S H A R Q M A S H ’ A L I
104
боисдан ҳам у бутун Маржонтовга отнинг қашқасидек маълум эди”
жумласи эса
“Hatta bu iş için
özel yaptırdığı korse bütün Mercantav’da herkes tarafından bilinirmiş”
шаклида берилган
(тескари
ўгирмаси: Ҳатто бу иш учун махсус ясаттирган “белбоғ” (бандаж)ни бутун Маржонтовда ҳамма
билармиш). Таржимада жумла умуман ўзгартириб берилганидан зиёда “газик” сўзи “бандаж”га
айланиб қолган. Шу нуқтаи назардан таржимада аслиятдаги портрет тасвири тўлақонли акс этган
деб хулоса чиқариб бўлмайди.
Портрет тавсифини қайта яратишда таржимон маҳорати асар персонажлари руҳий ҳолатидаги
кўринишларини асл нусхадагидек бера олишида, портрет тавсифини очишда қўлланилган сўз ва
иборалар, бадиий тасвир воситаларининг муқобил вариантларини топиб, қаҳрамон портретини
таржимада жонли акс эттиришдадир. Баъзан таржимон портрет тавсифидаги ёзувчи алоҳида
таъкидлаган деталларни бепарволик билан ўгиргани аён бўлади. Таржимада бу каби эътиборсиз
ўгирилган ўринлар қаҳрамон портретини нотўғри талқин этиш билан бирга асарнинг бадиий-
эстетик қиммати, миллийлигига ҳам маълум даражада путур етказади.
Хулоса
. Ўзбек романларининг турк тилига таржимаси билан боғлиқ муаммоларни илмий
ўрганиш сўнгги йилларда анча жонланди. Ушбу мақолада кўриб чиқилган мавзунинг Одил
Ёқубовнинг “Адолат манзили” романи мисолида ўрганилиши янгилик саналиб, келажакда
бир тил оиласига мансуб тиллар орасида таржиманинг мураккабликлари ва буни келтириб
чиқарувчи сабабларни ёритиш, асл нусхага хос хусусиятларнинг таржимада берилиши
масалаларини тадқиқ этиш кечиктириб бўлмас вазифалардан саналади. Шу нуқтаи назардан
ушбу мақола ўзбек адибининг туркчага ағдарилиб нашр этилган машҳур романини жиддий
ўрганиш, таржималарни танқидий кўриб чиқиш йўлидаги илк тадқиқотлардан ҳисобланади.
«САЁҲАТНОМА» АСАРИ ТАРЖИМАСИДА ТАРИХИЙ ШАХСЛАР
ИСМИНИНГ БЕРИЛИШИ
АБДУНАБИЕВ СУННАТ
Мустақил изланувчи, ТДЎТАУ
Аннотация. Маълумки, тарихий асар таржимасида миллийлик ва хос сўзлар муҳим вазифалардан бири
ҳисобланади. Хос сўзлар асар тилининг ажралмас қисми бўлиб, улар ёрдамида муаллиф қаҳрамон образини
яратади, халқнинг миллий хусусиятини тасвирлаб беради. Улар бадиий асарнинг миллий колоритини ифода
этади, турли услубий вазифаларни бажаради, ҳодиса ва предметларнинг хусусиятини ҳаққоний, тўғри
тасвирлашга ёрдам беради”. Шунинг учун ҳам реалиялар бадиий-тарихий таржиманинг таржимонни
қийнаб қўядиган, таржимани мураккаблаштирадиган, кўпинча уни чалғитадиган жиҳатларини ташкил
этади. Миллий хос сўзларда тарихий асар таржимасида киши номлари ва лақабларининг берилиши ҳам
мавжуд. Мазкур мақола орқали биз машҳур араб сайёҳи Ибн Баттутанинг “Саёҳатнома” асарида келган
тарихий шахсларнинг исмлари асл араб тилида, шунингдек, турк ва ўзбек тилларига ўгирилган тар-
жималарда қандай берилганлиги ҳамда таржимонларнинг маҳорати ҳақида тўлақонли маълумотларни
кўришимиз мумкин.
Таянч сўз ва иборалар: “Туҳфат ан-нуззор фи ғароиб ал-амсор ва ажоиб ал-асфор”, îbn Battûta
Seyahatnâmesi,
ةلحر
ْ
نبإ
ْ
ةطوطب
, Бузанўғли, миллийлик, реалия.
S H A R Q M A S H ’ A L I
105
Аннотация. Как известно, нaциональность и оригинальные слова - одна из важнейших задач при
переводе исторического произведения. Специфические слова являются неотемлемой частью языка
произведения, с помощью которых автор создает образ героя, описывающий национальную принадлежность
народа. Они выражают национальный колорит произведения искусства, выполняют различные стилис-
тические функции, помогают точно передать характер событий и предметов. Вот почему реалии - это
аспекты литературно-исторического перевода, которые затрудняют переводчика, усложняют перевод и
часто сбивают его с толку. Нaциональным словам также даются имена и прозвища при переводе
исторических сочинений. В этой статье мы можем увидеть, произведение «Путешествие» известного
арабского путешественника Ибн Баттуты которые предоставляет подробную информaцию об истори-
ческих личностях на арабском языке а также переводы на турецких и на узбекских языках, а также о
переводческих способностях.
