S H A R Q M A S H ’ A L I
84
в
таком
порядке
ставило
перед
женщиной
определенные
требования
.
Т
.
е
.
требовалось
,
чтобы
жена
вернула
мужу
полученный
от
него
махр
.
По
этой
причине
документы
,
связанные
с
вопросом
хулу
,
очень
малочисленны
,
потому
что
в
определенной
степени
«
ограниченность
»
в
правах
и
свободах
женщин
,
живших
в
сред
-
них
веках
,
превратила
махр
в
один
из
важных
экономических
вопросов
.
Кроме
того
,
во
мно
-
гих
случаях
возможность
использовать
такую
«
привилегию
»
имели
только
женщины
из
выс
-
шего
сославия
.
В
заключении
можно
сказать
,
что
в
со
-
циальной
сфере
средневекового
общества
Средней
Азии
брачные
отношения
занимали
важное
место
.
Каждый
вопрос
,
связанный
с
этим
делом
,
оформлялся
в
специальных
судеб
-
ных
учреждениях
(
дар
ал
-
каза
).
Порядок
офор
-
мления
документов
,
структура
текста
,
его
со
-
держание
были
основаны
на
традиционных
и
соответствующих
законах
и
обычаях
.
Эти
документы
важны
не
только
для
изучения
инс
-
титута
семьи
,
но
и
экономических
,
полити
-
ческих
и
этнографических
вопросов
.
СУҒДЛАРНИНГ
ТУРКЛАШУВИДАГИ
БАЪЗИ
ОМИЛЛАР
ВА
УЛАРНИНГ
“
ДЕВОНУ
ЛУҒАТИТ
-
ТУРК
”
ДА
АКС
ЭТИШИ
НАСРИТДИНОВА
МУНИРА
Катта
илмий
ходим
-
изланувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
қадим
ва
илк
ўрта
асрлар
Марказий
Осиёда
суғдийларнинг
турклашувидаги
баъзи
омиллар
ва
уларнинг
“
Девону
луғатит
-
турк
”
да
акс
этиши
ёритилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
“
Ху
”,
Истахрий
,
Ибн
Хавқал
,
Муқаддасий
,
Буюк
ипак
йўли
,
Маҳмуд
Қошғарий
,
асар
,
этник
жиҳатлар
,
омиллар
.
Аннотация
.
Данная
статья
освещает
некоторые
факторы
тюркизации
согдийцев
Центральной
Азии
в
древние
и
средние
века
и
отражение
этого
аспекта
в
произведении
«
Словарь
тюркского
языка
».
Опорные
слова
и
выражения
:
«
Ху
»,
Истахри
,
Ибн
Хавкал
,
Мукаддаси
,
Великий
шёлковый
путь
,
Махмуд
Кашгари
,
произведение
,
этнические
особенности
,
предпосылки
.
Abstract:
This article highlights some of the factors Turkization Sogdians in ancient and medieval time Central
Asia and a reflection of this aspect in the work "Divanu lughat at-turk".
Keywords and expressions:
‘Hu’, Istahri, Ibn Haukal, Muqaddasi
,
Great Silk Road, Makhmud Kashghari, work
(literature), ethnic features, precondition.
Қадим
ва
илк
ўрта
асрларда
нафақат
Мар
-
казий
Осиё
,
балки
унга
қўшни
ўлкалар
орасида
,
таъбир
жоиз
бўлса
,
Шарқ
ва
Ғарб
ўртасида
ўзи
-
га
хос
маданий
кўприк
вазифасини
ўтаган
суғ
-
дийлар
тарихи
бирмунча
яхши
ўрганилган
.
Кўпчилик
тадқиқотчилар
уларнинг
Буюк
ипак
йўли
манзилгоҳлари
бўйлаб
ўз
савдо
колония
-
ларини
барпо
қилиб
,
халқаро
тижоратнинг
мун
-
тазам
равишда
ривожланишини
таъминлаган
,
бу
суғдий
тилнинг
узоқ
асрлар
давомида
минта
-
қада
халқаро
муомала
тили
вазифасини
бажа
-
риб
келганлигида
ҳам
ўз
ифодасини
топишини
таъкидлайдилар
.
