
Аши
,
Фарн
(
Хварно
) –
буларнинг
бари
ўз
соҳаларида
,
баъзан
қоришиқ
ҳолда
(
Ардви
Сура
ва
Аши
вазифаларидаги
ўхшашлик
каби
)
5
одамларнинг
кундалик
эҳтиёжлари
хизмати
да
-
ражасига
туширилган
.
Бундай
манзара
“
Гоҳ
”-
лардаги
самовийлик
юксак
утопик
кенглик
,
эзгуликнинг
олий
мафкуравий
даражаси
олди
-
да
диний
эътиқод
амалларининг
тобора
ерга
яқинлашиб
борганидан
далолатдир
.
Қуйидаги
хулосаларни
ўртага
қўйиш
мумкин
:
1.
Зардуштийлик
дастлабки
идеал
самовий
ғоя
даражасидан
дин
амалиётининг
кейинги
ривож
паллаларида
тобора
ижтимоийлашиб
борган
.
Жумладан
,
маъбудалар
ҳам
айни
шу
ижтимоий
функциялар
доирасида
одамлар
-
нинг
орзу
-
истакларига
хизмат
қилиш
дара
-
жасида
амал
қилинган
.
Бироқ
,
бу
амаллар
ҳар
4
Ўша
манба
–
Б
. 37–47.
5
Уразова
Р
.
Т
. “
Авесто
”
нинг
Ардви
Сура
ва
Аши
алқовлари
қиёсий
таҳлилига
доир
/
Шарқшунослик
,
2009. –
№
1–2. –
Б
. 102–107.
S H A R Q M A S H ’ A L I
63
бир
инсондан
ихлос
,
чин
эътиқод
,
аҳдга
садо
-
қат
,
имонда
барқарорлик
,
ёвузлик
,
разолат
,
қабоҳатга
қарши
жанговарлик
каби
хислат
-
ларни
талаб
этган
.
2.
Зардуштийликнинг
илоҳиёт
тизимида
икки
муҳим
ва
ҳал
қилувчи
қатламни
фарқлаш
лозим
.
Биринчи
қатлам
Аҳура
Мазданинг
як
-
ка
-
ёлғизлиги
ва
вазифадор
сифатлари
,
намоён
бўлиш
шаклларининг
ягона
бирлик
эканини
тан
олиш
орқалигина
тушунилиши
мумкин
.
Яъни
Аҳура
Мазда
мантиқан
“
Олам
Шаҳри
-
ёри
”, “
Ҳақиқат
”, “
Комил
ақл
”, “
Эзгу
ният
”,
“
Абадият
”, “
Олам
парвардигори
”, “
Олам
руҳи
”
ва
бошқа
номлар
остида
ягона
моҳия
-
тидан
ажралмаган
ҳолда
амал
қилади
.
3. “
Кенжа
Авеста
”
маъбудлар
тизими
зар
-
душтийликнинг
амалиёти
доирасини
пайғам
-
барликдан
аввалги
ибтидоий
культлар
ҳисоби
-
га
бойитиш
,
артабонларнинг
диний
амалиёт
-
лари
доирасини
кенгайтириш
,
кундалик
эҳти
-
ёжлари
ва
армонларини
рўёбга
чиқариш
воситаси
даражасигача
туширишга
олиб
келди
.
4.
Авестада
малоикалар
,
маъбуд
ва
маъбу
-
далар
,
фравашийлар
мураккаб
тизимни
таш
-
кил
этади
.
Бироқ
,
ибтидоий
тафаккур
босқич
-
ларида
уларга
турли
сифатлар
,
вазифалар
тақсимланган
.
Бу
эса
,
илоҳиёт
тизими
одам
-
ларнинг
реал
дунёда
кўриб
турган
ижтимоий
муносабатларини
мавҳум
осмоний
тизимга
айлантиришлари
орқали
асотирдан
дин
томон
силжиш
даврларига
тўғри
келади
.
Мураккаб
мифологик
қатлам
бу
китоб
ҳали
оғзаки
ан
-
ъана
асосида
авлоддан
-
авлодга
ўтиб
келган
даврлардан
Авестагача
етиб
келган
.
Бу
қатлам
тарихий
воқеликлар
ёки
ривоятларнинг
,
ҳикоя
ва
достонларнинг
қолдиқларидан
иборат
.
Улар
орасида
халқ
оғзаки
ижодиётининг
турли
та
-
раққиёт
босқичларига
хос
қизиқарли
лавҳалар
,
баъзан
катта
-
катта
қадимий
достонларнинг
парчалари
ҳам
учрайди
.
ҲИНДИСТОНДА
ДАЛИТЛАР
МАСАЛАСИ
ВА
УНИНГ
АДАБИЙ
ЖАРАЁНГА
КИРИБ
КЕЛИШИ
СОЛИҲОВА
ДИЛРАБО
Ўқитувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
ҳинд
халқининг
турли
табақаларга
бўлиниши
улар
орасида
иқтисодий
ва
иж
-
тимоий
тенгсизликнинг
кучайишига
сабаб
бўлганлиги
таъкидланади
.
Инсон
қадрияти
ҳудуд
,
мамлакат
ёки
жамият
танламаслиги
,
бу
муаммо
бутун
умуминсоният
муаммоси
эканлиги
ёзилади
.
Бу
муаммонинг
келиб
чиқиш
тарихи
,
сабаблари
,
оқибатлари
ва
уни
бартараф
қилиш
йўллари
ҳақида
фикр
юритилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
каста
,
жамият
,
варна
,
чандаллар
,
табақа
,
ижтимоий
,
брахманлар
,
кшатрийлар
,
вайшъялар
,
шудралар
.
Аннотация
.
В
статье
отражено
,
что
деление
на
разные
касты
приводит
к
усилению
эконо
-
мического
и
социального
неравенства
между
людьми
.
Человеческая
гордость
не
выбирает
место
,
страну
или
общество
,
это
проблема
общечеловеческая
.
В
статье
рассмотрена
история
возник
-
новения
проблемы
,
ее
причины
,
последствия
и
пути
его
решения
.
Опорные
слова
и
выражения
:
каста
,
общество
,
варна
,
вандалы
,
каста
,
социальный
,
брахманы
,
кшатрии
,
вайшьи
,
шудры
.
Abstract.
The division into different castes leads to the strengthening of economic and social inequality
between people is reflected in the article. Human pride does not choose a place, a country or a society, this
is a universal problem. The given article considers the history of the problem, its causes, consequences and
ways of its solution.
Keywords and expressions:
caste, society, Varna’s, vandal’s, social, Brahmans, Kshatriyas, Vayshi, Shudras.