Опорные слова и выражения: “Тухфат ан-нуззар фи гараиб ил амсар ва ажаиб ил асфар”, îbn
Battûta Seyahatnâmesi,
ةلحر
ْ
نبإ
ْ
ةطوطب
, Бузанугли, нaциональность, реалии
Abstract. It is known that nationalism and original words are one of the important tasks in the translation
of a historical work. Specific words are an integral part of the language of the work, with the help of which
the author creates the image of the hero, describing the nationality of the people. They express the national
flavor of a work of art, perform various stylistic functions, and help to accurately and accurately describe
the nature of events and objects. That is why realities are aspects of literary-historical translation that
torment the translator, complicate translation and often confuse him. There is also the assignment of personal
names and nicknames when translating historical works into national words. In this article, we can see how
The Journey of the famous Arab traveler Ibn Battuta provides detailed information on historical figures in
the original Arabic language, as well as translations into Turkish and Uzbek languages, as well as the
translation abilities of translators.
Keywords and expressions: “Tukhfat an-nuzzar fi garaib al-amsar va ajaib al-asfar”, îbn Battûta
Seyahatnâmesi,
ةلحر
ْ
نبإ
ْ
ةطوطب
, Buzanuglu, nationality, reality.
Кириш.
Ҳозирги кунда Ўрта Осиё республикаларида яшовчи халқлар тарихини ҳамда тарихий
географиясини, шунингдек маданият, санъат тарихи ва ижтимоий-сиёсий ҳаётнинг бошқа
соҳаларини тадқиқ қилишда араб географик адабиёти обидаларининг аҳамияти каттадир.
Муаллифлари турли халқларга мансуб бўлишидан қатъий назар, улар маълум анъана, ҳамда
устувор давомийлик воситасида асрлар ва мамлакатлар оша ўзаро маҳкам боғланган, араб тилида
ёзилган асарларнинг кенг миқёсли жамулжамидан иборат. IХ асрга оид ал-Балазурий, Ибн
Ҳурдодбеҳ, ал-Яъқубий, Х асрга оид ал-Истаҳрий, Абу Дулаф, ал-Муқаддасий, ал-Масъудий, ал-
Хоразмий, ад-Диноварий, ат-Табарий, Ибн Мискавайҳ, Ибн Руст, Ибн ал-Фақиҳ, Ибн Ҳавқал каби
алломаларнинг асарлари шулар жумласидандир
1
. ХI аср буюк ал-Беруний асарларида намоён, ХII
асрдан ал-Идрисий, Марвазий ва ас-Самъоний қўлёзмалари сақланган, ХII – ХIII асрлардан Ибн
ал-Асир, Ёқут ал-Ҳамавий, ХIV асрдан эса ал-Умарий ва Ибн Арабшоҳ гувоҳлик берадилар.
Ҳозирги замон олимлари Ўрта Осиё, Кавказ ва Русиянинг Оврупо қисмида яшовчи халқларнинг
тарихий ва маданий тараққиёти манзараларини тиклашда мана шу ва шунга ўхшаш бошқа
тарихчилар қолдирган бой меросга таянадилар.
Ушбу саҳифаларда тадқиқ қилинаётган “Ибн Баттута саёҳати” (ХIV аср) араб сайёҳлари
қолдирган ёзма ёдгорликлар орасида алоҳида ўрин тутади.“ХIII – ХIV аср коинот тавсифлари
ва қомусларидан кейин, - деб ёзади И.Ю. Крачковский, - умуммусулмон ёзма адабиёти ўз авж
нуқтасини топади... саёҳатнома жанри миқдор жиҳатидан узлуксиз бойиб боради, бу ўринда
яна эътиборга лойиқ жойи шуки, барча мусулмон мамлакатларини кезиб чиққан сўнгги буюк
1
N.Ibrohimov. Ibn Battuta va uning O‘rta Osiyoga sayohati. – T.: Sharq bayozi, 1993. – B.3.
S H A R Q M A S H ’ A L I
106
сайёҳ ҳам ХIV асрга мансуб. У ҳам бўлса машҳур Ибн Баттутадир. Унинг саёҳатномаси араб
мактабларида ҳануз ўқитилмоқда... Олтин Ўрда ёки Ўрта Осиё ҳақида бирон асар йўқки, бу
зот тилга олинмаган бўлса
1
...”
Ўрта Осиё тарихининг кам ўрганилган даврлари ҳақида Ибн Баттута қолдирган
маълумотларнинг муҳимлигига бошқа шарқшунослар ҳам кўплаб эътибор берганлар. Ибн
Баттутанинг шахсий таассуротларига асосланган қизиқарли ёзмалари (асарнинг тўла номи –
“
Туҳфат ан-нуззор фи ғароиб ал-амсор ва ажоиб ал-асфор
”дир) тарихнинг ўша давр
маҳаллий солноманавислари томонидан қайд этилмаган кўп жойларини тўлдиради. Сайёҳ
ХIV аср биринчи ярмидаги Ўрта Осиё маданий, сиёсий ва ижтимоий ҳаётининг ёрқин,
ҳаққоний манзараларини чизадики, бу бизнинг қизиқишимизни янада оширади. Ибн
Баттутанинг ўша давр Ўрта Осиё шаҳарлари ва шаҳар ҳаёти ҳақидаги таассуротлари бошқа
манбаларда сира ўхшаши йўқ ҳикоялардир.