Ушбу
фикрларга
қўшилган
ҳолда
айтиш
мумкинки
,
суғдийларнинг
минг
йиллар
мобайнида
иқтисодий
ва
маданий
жи
-
ҳатдан
халқаро
майдонда
етакчи
этнос
бўлиш
-
лари
ва
кейинчалик
муайян
бир
халқ
сифатида
тарих
саҳнасидан
тушиб
кетишида
ушбу
омил
-
лардан
ташқари
яна
бир
қатор
шарт
-
шароитлар
ётади
.
Бу
ҳақда
туркий
халқларнинг
йирик
ал
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
85
ломаси
, XI
асрда
яшаб
ижод
қилган
Маҳмуд
Кошғарийнинг
“
Девону
луғатит
-
турк
” (“
Туркий
сўзлар
девони
”)
асарида
учрайдиган
бир
қатор
маълумотлар
муҳим
тасаввурлар
беради
.
Чегаралари
тўлақонли
равишда
аниқ
бўл
-
маган
,
ҳатто
даврларга
кўра
ўзгариб
турган
Суғд
Амударё
ва
Сирдарё
дарёлари
орасида
жойлашган
бўлиб
,
мусулмон
оламида
Мова
-
роуннаҳр
номи
билан
машҳур
бўлган
ҳудуд
-
нинг
муҳим
бир
қисмини
ташкил
этарди
.
Хитойликлар
таъбирича
, “
Ху
”
лар
,
яъни
суғ
-
дийларнинг
она
юрти
Ғарб
адабиётида
Сог
-
диана
(
Суғдиёна
)
нинг
чегаралари
вақти
-
вақ
-
ти
билан
озми
-
кўпми
ўзгариб
турган
бўлиши
баробарида
Самарқанд
ва
Бухоро
оралиғида
-
ги
Зарафшон
ва
уларнинг
жанубидаги
Қаш
-
қадарё
дарёлари
бўйлаб
жойлашиб
,
унинг
ўрни
ҳозирги
Ўзбекистоннинг
катта
бир
қис
-
мига
ва
қисман
Тожикистон
ҳудудларига
тўғри
келарди
.
Зарафшон
водийси
қадимдан
аҳолиси
тиғиз
ҳудуд
сифатида
билинган
бўлиб
,
унга
қўшни
ҳудудлар
ҳам
суғдий
аҳо
-
ли
зич
тарзда
истиқомат
қилувчи
воҳалар
сифатида
маълум
эди
.
Аввало
,
таъкидлаш
жоизки
,
суғдийлар
ўз
она
ватанларида
ниҳоят
даражада
ривожлан
-
ган
шаҳарсозлик
анъаналарига
эга
,
суғориш
тизимлари
билан
таъминланган
деҳқончи
-
лик
,
чорвачилик
,
ҳунармандчилик
ва
савдо
-
сотиққа
ихтисослашган
ўтроқ
маданият
ва
-
киллари
эдилар
.
Шаҳар
-
давлатлар
ҳолатида
мавжуд
бўлган
ва
кўплаб
фарқли
ўлкаларда
ўз
савдо
колониялари
ва
диаспораларига
эга
суғдийлар
1
Яқин
Шарқ
яҳудийлари
сингари
мунтазам
қўшин
ёки
интизомли
ҳарбий
ти
-
зимга
эга
бўлмаганликлари
каби
узоқ
давр
-
ларни
ўз
ичига
олган
муайян
бир
сиёсий
бирлик
туза
олмаганлар
.
Марказий
Осиёнинг
ғарбий
ва
жанубий
қисмлари
,
тарихий
маъ
-
лумотларга
кўра
,
милоддан
аввалги
сўнгги
мингйилликнинг
ўрталари
арафасида
Эрон
Аҳамонийлари
томонидан
истило
қилинган
1
Отахўжаев
А
.
Илк
ўрта
асрларда
Марказий
Осиё
цивилизациясида
турк
-
суғд
муносабатлари
. –
Т
.:
ART-FLEX, 2010.
