S H A R Q M A S H ’ A L I
ҚАДИМГИ
ЧОЧ
ШАҲАР
МАДАНИЯТИГА
БИР
НАЗАР
АЛИМОВ
ЗУХРИДДИН
Катта
илмий
ходим
-
изланувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
археологик
ҳамда
ёзма
манбалардаги
маълумотларга
асосаланиб
Тошкент
воҳа
-
сида
шаҳар
маданиятининг
вужудга
келиши
ва
ривожи
кўриб
чиқилган
.
Хусусан
,
Чоч
воҳасининг
қадимги
та
-
рихига
назар
ташланиб
,
воҳада
антик
даврдаёқ
шаҳар
маданияти
шаклланганлиги
,
дастлабки
зироаткорлар
ва
деҳқонларнинг
манзилгоҳлари
,
бу
ерда
яшаган
аҳолининг
этник
таркиби
,
Чоч
воҳаси
шаҳарларининг
қадим
-
ги
юнон
,
хитой
ва
араб
манбаларида
ёритилиши
,
шаҳарларнинг
тарихий
топографиясига
оид
маълумотлар
таҳлил
этилган
.
Шундай
қилиб
,
топилмалар
Чочда
илк
ўрта
асрлар
даврида
шаҳар
маданияти
худди
бутун
Марказий
Осиё
ҳудудидаги
каби
юқори
даражада
бўлганлигидан
далолат
беради
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Чоч
,
Ғарбий
Тяншань
,
Чотқол
,
Қурама
тоғлари
,
Қанқа
,
Киндиктепа
,
Қулота
,
Далварзинтепа
,
Қовунчитепа
,
Шош
,
Шошкент
,
Мадинат
аш
-
Шош
,
Бинкат
,
Бургулик
,
Яксарт
,
Страбон
,
Дионисий
Перигет
,
Суғдиёна
,
Оҳангарон
,
Чирчиқ
,
Яксарт
орти
Антиохияси
,
Катта
Хан
сулоласи
,
Юни
,
Юйничен
,
Шопур
I,
Кабайи
Зардушт
,
Мингўрик
,
Жабғукат
,
Хотункат
,
Илоқ
,
Араб
халифалиги
,
Истахрий
,
Абулқосим
ибн
Ҳавқал
Аннотация
.
В
данной
статье
рассмотрен
вопрос
возникновения
и
развития
городской
цивилизации
в
Ташкентском
оазисе
на
основе
археологических
и
письменных
источников
.
В
статье
,
где
речь
идет
о
древней
истории
оазиса
«
Чач
»,
проанализированы
сведения
о
том
,
что
урбанизация
на
территории
Ташкента
началась
еще
в
античные
времена
,
что
города
оазиса
«
Чач
»
освящены
в
древнегреческих
,
китайских
и
арабских
источниках
.
В
статье
также
даны
сведения
об
исторической
топографии
городов
,
этническом
составе
населения
данного
региона
,
сельском
хозяйстве
и
адресах
первых
крестьян
.
В
целом
,
находки
свидетельствуют
о
высоком
уровне
развития
городской
цивилизации
в
«
Чач
»
е
в
начале
Средневековья
,
как
и
на
всей
территории
Центральной
Азии
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Чач
,
Западный
Тяншань
,
Чаткал
,
горы
«
Курама
»,
Канка
,
Киндиктепе
,
Кулата
,
Далварзинтепе
,
Ковунчитепе
,
Шаш
,
Шашкент
,
Мадинат
аш
-
Шаш
,
Бинкат
,
Бургулик
,
Яксарт
,
Страбон
,
Дионисий
Перигет
,
Согдиана
,
Ахангаран
,
Чирчик
,
Антиохия
Заяксартья
,
Династия
Большого
Хана
,
Юни
,
Юйничен
,
Шапур
I,
Кабайи
Зардушт
,
Мингурик
,
Жабгукат
,
Хатункат
,
Илак
,
Арабский
халифат
,
Истахри
,
Абулькасым
ибн
Хаукал
.
Abstract:
In this article the question of the origin and development of urban civilization in the Tashkent oasis on the
basis of archaeological and written sources. The article, which refers to the ancient history of the oasis "Chach", analyzed
information that the urbanization of the territory of Tashkent started in ancient times that the city oasis "Chach" sanctified in
Greek, Chinese and Arab sources. The article also provides information about the historical topography of the city, the
ethnic composition of the region, agriculture and address of the first farmers. Overall, the findings indicate a high level of
urban civilization in the 'Chach' in the early Middle Ages, as well as throughout Central Asia.
Keywords and expressions:
Chach, West Tyanshan, Chatkal mountain "Kurama," Kanka, Kindiktepe, Kulata,
Dalvarzintepa, Kovunchitepe, Shash, Shashkent, Madinat al-Shash, Binkat, Burgulik, Yaksart, Strabo, Dionysius
Periget, Sogdiana, Akhangaran, Chirchik, Antioch Zayaksartya , the Grand Khan Dynasty, Yuni, Yuynichen, Shapur I,
Cabaye Zardush, Mingurik, Zhabgukat, Hatunkat, Ilac, the Arab Caliphate, Istahri, Abulkasym ibn Haukal.