Ибн Баттутанинг саёҳати Ўрта Осиё халқлари ҳаётида энг мураккаб ва оғир вақтларга –
мўғуллар истилоси даврига тўғри келади. Араб сайёҳи бу ерларга мўғул босқинидан юз йилча
кейин етиб келган бўлса ҳам, бир замонлар яшнаб ётган элларнинг оғир яралари ҳали
батамом тузалганича йўқ, шаҳар вайроналари, ҳар қадамда билиниб турар эдики,
“Саёҳатнома”да булар ёрқин ифодалангандир. Академик Б.Ғ. Ғафуровнинг таъкидлашича,
“Мўғул истилоси Ўрта Осиё халқларига битмас-туганмас мусибатлар келтирди. Талон-тарож
ва ёнғинлар оқибатида Мовароуннаҳр шаҳарлари ер билан яксон бўлди, меҳнаткаш аҳоли
қатли омга дучор этилди. Қишлоқ хўжалиги бесамар тушкун ҳолатга келди”
2
.
Мақсад ва вазифалар.
Ибн Баттутанинг «Саёҳатнома» асарида тарихий шахслар,
подшоҳ ва ҳокимлар, вазири уламолар ва бошқа инсонларнинг ҳам араб, ҳам турк ва ўзбек
тилларига ўгирилган таржималарда қандай келганлигини очиб беришдан иборат.
Усуллар.
Мақолани ёритишда қиёсий-тарихий, қиёсий-типологик, бадиий асарни
комплекс таҳлил қилиш, таснифлаш методларидан фойдаланилган.
Асосий қисм.
Ибн Баттутанинг “Саёҳатнома” асарида сайёҳ Ўрта Осиёга ташриф буюрар
экан, у ернинг урф-одатлари, анъаналари, амир ва маликлар билан учрашувлари, буюк олим
ва фузалоларимизнинг қабрларини зиёрат қилиши унинг Ўрта Осиёга бўлган қизиқишини
янада орттиради. Ибн Баттута Ўрта Осиёдаги амир ва маликлар билан учрашади ва ўз асарида
уларнинг номларини аниқ бериб ўтади. Асар таржималарида шарқшунос олим ва
таржимонлар асл нусхада берилган шахсларнинг номларини аниқ изоҳлар билан келтириб
ўтишади ва улар ўз она тилларига қандай таржима қилганларини кўриб чиқамиз.
Қоҳирада нашр этилган
3
"ةطوطب نبإ ةلحر"
И.Тимофеевнинг
“Ибн
Баттута”
4
,
Неъматилла Иброҳимовнинг “Ибн Баттута ва унинг Ўрта Осиёга саёҳати”
5
ҳамда Аҳмад
Саит Айкутнинг “îbn Battûta Seyahatnâmesi”
6
номли китоблари таржималарида тарихий
шахслар, хусусан, амир ва подшоҳларнинг номлари турлича таржима қилинган.
1
N.Ibrohimov. Ibn Battuta va uning O‘rta Osiyoga sayohati. – T.: Sharq bayozi, 1993. – B.3.
2
Gafurov B.G. Tadjiki. Drevneyshaya, drevnyaya i srednevekovaya istoriya. – M., 1972. t. 1-2.
3
Rihlat Ibn Battuta. Al-Qohira. 1322, 1904.
4
Timofeev I. Ibn Battuta. -M., 1983.
5
N.Ibrohimov. Ibn Battuta va uning O‘rta Osiyoga sayohati. – T., 1993.
6
A. Sait Aykut. îbn Battûta Seyahatnâmesi / Ebû Abdullah Muhammed ibn Battûta Tancî Özgün adı:
Rthletü îbn Battûta
=
Tuhfetü'tı-Nuzzârfi Garâibi’l-Emsârve Acâibt'Î-Esfar.
Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret Ve Sanayi. İstanbul.
A:Ş., 2004
S H A R Q M A S H ’ A L I
107
Ибн Баттута Хоразмга сафари чоғида, Хоразм амири Қутлудумур мамнуният билан
сайёҳни кутиб олади. رومدولطق [Қутлудумур
1
], И.Тимофеев уни “Кутлуг-Тимур” деб таржима
қилади. Ибн Баттута унга қуйидагича изоҳ беради.
ناطلسلا ةلاخ نبا ریملأا اذه و .دیدحلا وه رومد و كرابملا وه ولطق نلأ .كرابملا دیدحلا همسا ىنعم و رومدولطق ریملأا وه
.ناسارخ ىلع هیلاو وه و ،هئارمأ ربكأ و ،كبزوأ دمحم مظغملا
2
У улуғ амир Қутлудумурдир. Қутлудумур “қутлуғ темир” дегани. Бу амир улуғ султон
Муҳаммад Ўзбек холасининг ўғли ва унинг энг буюк амиридир. Қутлудумурнинг ўзи
султоннинг Хуросондаги волийси ҳамдир. Хоразмдаги мадраса ва унга туташ бошқа
иморатларни мазкур амир қурдирган. (Н.Иброҳимов таржимаси).
Турк тилида шундай таърифланган:
Huvârezm beyi, Büyük emir Kütlü Dümûr’dur. İsminin anlamı
“hadîd-i mübarek”tir. Çünkü “kutlû”, mübarek [=kutlu] anlamına geliyor, dümûr ise hadîd [=demir]
manasındadır. Bu adam Sultan Muhammed Uzbek’in teyze oğludur ve onun emirlerinin en büyüğüdür.
Daha önce Horasan valisiydi. Ziyaret ettiğim medreseyi ve çevresindeki yapıları o yaptırmış
.