бўлишига
қарамай
,
суғдийлар
ва
улар
билан
қўшни
яшайдиган
ўтроқ
ҳудудлар
ҳеч
бир
вақт
тўғридан
-
тўғри
ва
узоқ
вақт
мобайнида
муайян
бир
йирик
марказ
тарафидан
бошқарилмаган
.
Суғд
ўлкаси
,
умуман
олганда
, “
қўшни
”
кучлар
-
нинг
“
заиф
”
назорати
остида
бўлиб
келган
.
Дарвоқе
,
суғдийлар
Аҳамонийларга
тобелик
-
дан
сўнг
эр
.
авв
. IV
асрда
Александр
Македон
-
ский
раҳнамолигидаги
юнонларнинг
,
эр
.
ав
. II
асрдан
то
милодий
III
асргача
Кушонларнинг
,
IV
асрнинг
биринчи
яримидан
эътиборан
Хионитларнинг
, V
асрда
Эфталитларнинг
, VI
асрда
Турк
хоқонлигининг
, VII
асрнинг
охири
– VIII
асрнинг
илк
чорагидан
бошлаб
эса
араб
-
ларнинг
қўл
остида
бўлган
2
.
Суғд
иқтисодий
-
сиёсий
ҳаёти
ҳарбий
иқти
-
содиётдан
кўра
кўпроқ
тинчлик
ва
осуда
ҳаёт
тарзи
мослашган
ҳунармандчиликка
,
деҳқон
-
чиликка
ва
кўлами
узоқ
-
узоқларга
кенгайган
тижоратга
асосланган
эди
.
Устувор
кучлар
ўз
-
ларини
сақлаб
қолишлари
ва
ривожлантириш
-
лари
учун
иқтисодий
тизимнинг
,
савдо
-
сотиқ
манзилларида
осуда
муҳит
ўрнатишга
интилар
,
бу
эса
айни
шу
талабларга
мос
этнос
бўлмиш
суғдийлар
уларнинг
ишига
ярар
,
ўз
навбатида
,
мазкур
йирик
сиёсий
кучлар
–
империялар
уларни
рағбатлантиришга
ҳаракат
қилар
эди
-
лар
. “
Буюк
ипак
йўлининг
хўжайинлари
”
мо
-
ҳиятидаги
суғдийлар
империал
характердаги
муайян
бир
сиёсий
кучнинг
вакиллари
бўлма
-
ганликлари
боис
,
бетараф
этник
хусусиятлари
эгаликлари
учун
ҳам
,
ўз
она
ватанларидан
таш
-
қарида
ҳам
хорижий
жамиятлар
учун
хавф
туғ
-
дирмас
,
бу
эса
уларнинг
тижорий
ва
диплома
-
тик
алоқаларда
муҳим
мавқе
тутишлари
учун
имконият
яратар
эди
.
Шундай
бўлишига
қарамай
,
илк
ўрта
аср
-
ларда
Марказий
Осиёнинг
маданий
жиҳат
-
дан
юксак
савияга
эришган
ва
ижтимоий
фаол
этнос
бўлмиш
суғдийлар
орадан
кўп
ўтмай
,
яъни
Х
аср
атрофларида
тарих
саҳна
-
сидан
тушиб
,
бошқа
этнослар
таркибига
сингиб
кета
бошлайдилар
ва
орадан
бир
-
2
Süer E. Orta Asya’n
ı
n gizemli halk
ı
: So
ğ
dlular, So
ğ
d ve
So
ğ
dça // Türkbilig, 2012. – S. 82.
S H A R Q M A S H ’ A L I
86
икки
аср
ўтгач
,
муайян
бир
этнос
сифатида
манбаларда
жой
олмай
қўяди
.
Суғдийлар
-
нинг
тарихий
географиясига
доир
батафсил
ва
нисбатан
сўнгги
маълумотлар
IX–XI
аср
-
ларда
Марказий
Осиёга
сафар
қилган
араб
-
форс
сайёҳлари
Истахрий
,
Ибн
Ҳавқал
,
Му
-
қаддасий
ва
ҳоказолар
асарларида
ўрин
ол
-
ган
1
.
