Хорижий филология
№3, 2019 йил
122
ЖЕЙМС ЖОЙСНИНГ “МУСАВВИРНИНГ ЁШЛИКДАГИ ШАМОЙИЛИ” РОМАНИ
БАДИИЙ ОЛАМИДА МАКОН ВА ЗАМОН МУНОСАБАТЛАРИ
Мухитдинова Назира,
Мустақил тадқиқотчи, ЖДПИ
Калит сўзлар:
бадиий олам, замон, макон, образ, мусаввир, ѐшлик даври,
муносабатлар, уйғунлик, эпизод, ҳикоя, қаҳрамон.
―Мусаввир...‖нинг
биринчи,
романга ўзига хос муқаддима бўлиб
хизмат қилган, эпизоди учун эртак вақти
ва тарихий вақтнинг ўзаро муносабати,
боғлиқлиги долзарб аҳамият касб этади.
Романнинг биринчи эпизоди олами
— бу, афтидан, тўрт ѐшдаги болакайнинг
олами. Ва бу олам ҳали шаклланмаган
бутунлик, хаос сифатида мавжуд, ундан
энди-энди
космос
туғилмоқда.
Бу
туғилишни ташкил этадиган ибтидо —
субъект, унинг онги, гўдак Стивеннинг
онги, у оламнинг жисмоний ҳолатига тобе
бўлган асосий унсурларни ажратиб олиб ва
ўзича қайд этиб, тартибга солинган олам
манзарасини
яратади:
(―Тўшагингни
ҳўллаб қўйганингда олдин иссиқ бўлади,
кейин муздай‖ (―Мусаввир...‖, 5-бет)
табиат
дунѐси
манзарасини
қарама-
қаршиликлар — совуқ /муздай, ѐқимли
ҳид/ ѐқимсиз ҳид — орқали англайди,
ижтимоий олам учун эса мўлжални
атрофидаги одамларнинг ѐшига қараб
белгилайди (―Улар отаси ва онасидан
катта, аммо Чарльз тоға Дэнтидан ҳам
кексароқ‖ (―Мусаввир...‖, 5-бет).
Музика ва ритм, айниқса, муҳимроқ
кўринади:
бу
эпизоднинг
матни
бутунисича ритмик структуралар билан
тўла: фонетик даражадаги (Мў-мў, Бетти
Берн, лимонли обаки ва ҳ.к.), синтаксик ва
лексик (―Уларнинг ота-онаси бошқа. Улар
Эйлиннинг
ота-онаси‖;
―Онаси:
—
Кечирим сўра, Стивен, — деди. Дэнти: —
Узр
сўрамасанг-чи
/.../,
—
деди‖)
даражадаги
оддий
такрорлар
билан
бошланиб, матнга киритилган шеър
(қўшиқ) парчалари ва рақс ритмни
беришга интилиш билан якунланади:
―Лай-ла-ла, ла-ла. Лай-ла-ла, лай-ла-ла...‖
(―Мусаввир...‖,
5-6-бетлар).
Қадимги
космогоник
мифлардагидек,
уйғунлик
олами,
аввало,
товушлар
ѐрдамида
яратилади.
Ўқувчини роман оламига олиб
кирадиган эртак моҳиятдан афсонавий
воқеа ҳақида: қаҳрамоннинг туғилиши
ҳақида ҳикоя қилади. Романнинг биринчи
хатбошисида пайдо бўладиган йўл образи
характерли бўлиб, бу йўлда Мў-мў деган
бир говмиш‖ Бў-бў исмли ―жажжи-
ѐқимтой болакай‖ни учратади. Йўл муайян
тарзда макон тасаввурини беради: йўл
маконга йўналиш ва у билан олдиндан
белгиланган айрим мўлжалларга (йўл
аллақачон ким томонидандир солинган ва
қаѐққадир
элтади)
боғланган.