3
Таржимон ушбу амир, яъни Қутлуғ Темурга қуйидаги шарҳларни бериб ўтади. Ибн
Дўқмоқнинг айтишича, Қутлуғ Темур ҳижрий 721 (мил. 1321) йили волий (ноиб) қилиб
тайинланган ва у ерда доимий яшаган
4
. Ибн Ҳалдуннинг ёзишича, Қутлуғ Темур 1321 йилда
Қрим вилояти ноиблигидан бўшатилиб, Хоразмга юборилган. 724 (1328) йилда Қримга ноиб
қилиб тайинланган
5
. Мирхонднинг ёзишича, Қутлуғ Темур 763 (1361) йилда вафот этган.
Аммо, А.Ю.Якубовский бу фикрни нотўғри деб ҳисоблайди: “Чунки Қримда Ўғиз деган
жойдаги тош лавҳада “Бу қудуқ буюк амир Қутлуғ Темурбек фармони билан... 765 (1368)
йилда бино этилган”, деб ёзилган. А.Ю.Якубовский кўрсатган манба: Усмон Оқ-кўкроқли.
“Кўҳна Қрим ва ўғиз битиклари”дир
6
. Шу жумла таржимасидан кўриниб турибдики,
таржимонлар фақат аниқ таржима қилиш билан эмас, балки сайёҳ Ибн Баттута учрашган ҳар
бир амир ва подшоҳларнинг тарихини ҳам диққат билан ўрганиб чиққанлигини кўришимиз
мумкин. Бу эса таржиманинг мукаммаллигини белгилайди.
Шундан сўнг Ибн Баттута машҳур алломаларнинг қабрларини зиёрат қилади. Хоразмда энг
буюк авлиёлардан бири бўлмиш Нажмуддин Кубро қабрига ташриф буюради. Ибн Баттута амир
саройида бир муддат туради, сўнгра у Бухорога йўл олади. Бухорода муҳаддислар имоми бўлган
Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий қабрини зиёрат қилади. Таржимада ушбу
шахсларнинг номи араб, рус, ўзбек ва турк тилларида аниқ зикр этилган.
Бухорони тарк этиб, Мовароуннаҳр султони, Чингизхон авлодидан бўлган художўй
султон Алоуддин Тармаширин қароргоҳи томон йўл олади.
نیریشمرط
نیدلا
ءلاع
[Тармаширин] Н.Иброҳимов ва И.Тимофеев китобларида ҳам худди шундай таржима
қилинган. Ибн Баттута унга шундай изоҳ беради.
ةوقلا دیدش ةكلمملا مخض ركاسعلا و شویجلا ریثك رادقملا میظع وه و .نیریشمرط نیدلا ءلاع مظغملا ناطلسلا وه و
لم مه و ،رابكلا ایندلا كولم نم ةعبرا نیب هطسوتم هدلاب و ،مكحلا لداع
و .كبزوأ كلملا و قارعلا كلم و دنهلا كلم و نیصلا ك
.هنومركی و هنومظعی و ،هنوباهی مهلك
7
1
Qutludumur (Qutlug‘ Temur) hijriy 721 (mil. 1321) yilda Xorazmga noib etib tayinlangan.
2
Rihlat Ibn Battuta. Al-Qohira. B. 279.
3
A. Sait Aykut. îbn Battûta Seyahatnâmesi s. 588.
4
Tizengauzen V.G. Sbornik materialov, otnosyashixsya k istorii Zolotoy Ordi. Izvlecheniya iz sochineniy arabskix.
SPb., 1884, B. 328.
5
Ibid. B. 18, 143, 388.
6
Yakubovskiy A.Yu. Razvalini Urgencha. – IGAIMK. T.6, Vip.2, Leningrad, 1930, B.18.
7
Rihlat Ibn Battuta. Al-Qohira. B.284.
S H A R Q M A S H ’ A L I
108
Бу улуғ султон Алоуддин Тармашириндир. У қудратли ҳукмдор, қўшини ҳам ниҳоятда
кўп бўлиб, жуда катта мамлакат устидан ҳукмрон, ўзи бақувват ва адолатли одам. Мамлакати
жаҳоннинг тўрт улуғ подшоси: Хитой подшоси, Ҳиндистон подшоси, Ироқ подшоси ва
Ўзбек-хон мулклари ўртасида жойлашган. Ҳамма Тармашириндан қўрқиб, уни иззат-ҳурмат
қилади (Н.Иброҳимов таржимаси).
А Саит. Айкутнинг “îbn Battûta Seyahatnâmesi” асаридаги султонга берилган таърифнинг
туркча таржимасини келтириб ўтиш мумкин:
Ulu sultan Alâeddîn Tarmaşîrîn’dir. Büyük bir güce, kalabalık ordulara, geniş bir ülkeye
sahiptir. Sevilen sayılan, adaletli bir hükümdardır. Ülkesi dünyanın dört büyük hükümdarının
ülkeleri arasında bulunuyor; Çin, Hindistan, Irak ve Uzbek hükümdarlarından bahsediyorum. Onlar
Tarmaşîrîn’e çok saygı gösteriyor ve hediye gönderiyorlar
1
.