Қадимги
Туроннинг
иккинчи
йирик
сув
манбаи
ҳисобланган
Сирдарёнинг
ўрта
ҳав
-
засида
шаклланган
Чоч
–
қадимда
Ўрта
Осиёнинг
шимоли
-
шарқий
ҳудудларидаги
йирик
мулклардан
бири
бўлган
.
Чирчиқ
ва
Оҳангарон
воҳасидаги
унумдор
ерларни
ўз
ичига
олган
Тошкент
воҳаси
унинг
маркази
эди
.
Бу
воҳа
уч
томондан
,
шимоли
-
ғарб
,
шарқ
ва
жануб
томондан
Ғарбий
Тяншань
,
Чотқол
ва
Қурама
тоғлари
билан
ўралган
.
Чочнинг
тоғлари
турли
қимматбаҳо
маъдан
-
ларга
бой
бўлиши
билан
бирга
чорвачилик
-
нинг
ривожи
учун
ҳам
қулай
эди
.
Географик
жиҳатдан
Чоч
Марказий
Осиё
халқларининг
савдо
-
иқтисодий
ва
маданий
-
этник
чорраҳасидаги
қулай
жойда
жойлаш
-
ган
бўлиб
,
бу
ҳудуд
зироаткор
элатлар
ва
кўчманчи
қабилалар
яшайдиган
даштлари
яқинидаги
фаол
алоқалар
зонаси
эди
.
Иккин
-
чи
томондан
,
Чотқол
,
Қурама
ва
Қорамозор
88
S H A R Q M A S H ’ A L I
89
тоғларидан
қазиб
олинадиган
маъданлар
-
нинг
,
аввало
,
қимматбаҳо
тошларнинг
кўп
-
лиги
ҳам
воҳага
хос
хусусият
эди
.
Чунончи
,
олтин
,
кумуш
ва
феруза
Чочнинг
Шарқ
ва
Европа
мамлакатларига
чиқазадиган
асосий
хомашёси
ҳисобланган
.
Тошкент
воҳасида
антик
даврдаёқ
шаҳар
маданияти
шаклланиб
,
Қанқа
,
Киндиктепа
,
Қулота
,
Далварзинтепа
,
Қовунчитепа
ва
бошқа
ўндан
ортиқ
шаҳарлар
ўз
даврида
маданий
-
иқтисодий
марказлар
ҳисобланган
.
Ўрта
асрлар
даврида
воҳада
шаҳарлар
сони
бир
неча
баробар
ўсиб
,
уларнинг
иқтисодий
имкониятлари
кучаяди
.
Бизгача
етиб
келган
ёзма
манбаларда
кел
-
тирилган
маълумотларга
қараганда
,
Тош
-
кентнинг
энг
қадимги
номи
“
Чоч
”
бўлган
.
Араб
алифбосида
“
ч
”
ҳарфининг
йўқлиги
боисидан
арабий
ва
форсий
асарларда
у
“
Шош
”
деб
юритилган
.
Илк
ўрта
асрларда
у
Чоч
,
Шош
,
Шошкент
,
Мадинат
аш
-
Шош
,
Бинкат
деб
номланган
.
Чоч
воҳасининг
қадимги
тарихига
назар
ташлайдиган
бўлсак
,
бу
ерда
дастлабки
зи
-
роаткорлар
тахминан
бундан
уч
минг
йил
илгари
пайдо
бўлган
.
Милоддан
аввалги
IX–
VII
асрларда
ҳозирги
Туябўғиз
сув
омбори
ўрнида
илк
деҳқонларнинг
манзилгоҳлари
мавжуд
эди
.
Уларнинг
моддий
маданияти
Бургулик
(
Бурганлик
)
сой
бўйидан
илк
маро
-
таба
аниқланиб
,
шу
ном
остидаги
маданият
сифатида
фанга
киритилган
.
Илк
ёзма
манбалар
Сирдарё
–
Яксарт
ҳавза
-
сини
деҳқончилик
аҳолиси
ва
кўчманчилар
ўр
-
тасидаги
чегара
сифатида
изоҳлайди
.
Страбон
-
нинг
маълумот
беришича
,
Яксарт
суғдийлар
ва
кўчманчиларни
ажратиб
туради
.
Дионисий
Пе
-
ригет
эса
Суғдиёна
ортида
Яксарт
оқими
бўй
-
лаб
саклар
жойлашганлиги
ҳақида
ёзади
.
Милоддан
аввалги
I
мингйиллик
Тош
-
кент
воҳасидаги
кўчманчи
аҳоли
ҳақида
маъ
-
лумотларга
эга
бўлсак
-
да
,
Оҳангарон
ва
Чир
-
чиқ
воҳаларида
Бургулик
маданияти
мисоли
-
да
ўтроқлашган
чорвадорлар
масканлари
ку
-
затилади
.
Бу
маданиятга
оид
тураржойлар
ертўла
ва
ярим
ертўлалардан
иборат
бўлса
,
моддий
маданият
буюмлари
қўлда
ишланган
сопол
идишлар
,
бронза
меҳнат
қуроллари
,
жанговар
қуроллар
ва
тақинчоқлардан
ибо
-
рат
1
.
Уларнинг
моддий
маданияти
ғарбда
Сирдарёнинг
чап
қирғоғи
,
шарқда
Еттисув
,
Олтой
ва
Сибиргача
бўлган
ҳудудлардаги
маданият
билан
ўхшашлик
топади
.