Бундан
ташқари
,
суғдийларга
доир
сўнгги
маълумотлар
,
гарчи
ўрта
асрларга
тааллуқли
айрим
манбаларда
онда
-
сонда
уч
-
раб
турса
-
да
,
асосан
Абу
Райҳон
Беруний
ва
Маҳмуд
Кошғарий
асарларида
бирмунча
ба
-
тафсилроқ
қайд
этилади
.
Жумладан
,
Беру
-
ний
хоразмликларнинг
қадимий
тақвимлари
ҳақида
сўз
юритганда
уларни
суғдий
тақвим
номлари
билан
солиштиради
.
Аллома
кел
-
тирган
маълумотлардан
суғдийлар
Х
–XI
аср
-
ларда
Мовароуннаҳрнинг
тубжой
аҳолиси
сифатида
маданий
ҳаётда
фаол
иштирок
этаётганликлари
сезилса
,
Маҳмуд
Кошғарий
асаридаги
қуйидаги
маълумотлар
уларнинг
ўша
пайтларда
Самарқанд
ва
Бухоро
орали
-
ғидаги
Суғд
ҳудудининг
асосий
аҳолиси
бў
-
лишлари
баробарида
Сирдарёнинг
ўрта
ҳав
-
заларидан
то
Иссиқкўлгача
чўзилган
ҳудуд
аҳолисининг
бир
қисмини
ташкил
этиб
,
ўз
миллий
хусусиятларини
бирмунча
сақлаган
-
ликлари
аён
бўлади
:
“
Суғдақ
–
Балосоғунда
муқимлашган
халқ
.
Бу
халқ
Бухоро
ва
Самарқанд
орасида
-
ги
Суғддандир
,
фақат
кийим
-
кечаклари
,
ҳаёт
тарзи
ва
хатти
-
ҳаракатлари
жиҳатидан
турк
-
ларга
ўхшайдилар
”;
“
Балосоғун
аҳолиси
Тароз
ва
Мадинат
ал
-
Байзо
(
Сайрам
)
аҳолиси
каби
ҳам
суғдийча
,
ҳам
туркча
сўзлашадилар
.
Исбижобдан
то
Балосоғунгача
бўлган
бутун
Арғу
ўлкасидаги
кишилар
бузуқ
шевада
гапирадилар
”
2
.
1
Материалы
по
истории
киргизов
и
Киргизии
(
МИКК
).
Вып
. I. –
М
., 1973.
2
Divanü L
ū
gat-it Türk Tercümesi. Cilt I–IV. Çev. B.
Atalay, TDK yay
ı
nlar
ı
: 23, 498. – Ankara, 1985;
Кошғарий
,
Маҳмуд
.
Туркий
сўзлар
девони
(
Девону
-
луғот
ит
-
турк
) /
Таржимон
ва
нашрга
тайёрловчи
С
.
М
.
Муталлибов
. 3
томлик
. –
Т
.:
Фан
, 1960–1963. 437-
б
.
Ушбу
маълумотлардан
кўринадики
, XI
асрларда
суғдийлар
тил
,
урф
-
одат
ва
маданий
жиҳатдан
ўзига
хосликларини
сақлаган
бў
-
лишлари
билан
биргаликда
муайян
даражада
туркийлашиш
жараёнига
тортилган
эдилар
.
Манбаларнинг
гувоҳлик
беришича
,
бу
жараён
қарийб
мингйиллик
бир
даврни
ўз
ичига
олиб
,
юқорида
келтириб
ўтганимиздек
,
илк
ўрта
асрларда
Турк
хоқонлигининг
минтақада
ўз
ҳокимиятини
ўрнатиши
натижасида
янада
ку
-
чайган
,
Беруний
ва
Кошғарий
яшаган
даврда
эса
Қорахонийлар
(960–1212)
ўзининг
сўнгги
палласига
кирган
эди
.
Буни
асли
суғдий
ёки
суғдий
-
туркий
аралаш
бўлган
Чоч
ва
Суғд
воҳаларидаги
топонимларнинг
мазкур
аллома
-
лар
томонидан
туркий
жой
номлари
сифатида
изоҳлашлари
ҳам
тасдиқлайди
3
.