Н.Иброҳимов бу ҳукмдор ҳақидаги маълумотларни тўлдириб, Тармаширин исми
буддавийча Дҳарма-шила, яъни “Будда қонунларига амал қилувчи” деган маънони
англатиши, У исломни қабул қилгандан сўнг кўчманчи ҳаёт тарзидан чекингани сабабли
Чиғатой улуси шарқидаги кўчманчи мўғуллар унга қарши исён кўтарганлиги ва уни
ўлдирганлиги, шундан сўнг Чиғатой хонларининг қароргоҳи Или дарёси соҳилига
кўчирилганлиги ҳақида шарҳлар келтирган.
Сайёҳ Ибн Баттута султон Тармашириндан сўнг ҳокимият тепасига келган “Бузун”
(тўғрироғи Бузан) исмли султон ҳақида ҳам зикр этиб ўтган:
هلا ضرأ ىلا يلوصو نم نیتنس دعب و"
و ‘نیصلل ةرواجملا هدلاب ىصقأب اوعمتجإ هئارمأ هموق نم لأملا نأب ربخلا انغلب دن
ناك يلغُأ نزوب و" ."يلغُأ هنومسی مهف كولملا ءانبأ نم ناك نم لك و يلغُأ نزوب همسإ هل مع نبا اوعیاب و ‘هركاسع مظعم كلانه
علج و هل مهتعیب ببس و .ةریسلا ءيس نیدلا دساف هنأ لاإ ااملسم
يذلا نیعللا زیكنت مهدج ماكحأ فلاخ نیریشمرط نأ نیریشمرطل مه
"هركذ مدقت دق و ملاسلإا دلاب برخ
2
.
Таржимон ушбу жумлаларни қуйидагича таржима қилган: “Ҳинд тупроғига қадам
қўйганимдан икки йил ўтгач, шундай бир хабар эшитдим: султоннинг хешлари ва амирлари
Хитой билан чегарадош узоқ вилоятга унинг кўпчилик қўшини турган жойга тўпланиб,
султоннинг Бузун исмли ўғлига қасамёд этганлар. У ерда шаҳзодаларни “ўғли” деб аташади”.
“Бузанўғли
3
– мусулмон бўлиб, аммо имони суст, ахлоқи бузуқ одам эди. Унга қасамёд
қилиб, Тармаширинни ағдарганларининг сабаби шунда эдики, султон ўз бобоси – юқорида
айтганимдек, мусулмон мамлакатларини хонавайрон этган лаънати Чингизнинг васиятла-
рини бажармаган”
4
.
Таржимон жумлаларда келтирилган ҳар бир шахс исмларига диққат қаратган. Ибн
Баттута шахсларга таъриф берар экан, уларни тарихда қандай инсон бўлганликларини
тарихчи олимларнинг китоб ва рисолаларидан ўрганиб чиққан.
Юқоридаги жумлаларнинг бирида Ибн Баттута
"
نیعللا زیكنت
"
– “Тингизи лаъин”, яъни
“лаънати Чингиз” иборасини кўп ишлатиб, Чингизхонга шундай сифат беради. Таржимон-
нинг шарҳига кўра, Ибн Баттута Чингизхондан кейинги мўғул ҳукмдорларидан биронтасига
(ҳатто мусулмон бўлмаса-да) бундай баҳо бермайди.
Бундан ташқари Ибн Баттута ушбу султондан аввал мамлакатни бошқарган бошқа
Чингизхон авлоди вакилларини ҳам ўз асарида келтириб ўтади.
1
A. Sait Aykut. îbn Battûta Seyahatnâmesi s. 597.
2
.ص
۱۳۳
.باسخلا نیسح رمع ."رافسلأا بئاجع و راصملأا بئارغ يف راظنلا ةفحت" ةامسملا ةطوطب نبإ ةلحر باتك
.ةرهاقلا
ةنس(
۱۳۲۲
)ه
3
Buzan – Movarounnahr sultoni (1335-1338).
4
Ibrohimov N. Ibn Battuta Sayohatnoma“Tuhfat an-nuzor fi g‘aroib al-amsor va ajoib al-asfor” – T.: Sharq, 2012. – 373.
S H A R Q M A S H ’ A L I
109
يطكجلا [Ал-Жакатой
1
] асл исми Эл-Жигидой бўлиб, Ибн Баттута уни Ал-Жакатой деб
атайди. Бунинг наздида эса И.Тимофеев, Н.Иброҳимов ва А.Саит. Айкутлар уни ўз ҳолича
Ал-Жакатай деб таржима қилишган. У оташпараст ҳукмдорлардан ҳисобланган.
Ибн Баттутанинг “Саёҳатнома”сида бир қанча ҳикоятлар ҳам келтирилган бўлиб, бу
ҳикоятлар асарнинг адабий аҳамиятини янада оширади. Масалан, унинг Кабакхон ҳақидаги
ҳикояти Ибн Баттута услубига ва умуман диний муноқибларга хос бўлиб, унда маъжусий
ҳукмдорларнинг мусулмон фуқарога хайрихоҳлиги ва ғамхўрлиги тасвирланади. Кабакхон
ҳақидаги диний ривоятларга яқин турадиган яна бир ибратли ҳикоят бўлиб, у ўзининг
мазмунан соддалигига қарамай, юқоридаги ҳикоят каби фуқаропарварлик руҳида ёзилган.