Бургулик
маданиятининг
сўнгги
босқичида
Тошкент
воҳасининг
жануби
-
ғарбидаги
ярим
ертўлалар
ўрнида
мустаҳкам
қалъа
ва
қалъа
деворларига
эга
бўлган
шаҳар
қад
кўтаради
.
Ушбу
кўҳна
шаҳарнинг
деворлари
ва
минора
-
лари
квадрат
шаклидаги
ғиштлар
ва
пахсалар
-
дан
бунёд
этилади
.
Кўҳна
шаҳарнинг
режавий
тузилиши
,
мудофаа
иншоотлари
услублари
ва
бу
қатламдан
топилган
сопол
буюмлар
қадим
-
ги
деҳқончилик
маданиятининг
Ғарб
антик
меъморчилик
анъаналарини
эслатади
.
Бундан
хулоса
чиқарган
Ю
.
Ф
.
Буряков
,
ушбу
кўҳна
шаҳарни
манбаларда
эслатилган
ва
милоддан
аввалги
IV–III
асрлар
қалъаси
Яксарт
орти
Антиохияси
билан
боғлайди
2
.
Рим
тарихчиси
Плинийнинг
хабар
бери
-
шича
,
селевкийлар
лашкарбошиси
Милетлик
Демодем
(
миллоддан
аввалги
III
аср
)
узоқ
шимоли
-
шарқда
Сирдарёнинг
ўрта
оқимига
то
-
мон
ҳарбий
юриш
қилиб
,
ўз
қўшинлари
билан
Сирдарё
соҳилларига
етган
ва
дарёдан
ўтиб
,
ўнг
қирғоқда
шаҳар
барпо
қилдирган
экан
.
Селевкийлар
подшоҳи
Антиох
I
Сотер
номини
улуғлаш
мақсадида
бу
шаҳарга
Яксарт
орти
Антиохияси
,
яъни
Сирдарёнинг
нариги
томо
-
нидаги
Антиохия
шаҳри
деган
номни
берган
.
Плинийнинг
бу
маълумотига
суяниб
фикр
юритилса
,
Тошкент
воҳасида
энг
қадимги
ша
-
ҳарлардан
бири
даставвал
миллоддан
аввалги
III
асрда
қад
кўтариб
,
унинг
номи
Яксарт
орти
Антиохияси
бўлган
дейиш
мумкин
.
Бу
воҳага
илк
шаҳарсозликни
Сирдарё
-
Яксартнинг
қуйи
оқимларидан
чиққан
,
ўзлари
билан
хом
ғишт
ва
пахса
қурилиши
анъанала
-
рига
эга
аҳоли
олиб
келди
.
Нисбатан
қадимги
шаҳарлардан
бири
Сирдарё
–
Яксартдан
80
км
узоқликда
,
унинг
ўнг
қирғоғида
бунёд
этилган
1
Дуке
Х
.
Туябугузские
поселения
Бургулюкской
культуры
. –
Т
., 1982.
2
Буряков
Ю
.
Ф
.
Генезис
и
этапы
развития
городской
культуры
Ташкентского
оазиса
. –
Т
., 1982.
S H A R Q M A S H ’ A L I
90
Қанқа
шаҳридир
.
Айрим
тадқиқотчилар
бу
кўҳ
-
на
шаҳарни
Тошкент
вилоятининг
Оққўрғон
туманида
деб
ҳисоблайдилар
.
Ҳозирги
Тош
-
кент
шаҳри
ҳудудларида
ҳам
милоддан
аввалги
II
асрга
келиб
,
шаҳар
манзилгоҳига
асос
солинади
.
Тошкент
ҳудудидаги
ҳалқа
деворлар
билан
ўраб
олинган
Шоштепа
айнан
милоддан
аввалги
II
асрга
оиддир
.
Археологик
ва
топонимик
маълумотлар
-
нинг
гувоҳлик
беришича
,
шаҳарсозлик
тамад
-
дуни
дастлаб
Тошкент
воҳасининг
жануби
-
ғар
-
бий
қисми
,
Оҳангарон
дарёсининг
Сирдарёга
қуйилган
қадимги
ўзани
ва
Чирчиқ
дарёсининг
Қорасув
ва
Салор
каби
тармоқлари
этакларида
шаклланган
ва
кенгайиб
борган
.
Хитой
манбаларидан
“
Катта
Хан
сулола
-
си
тарихи
”
маълумотларига
кўра
,
Тошкент
воҳаси
Юни
ёки
Юйничен
номи
остида
тил
-
га
олинади
.
Йоша
(
Яксарт
)
дарёси
бўйидаги
бу
мулк
ярим
кўчманчи
Қанғ
иттифоқининг
бешта
кичик
мулки
таркибида
бўлган
.
Қанғ
таркибида
Юни
кўплаб
мустаҳкамланган
қишлоқлари
ва
шаҳарлари
бўлган
урбаниза
-
циялашган
мулклардан
бири
ҳисобланган
.
Қанқа
номи
билан
машғур
кўҳна
шаҳар
-
нинг
энг
қадимги
асоси
–
майдони
6,5
гектар
бўлган
қалъаси
эллинистик
дунёда
машҳур
эллинистик
ҳарбий
қурилиш
услублари
асо
-
сида
бунёд
этилган
.