Жумладан
,
Беруний
“
Кўрмайсанми
,
тош
сўзи
[
асли
]
туркча
исм
бўлиб
,
Шош
шаклини
олган
.
Тошканд
–
тошли
қишлоқ
демакдир
.
Жуғро
-
фия
асарида
у
Бурж
ал
-
Ҳижора
[
Тош
қалъа
]
деб
номланган
”
4
; “
Бинкет
–
Шошнинг
пой
-
тахти
,
туркчаси
Тошкенддир
”; “
Самарқанд
–
туркчаси
эса
Семизкенд
,
яъни
“
семиз
,
бўлиқ
/
унумдор
”
деб
ёзса
5
,
Кошғарий
эса
: “
Таркан
/
Ташкан
–
Шош
шаҳрининг
номидир
…
Асл
номи
Тошкенд
, “
Тош
шаҳар
”
маъносидадир
”;
“
Бутун
Маворауннаҳр
,
Йанканддан
Шарққа
-
ча
бўлган
ўлкаларни
турк
шаҳарларидан
деб
ҳисоблашнинг
асоси
шуки
,
Самарқанд
–
Семизканд
,
Тошканд
–
Шош
,
Ўзканд
,
Тунканд
номларининг
ҳаммаси
туркчадир
.
Канд
сўзи
туркча
шаҳар
демакдир
”; “
Самарқанд
туркча
Семизкенд
,
катта
шаҳарлиги
туфайли
шун
-
дай
номланган
”
деб
таъкидлайди
6
.
3
Babayar G. Birunî ve Kâ
ş
garl
ı
Mahmud’un Baz
ı
Orta
Asya Yer Adlar
ı
n
ı
Türklerle
İ
li
ş
kilendirmesi Üzerine //
Mahm
ū
d al-K
āşġ
ar
į
’nin 1000. Do
ğ
um Y
ı
ldönümü Dolay
ı
-
s
ı
yla Uluslar aras
ı
D
į
v
ā
nu Lu
ġā
ti’t-Turk Sempozyumu 5–7
Eylül 2008,
İ
stanbul. –
İ
stanbul: EREN, 2011. – S. 313–321.
4
Абу
Райҳон
Беруний
.
Ҳиндистон
//
Танланган
асар
-
лар
. II
жилд
. –
Т
., 1965. 232-
б
.
5
Ўша
асар
. 271-
б
.
Абу
Райхан
Беруни
.
Канон
Мас
`
у
-
да
//
Избранные
произведение
, V,
Часть
первая
.
Пере
-
вод
и
примечания
Б
.
А
.
Розенфельда
и
А
.
Ахмедова
. –
Т
., 1973. –
С
. 471.
6
Кошғарий
Маҳмуд
.
Туркий
сўзлар
девони
(
Девону
-
луғот
ит
-
турк
) /
Таржимон
ва
нашрга
тайёрловчи
С
.
М
.
Муталлибов
. 3
томлик
. –
Т
.:
Фан
, 1960–1963.
S H A R Q M A S H ’ A L I
87
Агар
Маҳмуд
Кошғарий
яшаган
даврда
Марказий
Осиёда
суғдийлар
яшайдиган
де
-
ярли
барча
ҳудудларнинг
Қорахонийлар
қўл
остида
бўлганлиги
,
яъни
Амударёдан
то
Сирдарёгача
,
Иссиқкўлдан
то
Сирдарёнинг
ўрта
ҳавзаларигача
,
бошқача
айтганда
,
Мо
-
вароуннаҳр
ва
Еттисув
каби
суғдийлар
аҳо
-
лининг
муайян
бир
қисмини
ташкил
этади
-
ган
ҳудудларнинг
қарийб
200
йилга
яқин
бир
давр
мобайнида
битта
давлат
таркибида
бўлишлари
,
яъни
ягона
этносиёсий
муҳит
уларнинг
турклашув
жараёниида
асосий
омил
бўлиб
хизмат
қилган
.