كبك [Кабак
2
] И.Тимофеев таржимасида Кебек деб берилган. Кабак ҳам ғайридин, аммо ўз
раиятига адолатли, мусулмонларни ҳурмат қиладиган киши бўлган, деб изоҳ беради Ибн
Баттута ўз асарида. ةطوطب نبإ ةلحر рисоласида Кабак-хон билан воиз ўртасида қуйидаги суҳбат
бўлганлиги ёзилган:
لك ركذ الله نإ :لوقت تنأ :هل لاقف ينادیملا نیدلا ردب ركذملا ظعاولا هیقفلا عم ااموی ملكت ناك كبك كلملا اذه نأ ركذی
يف ءىش
.دیج ةیكرتلاب هانعم و ,يشخی :لاق و .كلذ هبجعأف "كبكر ءاش ام ٍةروص يأ يف" ىلاعت هلوق يف وه :لاقف .معن :لاق .زیزعلا هباتك
.نیملسملا میظعت يف داز و ااریثك ااماركإ همركأف
Н.Иброҳимов ўз китобида қуйидагича таржима қилган: Айтибдурларки, бир куни Кабак-
хон фақиҳ, воиз, музаккир Бадруддин ал-Майдоний билан суҳбатда ундан: “Сен айтасанки,
Аллоҳ ўзининг азиз Каломида ҳамма нарсани зикр қилган, шундайми?” – деб сўраб қолибди.
“Ҳа, шундай”, - дебди воиз. “Қани, ундаги менинг номимни кўрсат-чи?” – дебди Кабак-хон.
“Сизнинг номингиз Аллоҳ таолонинг мана бу сўзларида зикр этилган:” “Фи аййи суратин мо
шоа рак-кабак” (“Аллоҳ сени ўзи истаган суратда яратди”)
3
, - деб жавоб берибди воиз. Бу
подшоҳга маъқул тушиб, “Яхши”, - дебди. Шундан сўнг Кабак-хон воизга ва барча
мусулмонларга аввалгидан ҳам яхшироқ лутфу марҳамат, ғамхўрлик кўрсата бошлабди.
Турк тилидаги таржимаси:
Anlatıldığına göre Kebek bir gün Fakih Vâiz Bedreddîn Meydânî
ile sohbet ederken soruverin
“Sen diyorsun ki Hak Teâlâ her şeyi Ulu Kitabında anmış öyle mi?” Vâiz de;
“Evet!” cevabını verir. Kebek tekrar sorar:
“Öyleyse benim ismim bu kitapta nerede?” Vâiz cevap verir.
“Bu isim, Hak Teâlâ’nın şu âyetinde: Fî eyyi sûretin mâ şâe rakkebek!”
Kebek hayretler içinde kalır ve şöyle der:
“Yahşî!” Bu kelime, Türk dilinde “ceyyid” [iyi, çok iyi] demektir. Böylece ona armağanlar
yağdırıyor, Müslümanlara karşı hürmeti artıyor
4
.
Ушбу амалга оширилган таржималарни кўрсак, таржимон мутахассислар таржима услуби
ва қоидаларига катта даражада аҳамият берганлар.
Улар бу жумлани таржима қилишда кўпгина қоидаларга эътибор берган:
Биринчидан, жумла аслиятга мос тарзда таржима қилинган. Таржимон ўша давр руҳия-
тига тушган. Таржима диалог (суҳбат) асносида шаклланган ҳамда бу жумла таржимасида
гап қурилишлари ва шакл тўғри берилганлигини кўриш мумкин.
1
Ibn Battuta 1326 yilda bir necha oy hukmronlik qilgan amirning ismini shunday ifodalaydi.
2
Kabak – Ko‘beg (ko‘ppak), it ma’nosida. Chig‘atoy xonlaridan biri bo‘lgan Kabakxon (Kapak-xon) Muborakshohdan (1266) va
Baroq-xondan keyin (1266-1270) ikki marta, 709 (1309) va (1318) dan 726 (1326) yilgacha hukmronlik qilgan.
3
Ibn Battuta Sayohatnoma“Tuhfat an-nuzor fi g‘aroib al-amsor va ajoib al-asfor” – T.: Sharq, 2012. – 396. (Qur’on, 82:8).
4
A. Sait Aykut. îbn Battûta Seyahatnâmesi s. 597.
S H A R Q M A S H ’ A L I
110
Иккинчидан, ушбу жумлада Қуръони Каримдан оят келтирилган. Таржимон фақат оддий
таржима билан эмас, балки Қуръони Карим оятлари таржимасига ҳам катта эътибор берган.
Яъни муқаддас Қуръони Каримнинг таржималарини синчковлик билан кўриб чиққан.
Ибн Баттута шу тариқа Балхга етиб боради ва у ерда Уккоша ибн Миҳсан ал-Асадий деган
авлиёнинг қабрларини зиёрат қилади. И.Тимофеев ва Н.Иброҳимов таржималари айнан ўз
холича қолган.
يدسلاا نصحم نب ةشاكع [Уккоша бин Миҳсан ал-Асадий] атоқли саҳобалардан бири бўлиб,
Бадр, Уҳуд ва бошқа жангларда иштирок этган. Абу Бакр (р.з.) халифалик даврида ридда
урушларидан бирида Тулайҳа ибн Ҳувайлидга қарши жангда ҳалок бўлган. Балхдан ташқари,
Туркистон шаҳрида ҳам Уккоша (р.з.)га нисбат бериладиган қабр мавжуд.
يلازغلا دماح وبأ [Абу Ҳомид Ғаззолий] – (1059-1111) атоқли мусулмон олими, илоҳиётчи,
мутасаввиф, файласуф. Тусда туғилиб, Нишопурда ўқиган, салжуқ султонлари вазири
Низомул-мулкнинг шогирди ва яқин дўсти, Бағдоддаги Низомия мадрасасининг мударриси.