Мустаҳкам
қалъа
девор
-
лари
табиий
пойдевор
(
фундамент
)
устига
тўғ
-
ри
бурчакли
хом
ғишт
ва
пахсадан
қад
кўтарган
.
Қанқанинг
режавий
тузилиши
,
ҳи
-
моя
иншоотлари
милоддан
аввалги
IV–III
аср
Ўрта
Осиёнинг
Бақтриядан
Хоразмгача
бўлган
деҳқончилик
маданиятларининг
эллинистик
меъморчилигини
эслатади
1
.
Аммо
,
эллинистик
анъаналарнинг
таъсири
Чочда
узоқ
чўзилма
-
ган
ва
мустаҳкам
асосларга
эга
эмас
эди
.
Тошкент
воҳасининг
Қанғ
таркибида
бў
-
лиши
ички
иқтисодий
алоқаларнинг
ривож
-
ланишига
туртки
бўлган
бўлса
,
унинг
карвон
савдо
йўллари
туташган
жойда
жойлашган
-
лиги
урбанизация
жараёнларининг
ривожи
учун
катта
аҳамиятга
эга
бўлди
.
Бу
йўл
1
Филанович
М
.
И
.
Зарождение
и
развитие
города
и
го
-
родской
культуры
Ташкента
. –
Т
., 1983. –
С
.35, 174–176.
Хитой
ва
Шарқий
Туркистондан
Ўрта
Осиё
воҳалари
орқали
Яқин
Шарқ
,
Кавказ
,
Жану
-
бий
ва
Шарқий
Европага
олиб
борган
.
Илк
босқичларда
асосий
трассалар
Ўрта
Осиё
-
нинг
жанубий
ҳудудларида
шаклланган
бўл
-
са
-
да
,
айни
вақтда
,
ўша
илк
шаклланган
да
-
врдан
бошлабоқ
,
савдо
йўлининг
тармоқ
-
ларидан
бири
Сирдарё
орқали
ўтган
.
Бу
йўл
-
лар
маданиятлар
алмашинуви
ва
иқтисодий
алоқаларда
катта
аҳамиятга
эга
бўлиб
,
бу
ҳолатни
Тошкент
воҳасидаги
урбанизация
жараёнларида
ҳам
кузатишимиз
мумкин
.
Урбанизациянинг
илк
босқичларида
Юни
мулкининг
нисбатан
йирик
илк
шаҳарлари
–
Қанқа
,
Шоҳруҳия
кабилар
бунёд
этилади
.
Юни
мулкининг
пойтахти
Юйничен
шаҳрини
айрим
тадқиқотчилар
ҳозирги
Тошкент
ўрни
-
да
жойлаштирсалар
,
айримлари
Йоша
-
Яксарт
воҳасидаги
Қанқа
ўрнида
деб
биладилар
2
.
Фикримизча
,
иккинчи
тахмин
тўғри
бўлиши
мумкин
.
Чунки
ёзма
манбалар
ҳам
бу
даврга
оид
шу
ҳудудлардаги
ягона
шаҳар
маркази
ҳақида
маълумотлар
беради
.
Айнан
милоддан
аввалги
I
асрдан
бошлаб
,
бу
кўҳна
шаҳар
кен
-
гайиб
боради
ва
Қовунчи
маданияти
даврига
келиб
,
майдони
150
гектарга
етади
.
Қанқа
Бақтрия
ва
Суғднинг
шаҳарлари
ка
-
би
,
чунончи
,
қуйи
ва
ўрта
Сирдарё
ҳавзаси
-
даги
энг
йирик
шаҳарлардан
бири
эди
.
Айрим
тадқиқотчилар
Қанҳани
Қанғ
ҳукмдорлари
-
нинг
қишки
қароргоҳи
бўлган
деб
ҳисоблай
-
дилар
.
Хан
сулоласи
Хитой
солномалари
маъ
-
лумот
беришича
, “
Қанғ
ҳукмдори
Қанқага
тез
-
тез
ташриф
буюришдан
мамнун
бўлган
”.
Сосонийлар
даври
манбаларида
Тошкент
воҳаси
Чоч
(
Чочистон
)
номи
билан
тилга
олинади
.
Бу
воҳа
кўп
қиррали
иқтисодиёт
ва
урбанизация
жараёнларининг
ривожи
учун
қулай
ҳудуд
ҳисобланган
.
Шу
билан
бирга
муҳим
савдо
-
иқтисодий
алоқалар
ва
этник
кўчишлар
чорраҳасида
жойлашган
.
Чоч
ҳақидаги
илк
ёзма
маълумотлар
Қанғ
давлати
ва
ундан
мустақил
давлатлар
ажра
-
2
Буряков
Ю
.
Ф
.
Чач
в
свете
новых
письменных
и
археологических
источников
//
Қадимги
Ўрта
Осиё
тарихидан
лавҳалар
. –
Т
., 2008. 104-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
91
либ
чиқиши
даврига
тўғри
келади
.
Чоч
(c’c)
атамаси
дастлаб
II–III
аср
биринчи
ярмига
оид
Чимкент
яқинидаги
Култепа
шаҳри
хароба
-
сидан
топилган
пишган
ғиштга
суғдий
ёзувда
ва
262
йилга
оид
Сосоний
подшоси
Шопур
I
нинг
“
Кабайи
Зардушт
”
битигида
учрайди
.