Йўл
хронотопи учун тасодиф ва мувофиқлик,
олдиндан белгиланганлик хос. ―Мў-мў
деган бир говмиш‖ билан ―Бў-бў исмли‖
болакайнинг учрашуви, она ва бола
учрашуви, моҳият эътибори билан бир
вақтнинг ўзида тасодиф ва йўллар
мотивининг ўзи, унинг чекланган макони
билан олдиндан белгиланган.
Эпизоднинг (романнинг ҳам) аввали
—
―қадим-қадим
замонда‖,
деб
бошланадиган эртак, воқеалар ―қадим-
қадим замонда‖ рўй беради; бу асл ибтидо,
тарихдан бурунги вақт, сўз ва номлар
энди-энди пайдо бўлаѐтган, тил ҳали бола
нутқи ва фольклор учун характерли бўлган
хусусиятларни: товушга тақлид (говмиш
Мў-мў, бола Бў-бў), масофа, узунлик
ғоясини ифодалаш учун келган такрорлар
(―йўл юриб, йўл юрса ҳам мўл юриб‖,
―жажжи-ѐқимтой‖
ва
ҳ.к.),
сиқиқ
синтаксис ва тавтология (―Бу эртакни
отаси унга айтиб берарди; отаси унга
ойнак орқали боқарди‖; ―У шу қўшиқни
куйларди.
Бу
унинг
қўшиғи
эди‖
(―Мусаввир...‖, 5-бет).
Хорижий филология
№3, 2019 йил
123
Бола оламида бошқа одамлар ҳам
пайдо бўлади. Болакай оила бағрида
яшайди,
унинг
учун
ижтимоий
алоқаларнинг
одатий
образи
—
қариндошлик: у бошқа болалар ҳақида
уларнинг ота-оналари бошқа, деб ўйлайди,
уларни оилавий муносабатлар тизимига
киритади (―Вэнслар еттинчи уйда яшайди.
Уларнинг
ота-онаси
бошқа.
Улар
Эйлиннинг ота-онаси‖ (―Мусаввир...‖, 6-
бет). Кишилик жамияти олами қаҳрамон
учун — оила олами.
Бироқ бу оламда хавф-хатар мавжуд
ва бу хатар тимсоли — бургут, у учиб
келади ва қулоқ солмагани учун кўзини
чўқиб олади. Шу тариқа мазкур эпизод
тугайди.
Кўзга
таҳдид
бежиз
таъкидланмаган:
кейинги
эпизоддаѐқ
қаҳрамон кўз ўнгимизда тенгқурларига
нисбатан кўзлари хира кўриши боис ночор
ҳолатда гавдаланади.
Кўзга таҳдид қуш образи билан
боғлиқлиги
ҳам
тасодифий
эмас,
романнинг бошидан охиригача ўтадиган
бу образ қаҳрамоннинг афсонавий адаши
номи билан боғлиқ бўлиб, қуш — унинг
ижодий қисмати тимсолидир. Қалб кўзига
эга бўлишнинг шарти жисмоний кўздан
ажралиш, маънавий-ижодий қисмат тана
ҳузур-ҳаловатига хавф солади (Тиресия ва
Ҳомер образларига аллюзиялар оқланган
архитипик вазият). Биз маънисини илғай
олмайдиган боланинг ўзбошимчалиги,
қилган қилиғи учун узр сўрашни рад
этиши,
аѐн
бўлишича,
ижодий
иқтидорнинг намоѐн бўлиши шарти экан.
Шу тариқа, романнинг биринчи
эпизодидаѐқ Стивеннинг олами бошқа
одамлар олами, шунингдек, унинг оиласи
оламига ҳам қарши қўйилган бўлиб
чиқади.
Эпизод
унинг
келгусидаги
қочқинлиги ва ижодий қисмати ҳақидаги
башоратона қўшиқ билан якунланади.