Шом, Миср, Фаластин, Макка ва Мадинага сафар, саёҳат қилган. Энг машҳур асари: “Ийҳо
ал-улум-ад-дин” (“Диний илмларнинг тикланиши”).
رمع سوح وبأ
يفسنلا
[Абу Ҳавс Умар ан-Насафий] – мусулмон ҳуқуқшунос олими (фақиҳ) “Тўрт
мазҳаб фақиҳлари ўртасидаги баҳсли масалалар ҳақида рисола” асарининг муаллифи. Бу асарда
моликия, ҳанбалия, шофиия ва ҳанафия мазҳабларидаги фарқ, тафовутлар баён қилинган.
Юқорида келтирилган тарихий шахсларнинг исмлари шарқшунос олим ва таржимонлар
томонидан аниқ, хатосиз берилган. Таржимонлар бу шахсларга алоҳида тўхталиб
ўтмаганлар, чунки ушбу тарихий исмларни таржима қилиш муаммо туғдирмаган.
Ибн Баттута Бешой тоғидаги зоҳид шайх Авлиё Ота зиёратгоҳига келади.
ءایلولأا وبأ ,ءایلوأ اطأ [Авлиё Ота] И. Тимофеев буни Ата-Авлия деб таржима қилади. Унинг
форсча номи ҳам бўлиб, هلاص دصیس [“Сесад сола”] яъни “Сесад” –уч юз, “сола” – йил дегани.
Мазкур авлиё уч юз эллик йил умр кўрган. Ибн Баттута бу улуғ шайхга шундай таъриф
беради. Халқ уни ғоят эъзозлайди. Бу ерга жуда кўп шаҳар ва қишлоқларнинг одамлари
шайхни кўришга келадилар. Бир қарашда уни эллик ёшда дейиш мумкин. Айтишларича, ҳар
йили шайхнинг сочи ва тишлари тўкилиб, янгилари чиқаркан (Н.Иброҳимов таржимаси).
А. Саит. Айкут ўзининг “İbn Battûta Seyahatnâmesi” асарида қуйидагича таржима қилган:
Sonra Şeyh Atâ Evliyâ’nın zaviyesinin bulunduğu Beşây dağına gittik. Atâ Türk dilinde baba
demektir; evliyâ zaten Arapça. Böylece bu kelimenin anlamı “Allah dostlarının babası” demek
oluyor. Bu adama Sîsâdsâle de denilir. “Sîsâd”, Farsça üçyüz demektir, “sâle” ise yıl anlamına
geliyor. Onlar bu adamın üçyüzelli yaşında olduğunu söylüyorlar; onun hakkında güzel inançlar
besliyorlar. Uzak yörelerden ona yöneliyor, buralara kadar yol tepiyorlar. Oraya gelenler arasında
sultanlar ve zengin hatunlar da vardır. Onu gören elli yaşında zanneder! Her yüz senede saç ve
dişlerinin еniden geldiği söyleniyor
1
.
Мазкур таржималарда таржимонлар асл нусхага таяниб иш қилганлар.
Ибн Баттута “Саёҳатнома”сида олим ва диний-сўфий шахслар ҳақида ҳам сўз юритган.
Лекин у бу шахслар ҳақида қисқа маълумот бериб, фақат уларнинг номларини айтиб ўтган
холос. Бу асарнинг таржимаси тўлиқ бўлиши ва китобхонлар учун аниқ маълумотлар бериш
мақсадида таржимон Н.Иброҳимов тарихий ва диний шахслар ҳақида ёзилган кўпгина ўрта
аср ва замонавий адабиётларни кўздан кечирган, таҳлил қилган ва уларга оид шарҳларни баён
этган. Масалан, Ибн Баттута Хоразмдан чиқаверишда бир зовия бўлиб, уни энг буюк
1
A. Sait Aykut. İbn Battûta Seyahatnâmesi. -S. 633.
S H A R Q M A S H ’ A L I
111
авлиёлардан бири бўлган Нажмиддин Кубро қабри узра бунёд этишганини баён этади.
Таржимон Н.Иброҳимов бу сўфий ҳақида шарҳ келтирар экан, аввало унинг тўлиқ исмини –
Аҳмад ибн Умар ал-Ҳевақий деб келтириб, у Кубравия тариқати – диний жамоасининг
асосчиси, хоразмлик шоир, мутафаккир, авлиё деб нисбат беради. Ундан ташқари, таржимон
бу сўфий ҳақида қайси асарларда маълумотлар келтирилганлигини ҳам баён этиб ўтади.
“Саёҳатнома”да Ибн Баттута Абулқосим Маҳмуд ибн Умар аз-Замахшарий мозорини
зиёрат қилганлиги ҳақида ҳам хабар беради. Н.Иброҳимов эса, у инсон Ўрта Осиёлик буюк
аллома – файласуф, адиб, жуғрофий олим ва шоир эканлиги, 1075-1144 йилларда яшаган-
лигини шарҳлаб ўтади.
Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил Бухорий (810-870) – 600.000 ҳадисни билган.
Шулардан 7275 та ҳадисни энг мўтабар “ал-Жомиъ ас-Саҳиҳ” ҳадислар тўпламига киритган
1
.