Унда
Чоч
мулки
Суғд
ва
Чочистон
тоғлари
қадарлиги
таъкидланади
1
.
Уралдаги
Кечево
қишлоғидан
топилган
III–IV
асрларга
оид
идишда
ҳам
суғдий
ёзувда
“
Чоч
халқига
те
-
гишли
....
буюмлардан
”
деб
битилган
.
Ёдгорлик
эса
Чочдан
бўлган
хионий
ҳукмдорига
таал
-
луқлидир
2
.
Сосоний
ҳукмдори
Хурмузд
IV
бошқарувининг
6-
йили
(584–585
йиллар
)
га
оид
кумуш
драҳмаларида
, VI–VIII
асрларга
мансуб
Турк
хоқонлиги
даври
воҳа
ҳукмдор
-
ларининг
турк
-
суғд
намунасидаги
тангаларида
ҳамда
Қанқа
шаҳри
харобасидан
топилган
со
-
пол
идишдаги
турк
руний
битигида
3
ҳам
Чоч
атамаси
учрайди
.
Тошкент
воҳасининг
урбанизация
жараён
-
ларига
энг
кўп
эътибор
қаратган
археолог
олим
Ю
.
Ф
.
Буряков
ўзининг
узоқ
йиллик
изланишлари
давомида
воҳадаги
шаҳар
мада
-
ниятининг
ривожланиб
боришини
5
та
бос
-
қичга
ажратади
.
Жумладан
,
у
VI
аср
ўрталари
-
дан
то
VIII
аср
ўрталаригача
бўлган
давр
билан
белгиланувчи
Мингўрик
босқичида
воҳада
шаҳар
маданияти
ўзининг
энг
юқори
чўққисига
чиққанини
эътироф
этади
.
Ҳақи
-
қатан
ҳам
,
Чочда
бу
даврга
оид
жами
293
та
манзилгоҳ
(
шулардан
32
таси
шаҳар
)
архео
-
логлар
томонидан
қайд
этилган
бўлиб
,
бу
ав
-
валги
даврларга
нисбатан
шаҳарларнинг
сони
2,5
баробарга
кўпайганини
кўрсатади
4
.
1
Буряков
Ю
.
Ф
.
К
истории
раннесредневекового
Чача
//
Ўзбекистон
тарихи
, 2002,
№
3. –
С
. 11.
2
Исхаков
М
.,
Камолиддин
Ш
.
С
.,
Бабаяров
Г
.
Заметки
по
истории
нумизматики
раннесредневекового
Чача
(III–VIII
вв
.) //
Серия
«
Рабочие
документы
ИФЕАК
».
Вып
. 26. –
Т
., 2007. –
С
. 9.
3
Буряков
Ю
.
Ф
.
К
истории
раннесредневекового
Чача
//
История
Узбекистана
. 2002,
№
3. –
С
. 11.
4
Буряков
Ю
.
Ф
.
Динамическая
и
статистическая
мо
-
дель
процесса
урбанизации
по
материалам
Ташкент
-
ского
оазиса
//
Аскаров
А
.
А
.,
Буряков
Ю
.
Ф
.,
Квир
-
квелия
О
.
Р
.,
Радзилиловский
В
.
В
.
Теоретические
и
Шаҳар
маданиятидаги
бу
тарздаги
кес
-
кин
ўзгариш
қандай
омиллар
билан
боғлиқ
эди
,
деган
савол
ўйлашимизча
,
ҳаммасидан
муҳим
бўлиб
,
нима
сабабдан
VI–VIII
асрлар
-
дан
аввал
ҳам
,
кейин
ҳам
воҳада
шаҳарлар
-
нинг
бунчалик
юксак
даражадаги
ўсиши
бошқа
кузатилмади
?
Бу
каби
саволлар
узоқ
вақтдан
бери
мутахассисларнинг
диққатини
тортиб
келаётгани
учун
ҳам
унга
ҳар
ким
ўзича
жавоб
беришга
ҳаракат
қилган
.
Улар
орасида
қулай
географик
жойлашув
,
дашт
ҳудудларига
яқинлиги
туфайли
савдо
ва
иқ
-
тисодий
алоқаларнинг
жадаллашуви
,
Буюк
ипак
йўли
тармоқларидан
бирининг
шу
ер
-
дан
ўтиши
ва
у
билан
боғлиқ
тарзда
тижорат
марказларининг
вужудга
келиши
,
тоғ
-
кон
саноатининг
юксалиши
,
марказлашган
дав
-
лат
уюшмасининг
вужудга
келиши
,
чорва
-
дорларнинг
ўтроқлашуви
,
ҳукмдор
марказ
-
ларининг
айнан
шу
ҳудудларда
жойлашуви
каби
қатор
омиллар
кўрсатилади
.
Чоч
воҳасида
илк
ўрта
асрлар
,
яна
ҳам
аниқроғи
, VI
аср
охирларида
вужудга
келган
Жабғукат
ва
Хотункат
шаҳарлари
ҳам
тад
-
қиқотчиларнинг
аниқлашларича
,
Турк
хо
-
қонлиги
билан
боғлиқ
равишда
қад
кўтарган
бўлиб
,
улар
хоқон
ва
унинг
аёли
–
хотун
-
нинг
маълум
вақтларда
истиқомат
қилишла
-
ри
учун
мўлжалланган
сиёсий
марказлари
эди
.