Кишилик жамияти олами романнинг
бошидаѐқ, қаҳрамон учун қулай оилавий
олам бўлган пайтидаѐқ, чекловлар олами
сифатида гавдаланади.
Оилавий
эмас,
бошқа
олам,
ижтимоий, демак, вақт доирасидаги олам
аломатлари, биринчи эпизодда Дэнти
шкафидаги, тарихий аҳамиятига кўра
тимсолий рангларда ишланган чўткалар
шаклида кўринади: ―Дастаси жигарранг
духоба қопланган чўтка Майкл Девитт
шарафига, яшил духоба қопланган чўтка
эса Парнелл шарафига‖ (―Мусаввир...‖, 5-
6-бетлар). Ушбу деталлар бола хотирасида:
рангли
ва
духобали
—
ўзининг
ғаройиблиги
ва
ѐрқинлиги
туфайли
сақланиб қолади, шу боисдан ҳам эпизодда
уларнинг эсланиши психологик асосга эга.
Боз устига улар миллий тарих ва миллий
мустақилликнинг
киноявий
тарзда
кичрайтирилган (бор-йўғи улар кийим
чўткалари,
холос)
тимсоллари
ҳисобланадики, бу муаллифнинг ирланд
тарихига ўзига хос шарҳи. Тарихий вақт
беҳурмат
қилинади.
Турмуш
икир-
чикирлари вақти оилавий олам вақтига
айланади. Айни пайтда у миллий вақт
сифатида аҳамиятини сақлайди.
Макон,
романнинг
биринчи
эпизодида, тўла шаклланмаган, чегаралари
ҳали тўла-тўкис белгиланмаган макон
сифатида намоѐн бўлади. (Гарчи биз
юқорида
кўрганимиздек,
кишилик
жамияти
билан
боғлиқ
айрим
чекланганликлар олдиндан мавжуд ва
қаҳрамонда хавф-хатар ҳиссини туғдиради
ва унга қочқинликка учраши аллақачон
даракланган).
Йўл
образи
фақат
қаҳрамоннинг туғилиши ҳақидаги эртакда
намоѐн бўлади ва боз устига, маконнинг
кучли ѐки кучсиз даражадаги кескин
структуравий
таъсири
вақтнинг
бошланишига тааллуқли бўлиб, дунѐга
келишнинг тасодифлиги ва олдиндан
белгилангани, туғилишнинг сир-синоати
ҳамда тириклик қисмати билан боғланади.
Нимаики олдиндан белгиланган, қисматда
бор бўлса, рўѐбга чиқиб бўлди ва роман
маконида йўл образи асар бош қаҳрамони
образи билан бевосита ўзаро боғланмайди.
Стивен Дедал учун тартибга тушмаган,
алғов-далғов оламда яшашга тўғри келади:
фақат у туғилган дақиқа кучли ѐки кучсиз
даражадаги кескин структуравий макон
билан
боғлиқ
ва
унинг
кўмагида
қаҳрамоннинг ҳаѐтий қисмати ғояси
берилади.
Романнинг
биринчи
эпизодида
берилган қочқинлик мавзуси ва бош
Хорижий филология
№3, 2019 йил
124
қаҳрамоннинг
ижодий
қисматига
ишоралар
―Мусаввир...‖нинг
бадиий
маконида ҳаркатчан, ижодий талабларга
бўйсунадиган ва, шунингдек, муайян
структура топшириқларини ўзига олган
Стивен оламининг маҳдуд, қаҳрамон
онгига кескин макон-вақт структуралари
билан таъсир кўрсатган ва кўрсатаѐтган
ташқи оламга изчил тарзда қарама-қарши
қўйилиши орқали ривожлантирилади.
Иккинчи
ва
учинчи
эпизодлар
ўзаро
нафақат
воқеалар
жойининг умумийлиги билан боғланади:
уларни аввало образли такрорлар тизими
бирлаштиради.