Н.Иброҳимов “Саёҳатнома”да номлари зикр этилган Сайфиддин Бохарзий (Сайфул Ҳаққ
ва ад-Дин Абул Маоний Саййид ибнул Мутаҳҳар ибн Саййид Бохарзий – бухоролик шайх,
валий (1190-1260), Яҳё Бохарзий (Яҳя ибн Бурҳон ад-Дин Аҳмад – машҳур шайх 712 (1312-
13) йили Карманадан келиб, Фатҳободда Сайфиддин Бохарзий зовиясида яшаган. Вафоти 736
(1336) йил), мусулмон ҳуқуқшунос олим (фақиҳ) “Тўрт мазҳаб ўртасидаги баҳсли масалалар
ҳақида рисола” асарининг муаллифи (бу асарда моликия, ҳанбалия, шофиийя ва ҳанафия
мазҳабларидаги фарқ, тафовутлар баён қилинган). Абу Ҳавс Умар Насафий, пайғамбар
Муҳаммад алайҳиссаломнинг асҳобларидан бири Аккоша (Уккоша) ибн Муҳсин Асадий,
атоқли мусулмон олими, илоҳиётчи, мутасаввиф, файласуф. Тусда туғилиб, Нишопурда
ўқиган, салжуқ султонлари вазири Низомул-Мулкнинг шогирди ва яқин дўсти, Бағдоддаги
Низомия мадрасасининг мударриси. Шом, Миср, Фаластин, Макка ва Мадинага сафар саёҳат
қилган, “Иҳё ал-улум-ад-дин” (“Диний илмларнинг тикланиши”) асарининг муаллифи, Абу
Ҳомид Ғаззолий (1059-1111), IХ аср сўфийларидан энг машҳури Абу Язид (Боязид) Тайфур
ибн Исо Бистомий (унинг тарихий ҳаёти ҳақида жуда кам маълумотлар сақланиб қолган,
аммо у ҳақида ривоятлар жуда кўп), Балхлик машҳур дарвеш, қаландар, умрининг кўп
қисмини Шомда ўтказган, подшоҳликдан кечиб, жисмоний, ҳалол меҳнат билан турмуш
кечирган, воизлик қилиб, шаҳарма-шаҳар юрган, Бизанс (Византия)га қарши ғазовот
урушида 776-783 милодий йиллар орасида шаҳид бўлган Иброҳим ибн Адҳам каби диний-
сўфийлар ҳақидаги маълумотларни тўлдириб, уларнинг туғилган ва вафот этган йиллари,
улар қандай жиҳатлари билан машҳур эканликларини изоҳлаб ўтган.
Хулоса. Ибн Баттута “Саёҳатнома” асарининг тили умуман олганда содда ҳисобланади.
Асарга ўзгача руҳият бағишлаган қисқа жумлалар ва оддий тасвирлар муаллиф қаламига
мансуб. Муаллиф асарда ҳам назмий, ҳам насрий маълумотлар келтирган.
“Саёҳатнома” асарининг ўзига хослиги шундаки, муаллиф ўз асарида миллийликни кучай-
тирган. Муаллиф асарда келтирилган ҳар бир шахс, ҳудуд ҳақида алоҳида маълумотлар берган.
Асарда хусусан, Муқаддас Қуръони Каримдан оятлар муаллиф томонидан келтирилган.
Асл матнда диний сўз ва иборалар, амир ва донишмандларнинг суҳбатлари ҳамда турли
ҳикоялар баён қилинган.
Асар аслиятга мос тарзда тўлиқ ўгирилган. Таржимонлар иложи борича матндаги услубни
сақлаб қолишга ҳаракат қилган.
Эквивалентлик ҳамда адекватликнинг даражаларини ҳисобга олиб, таржима қилинганлиги
боис таржима нормалари бузилмаган, яъни эркин ва сўзма-сўз таржимага йўл қўйилмаган.
1
Arshamov F.A. Ibn Battutaning Sayohatnoma asari va uning o‘zbek tiliga tarjima qilishda N.Ibrohimov mahorati: mag.
akadem. daraj. ... diss. – T., 2009. – 79 b
S H A R Q M A S H ’ A L I
112
Таржимонлар тарихий асарни таржима қилар эканлар, ўз миллий адабиётида учрамаган
янги сифатлар ёки жанрга дуч келганида турк ва ўзбек тилларининг бой имкониятларидан
келиб чиқиб, мазкур асарни таржима қилган ва шу асардаги руҳият ва унинг аслиятдаги
жарангидан бохабар бўлиб, асарнинг жилосини ва эстетик завқ бағишловчи бўёқдорлигини
сақлаб қолган. Бу эса, ўз навбатида, китобхонлар учун нотаниш тилда ёзилган асарнинг
муаллифи ижодига нисбатан қизиқишнинг кучайишига олиб келган.
Таржимонлар таржима қилиш жаараёнида муаллиф оятларнинг бошланиш қисмини
бериш билан кифояланган ҳолатларга дуч келганда, уларни тўлиқ матнини берган ва изоҳини
илова қилган. Фикримизча, таржиманинг бундай қилинишига сабаб ХIV аср китобхони учун
оятнинг бошланишидаги 3-4 сўз етарли бўлган бўлса, ХХ – ХХI аср китобхонлари учун бу
албатта камлик қилади. Шу сабабли таржимон оятларни тўлиқ таржима ва изоҳлар билан
берган. Фикримизча, бу таржиманинг ютуғи бўлган.