Қолаверса
,
баъзи
тадқиқотчилар
воҳа
-
нинг
шимолий
ҳудудларида
шаҳарларнинг
ўсиши
ва
воҳа
марказининг
Қанқадан
араб
манбаларида
Мадина
аш
-
Шош
деб
тилга
олинувчи
Мингўрик
шаҳрига
кўчирилишини
хоқонликнинг
воҳадаги
ноиби
–
турк
туду
-
нининг
Сирдарёнинг
ўрта
ҳавзасидаги
тур
-
кий
қабилалар
билан
алоқаларни
янада
ку
-
чайтиришга
қаратилган
фаолияти
билан
боғ
-
лайдилар
5
.
Туркиялик
санъатшунос
олима
Э
.
Эсин
эса
605–819-
йилларда
турк
тудунла
-
методологические
проблемы
исследования
в
археоло
-
гии
. –
Т
.:
Фан
, 1988. –
С
. 128, 134.
5
Буряков
Ю
.
Ф
.
Археологические
материалы
к
этни
-
ческой
истории
бассейна
Средней
Сырдарьи
в
древности
и
средневековье
//
Материалы
к
этнической
истории
населения
Средней
Азии
. –
Т
.:
Фан
, 1986. –
С
. 61.
S H A R Q M A S H ’ A L I
92
рининг
ўрда
шаҳари
Юнусобод
Оқтепаси
бўл
-
ган
,
деб
ҳисоблайди
.
1
Бироқ
,
бу
соҳа
мутахас
-
сислари
ушбу
масалада
бирор
-
бир
фикр
-
му
-
лоҳазаларни
билдиришмаган
бўлиб
,
фақат
уш
-
бу
ёдгорликни
илк
ўрта
асрларда
Ўрта
Осиё
-
нинг
барча
воҳаларига
хос
бўлган
зодагон
қасри
сифатида
баҳолашган
2
.
Демак
,
ушбу
масала
,
қолаверса
,
воҳадаги
яна
бир
туркий
сулола
бўлмиш
Чоч
Тегинларининг
шаҳар
марказлари
қаерда
жойлашганини
аниқлаш
кейинги
муҳим
вазифалардан
саналади
.
Хитой
манбаларида
ҳозирги
Тошкент
ўр
-
нидаги
шаҳар
Ши
номи
билан
тилга
олинади
.
Ши
даставвал
Қанғ
таркибига
кирган
бўлиб
,
III–VI
асрнинг
бошларида
бу
давлат
кичик
мулкларга
бўлиниб
кетгач
,
Ши
–
Чоч
унча
кат
-
та
бўлмаган
мустақил
давлатга
айланади
.
Чоч
воҳасининг
қадимги
ажралмас
қисми
ва
мулки
Оҳангарон
водийсидаги
Илоқ
эди
.
Мустақил
сиёсий
уюшма
сифатида
Илоқ
илк
ўрта
асрлар
,
яъни
VII
асрга
оид
манбаларда
эслатилади
. 630
йилда
Чоч
орқали
ўтган
Хи
-
той
миссионер
-
буддавийси
Сюан
-
Цзяннинг
маълумот
беришича
,
Илоқда
“
ўз
ҳарбий
гу
-
руҳларига
эга
бўлган
зодагонлар
вакиллари
кўп
,
улар
ўзаро
урушлар
олиб
борадилар
ва
асосан
Турк
хоқонига
бўйсунадилар
”
3
.
Афти
-
дан
,
айнан
мана
шу
даврдан
бошлаб
,
Илоқдаги
“
ҳукмрон
деҳқон
”
ларнинг
салоҳияти
иқтисо
-
дий
ҳаётда
,
биринчи
галда
,
олтин
ва
кумуш
конларига
сафарбар
этилади
.
Илк
ўрта
асрлар
Оҳангарон
водийсида
тоғ
-
кон
ишларининг
жадал
ривожланиши
шаҳарсозлик
мадания
-
тига
ҳам
таъсир
этди
.
Таъкидлаш
лозимки
,
маъданлар
қазиб
олишнинг
кенг
кўламда
бўлиши
Араб
хали
-
фалиги
учун
ҳам
муҳим
эди
.
Чунки
араблар
Мовароуннаҳрни
фатх
этгач
, VIII
асрдаёқ
1
Esin E. Ordu
ğ
(Ba
ş
langi
з
tan Sel
з
uklulara kadar T
ь
rk
Hakan
ş
ehri) // Tarih ara
ş
t
ı
rmalar
ı
dergisi. Ankara
Ь
niversitesi Dil-Tarih-Co
ğ
rafya Fak
ь
ltesi, 6 (10–11). –
Ankara, 1972. – S. 135–215.
2
Филанович
М
.
И
.
Ташкент
:
зарождение
и
развитие
города
и
городской
культуры
. –
Т
.:
Фан
, 1983. –
С
.
117–118.
3
Буряков
Ю
.
Ф
.,
Касымов
М
.
Р
.,
Ростовцев
О
.
Р
.