Аслида
шунга
ўхшаш
этносиёсий
муҳит
Турк
хоқонлиги
даврида
ҳам
мавжуд
бўлган
бўлса
-
да
,
Қора
-
хонийлар
давридан
фарқли
ўлароқ
,
бу
давр
-
да
Суғд
ва
улар
яшайдиган
бошқа
ҳудудлар
мазкур
хоқонлик
даврида
ярим
мустақил
бўлиб
,
ўз
сиёсий
уюшмалари
–
воҳа
давлат
-
ларига
эга
эдилар
.
Ўз
ички
ишларида
анча
-
гина
мустақил
бўлган
суғдийлар
ёзишмалар
,
иш
юритиш
ва
ҳоказо
давлат
бошқаруви
билан
боғлиқ
ишларни
ўз
тилларида
олиб
боришарди
.
Ўзига
хос
бошқарув
тизими
,
унвонлар
,
маъмурий
-
сиёсий
тузилмалари
,
танга
зарби
ва
ҳоказолар
йўлга
қўйилган
эди
.
Минтақада
Қорахонийлар
ҳукмронлиги
ўрнатилган
пайтда
эса
бундай
бошқарувлар
аллақачон
тарих
саҳифаларидан
жой
олган
,
дастлаб
,
Араб
истилоси
(VII–IX
асрлар
),
кейинроқ
эса
Сомонийлар
(874–999)
даврида
Самарқанд
,
Бухоро
,
Нахшаб
(
Қарши
),
Кеш
(
Шаҳрисабз
),
Иштихон
,
Кушония
(
Каттақўр
-
ғон
)
каби
катта
-
кичик
воҳа
ҳукмдорликлари
-
нинг
бошқаруви
барҳам
топган
эди
.
Маълум
-
ки
,
Қорахонийларгача
бўлган
бу
даврда
Арабистон
ўлкаларидан
араблар
,
Эрондан
мусулмон
форслар
кўплаб
миқдорда
Мова
-
роуннаҳрга
кўчиб
келишлари
натижасида
суғдийлар
форслашиш
жараёнига
тортилган
,
айрим
тоғли
ҳудудларни
ҳисобга
олмаганда
Суғд
шаҳарлари
аҳолисининг
муомала
тили
форсча
бўлиб
қолган
эди
.
Демак
,
суғдийлар
-
164-
б
.; Divanü L
ū
gat-it Türk Tercümesi. Cilt I–IV. Çev.
B. Atalay, TDK yay
ı
nlar
ı
: 443. – Ankara, 1985.
нинг
ўзига
хос
этник
жиҳатлари
инқирозга
юз
тута
бошлаган
бир
даврда
минтақада
Қо
-
рахонийлар
ҳукмронлигининг
ўрнатилиши
ва
туркий
тилнинг
ҳукмрон
табақа
тилига
айлана
бориши
натижасида
зотан
“
заифла
-
шиб
қолган
”
суғд
жамияти
ўз
ҳаётини
давом
эттиришига
имконият
деярли
қолмаган
эди
.
Демак
,
қарийб
минг
йиллик
бир
давр
мобай
-
нида
турклар
билан
бирга
яшаб
келаётган
суғдийларнинг
Қорахонийлар
даврида
турк
-
лашишлари
учун
қулай
замин
яратилган
эди
.
Маҳмуд
Кошғарий
таъбирини
бошқачароқ
қилиб
айтганда
, “
муомала
тили
-
ю
,
кийим
-
кечаклари
,
турмуш
тарзи
ва
маиший
ҳаёти
турклар
билан
ўхшаш
”,
яъни
муайян
бир
ижтимоий
муҳит
юзага
келган
эди
.
Маҳмуд
Кошғарий
даврида
ҳали
ўз
мил
-
лий
хусусиятларини
сақлаб
турган
суғдий
-
лар
бундан
кейинги
даврларга
келгач
,
яъни
Х
II–XIII
асрларда
Марказий
Осиёнинг
ҳар
икки
маданий
марказида
–
Мовароуннаҳр
ва
Еттисувда
муайян
бир
этнос
сифатида
ҳаё
-
тийлигини
йўқотди
ва
тез
орада
форсий
ва
туркий
халқлар
таркибига
синггиб
кетди
.