Ар
-
хеологические
памятники
Ташкентского
оазиса
. –
Т
.:
Фан
, 1992. –
С
. 49.
мулклардан
марказий
ҳокимият
фойдасига
махсус
солиқлар
жорий
этилган
.
Қизиғи
шундаки
,
ушбу
мулклар
орасида
Чоч
–
Илоқ
ва
унинг
кумуш
конлари
алоҳида
солиқ
тў
-
ловчи
мулк
сифатида
ажратилган
.
Маълу
-
мотларга
кўра
,
Чоч
мулки
180
минг
дирҳам
солиқ
тўлаган
бўлса
,
унинг
конлари
уч
мар
-
та
ортиқча
, 607
минг
дирҳамгача
солиқ
тўла
-
ган
4
.
Асосий
конлар
Оҳангарон
дарёси
ҳав
-
засида
жойлашган
бўлиб
,
улардаги
қазил
-
малар
Илоқ
тоғ
-
кон
ҳунармандчилигининг
асосини
ташкил
этган
.
Асрлар
давомида
воҳадаги
туркий
қавмлар
суғдий
маданиятнинг
кўп
қирраларини
ўзлаш
-
тириб
бордилар
.
Бу
–
Чочда
шаҳарсозлик
,
ҳу
-
нарманчилик
ва
ёзув
маданияти
анъаналарида
акс
этди
.
Улар
урбанистик
жараёнларга
ҳам
ўз
таъсирини
кўрсатди
.
Тоғолди
ҳамда
Парак
(
Чирчиқ
)
ва
Илоқ
(
Оҳангарон
)
бўйларида
Фарнкент
,
Заркент
,
Нукент
,
Номданак
,
Невич
,
Новдак
,
Бинокат
,
Чинончкет
,
Харашкент
,
Тун
-
кент
,
Тўқкент
каби
суғдий
ва
Алханжас
,
Абр
-
лиғ
,
Арбилах
,
Намудлиғ
,
Ганнаж
,
Йалапан
,
Итлиғ
,
Олмалиқ
каби
туркий
шаҳар
ва
қиш
-
лоқлар
қад
ростлади
5
.
Ҳудуддаги
маҳаллий
меъморчилик
анъаналари
суғдий
меъморий
ечимлар
билан
бойиди
.
Чоч
суғдий
ва
туркий
маданиятларнинг
ўзига
хос
синкретик
минта
-
қасига
айланди
.
IX–X
асрларга
оид
араб
географларининг
асарларида
Илоқнинг
Чочдан
мустақил
сиёсий
вилоят
бўлганлиги
нисбатан
аниқроқ
ку
-
затилади
.
Аммо
,
ҳар
иккала
вилоят
ушбу
ман
-
баларда
биргаликда
,
ягона
тарихий
-
маданий
ва
сиёсий
уюшма
сифатида
эслатилади
.
Булар
орасида
X
асрнинг
биринчи
ярмида
яшаб
ўтган
йирик
араб
географларидан
бири
Истахрий
-
нинг
маълумотлари
айниқса
диққатга
сазовор
-
дир
.
Унинг
таъкидлашича
,
Мовароуннаҳрда
Чоч
ва
Илоқ
вилоятлари
мавжуд
бўлиб
,
ҳар
иккала
вилоятнинг
ҳудуди
2–3
кунлик
йўл
ва
4
Давидович
Е
.
А
.
О
загадочных
дирхамах
Мусейяби
и
Титрифи
.
Из
истории
монетного
дела
в
Средней
Азии
IX–X
вв
. //
Труды
XXV
Международного
кон
-
гресса
востоковедов
. –
М
.:
Наука
, 1960. –
С
. 90.
5
Камолиддинов
Ш
.
С
.
Древнетюркские
топонимы
Средней
Азии
. –
Т
., 2006. –
С
. 84.
S H A R Q M A S H ’ A L I
93
“
бутун
Мовароуннаҳрда
аҳоли
сонига
кўра
бу
вилоятларга
тенг
келадиган
вилоят
йўқ
”.
Ис
-
тахрий
асарининг
араб
тилидаги
матнида
бери
-
лишича
, “
бу
вилоятларда
қишлоқлар
,
ўзлаш
-
тирилган
ерлар
ва
жомеъ
масжидлари
жуда
кўп
ва
улар
текисликда
жойлашмаган
,
яйловлари
ва
чорвалари
ҳам
жуда
кўп
.
Чоч
ва
Илоқда
дарво
-
залари
,
деворлари
работлари
ва
қалъалари
бўл
-
ган
шаҳарлар
кўп
,
каналлар
шаҳарлар
ичидан
оқиб
ўтади
”.
Истахрий
ўз
асарида
ҳар
иккала
вилоятнинг
умумий
чегараларини
бериб
,
барча
шаҳарларни
санаб
ўтади
ва
Туркистонда
Шош
-
дан
катта
вилоят
йўқлигини
таъкидлайди
.
Унинг
ёзишича
, “
Шош
ва
Илоқ
қўшилган
бў
-
либ
,
улар
ўртасида
ҳеч
қандай
бўлиниш
йўқ
.
Қурилишлар
,
боғлар
,
бўстонлар
Илоқдан
то
Чоч
воҳасигача
узлуксиз
чўзилиб
боради
.
Илоқда
олтин
ва
кумуш
конлари
жойлашган
”.
Орадан
ярим
аср
ўтгач
,
бу
минтақани
ях
-
ши
билган
яна
бир
араб
географи
Абулқосим
ибн
Ҳавқал
Истахрий
маълумотларини
деяр
-
ли
тўлиқ
такрорлайди
.
Чоч
ва
Илоқ
ҳақида
гапирар
экан
Ибн
Ҳавқал
бу
вилоятларда
бой
шаҳарлар
кўплигини
таъкидлайди
.
Минтақада
суғорма
деҳқончилик
,
чорва
-
чилик
ва
тоғолди
ҳудуди
хўжалиги
деярли
бир
даврда
,
бир
хил
даражада
ривожланган
.
Шу
боис
ҳам
четга
маҳсулот
чиқариш
ва
четдан
маҳсулот
келтириш
минтақа
иқтисо
-
дий
тараққиётини
шакллантирган
.
Эфталий
даврида
Чоч
ва
Илоқ
шаҳарлари
стратегик
шаҳарлар
бўлиб
,
давлат
миқёсида
металл
хо
-
машёсидан
қурол
-
аслаҳалар
ва
бошқа
маҳ
-
сулотлар
ишлаб
чиқарилган
1
.
Бу
даврда
Чоч
-
да
ҳам
товон
эвазига
келтирилган
сосоний
-
ларнинг
кумуш
тангалари
асосий
муомала
воситаси
бўлганлиги
кузатилади
.
Чоч
–
Илоқнинг
шаҳар
маданияти
ривожи
,
асосан
,
тоғ
-
кон
металлургияси
ишлаб
чиқари
-
ши
билан
боғланади
.
Воҳадаги
шаҳарларнинг
нисбатан
тўлиқ
рўйхати
ва
уларнинг
таснифи
,
шаҳар
маданиятининг
гуллаб
-
яшнаши
X
аср
географлари
томонидан
(10
дан
17
тагача
ша
-
ҳар
марказлари
)
эслатилади
2
.
1
Буряков
Ю
.
Ф
.
Горное
дело
и
металлургия
средневе
-
кового
Илака
. –
М
., 1974. –
С
. 101–107.
2
Буряков
Ю
.
Ф
.
К
исторической
топографии
средне
-
векового
Илака
//
СА
, 1972.
№
2. –
С
. 51–62.
Тадқиқотчилар
томонидан
айрим
шаҳар
марказлари
Тункет
,
Абрлиғ
,
Намудлиғ
,
Ку
-
хисим
кабиларни
ўрганиш
бўйича
махсус
тадқиқотлар
ўтказилган
.
Айрим
шаҳарлар
тадқиқотчи
минтақада
-
ги
кон
марказлари
ҳақида
олинган
янги
маъ
-
лумотлар
натижасида
Илоқ
шаҳарсозлигини
янги
асосларда
ўрганиш
ва
уни
Чоч
–
Илоқ
урбанизацияси
ривожланишидаги
ўрнини
белгилаш
имконини
берди
.
Тарихий
манбалар
ва
моддий
маданият
буюмлари
Чоч
аҳолисининг
мафкуравий
ма
-
данияти
ва
диний
ҳаёти
ҳақида
бой
маълу
-
мотлар
беради
.
Хитой
манбалари
ибодатхо
-
налардаги
Чоч
аҳолисининг
,
хусусан
,
ҳукм
-
дорлар
ва
амалдорларнинг
ибодат
ва
топи
-
ниш
маросимлари
ҳақида
маълумот
берса
,
археологик
манбалар
уларни
яна
бир
марта
тасдиқлайди
.
Ўрта
Осиёнинг
бошқа
кўпчи
-
лик
тарихий
-
маданий
вилоятларида
бўлгани
каби
Чочда
аждодларга
топиниш
оловга
то
-
пиниш
билан
боғланиб
келган
.
Юқоридагилардан
шундай
хулоса
чиқа
-
риш
мумкинки
,
воҳада
илк
шаҳарсозлик
Сирдарёнинг
маданий
зонасида
шаклланади
:
Бу
сиёсий
-
иқтисодий
ҳамда
этномаданий
алоқаларда
катта
аҳамият
касб
этади
.
Чир
-
чиқ
ва
Оҳангароннинг
ўрта
оқимларида
Чоч
ва
Илоқнинг
асоси
бўлган
шаҳарсозлик
ма
-
данияти
жадал
ривожланишида
тоғ
соҳаси
билан
боғлиқ
ҳунармандчилик
ва
воҳадаги
зироатчилик
муҳим
ўрин
тутган
.
Илк
ўрта
асрлар
даврига
келиб
Чоч
мулклиги
ўз
та
-
раққиётининг
юқори
босқичига
кўтарилади
,
пойтахт
йирик
ҳунармандчилик
ва
савдо
-
со
-
тиқ
марказига
айланади
.
Чочнинг
халқаро
карвон
савдоси
чорраҳасида
жойлашганлиги
мулкликнинг
,
биринчи
навбатда
,
Шарқ
мам
-
лакатларининг
ғарбий
ўлкалар
билан
олиб
бориладиган
савдо
-
иқтисодий
алоқаларда
фаол
иштирок
этишини
таъминлади
.