Айниқса,
иккинчи
эпизоднинг бош қисми ва тўртинчи
эпизоднинг хотимаси ўзаро мос келиши
эътиборга молик. Иккинчи эпизоднинг
бошланиши
қуйидагича
деталларда
белгиланган: ―кун хира тортган, ҳаво
салқин‖ кечки пайт, ―бўзарган ҳаво‖, унда
―чарм
тўп
зил-замбил
қушдай‖
кўтарилади: эпизод воқеалари жойи
Клонгуос
қасри
спорт
майдончаси.
Тўртинчи эпизоднинг хотимасида биз яна
бу майдонча устидаги ―майин, бўзранг ва
сокин‖ ҳавони кўрамиз, бироқ бу гал чарм
тўп
кўтарилмайди
(фақат
крикет
таѐқларининг товуши эшитилади) —
ҳавода фуражкалар учади, Стивеннинг
дўстлари унинг маънавий ғалабасини
шундай қутлашади. Характерли жиҳати
шундаки,
агар
эпизоднинг
бошида,
триптихнинг ―чапдаги табақа‖сида Стивен
тўп тепиб ўйнаѐтган болалар орасида
тасвирланган ва ўзини ―кичкина ва кучсиз‖
ҳис этган, ―жамоасининг думида судралиб,
тарбиячиларнинг
кўзидан
панароқда,
қўпол оѐқлардан четроқда ер тепиб‖
(―Мусаввир...‖, 6-бет) юрса, охирида,
―ўнгдаги табақа‖да биз уни майдончанинг
четида кўрамиз, у ўйинга қўшилмайди, у
фақат ўйнаѐтган болаларнинг товушини
эшитади ва ―Елкасидан оғир юк тушгандай
енгил ва вақти чоғ‖ (―Мусаввир...‖, 54-бет).
Биринчи фрагментда қаҳрамон қўпол
ўйинда ўзини мажбурлаб қатнашади (―ора-
сира
ўзини
югураѐтганга
солади...‖
(―Мусаввир...‖, 6-бет) ва бу билан унинг
сустлиги ва жисмоний азобланаѐтгани
таъкидланади.
Иккинчи
фрагментда
қаҳрамон
ўйиндан
ташқарида,
ѐлғиз,
бироқ
ўртоқларининг олқишини олган, маънавий
ютуғидан
масрур.
Ўйин
камроқ
қўполлашган, кўпроқ индивидуаллашган,
тартибли, бу энди қўпол жисмоний
талотўп тусидаги (―чақчайган кўзлар‖,
―лойга
беланган
бошмоқлар‖,
―тўп
талашиш, ур-сур‖, ―Болалар ѐқалашар,
пишқирар‖,
―уларнинг
оѐқлари
типирчилар,
бир-бирини
тепкилар‖)
футбол эмас, энди бу жараѐн завқли ва
четдан туриб хотиржам қабул қилинади
(крикет таѐғи зарбаларининг товуши
―худди фавворадаги сув томчиси ҳовузга
оҳиста тушаѐтгандай‖ (―Мусаввир...‖, 54-
бет) осойишталик билан қиѐсланади.
Триптихнинг
―чапдаги
табақаси‖да
жисмоний
азоблар
олами,
―ўнгдаги
табақаси‖да — маънавий синов ва руҳий
жасорат олами тасвирланган.
Ўйин мотиви, азоб чекаѐтган тана
мавзусининг
биринчи
фрагментга
киритилгани ва иккинчи фрагментда озод
бўлган руҳ мавзусининг якунланиши
тасодиф эмас. Ўйин — инсон руҳини
юзага чиқарадиган омил, кенг маънода —
инсон (айнан инсон) озодлиги омили.
Дедалнинг тенгқурлари учун ўйин —
аввало уларнинг жисмоний фаоллигини
ташкиллаштириш омили, ўйин айниқса
уларнинг
юзага
чиқадиган
табиий
хусусиятларига муайян шакл беради ва бу
уларнинг ѐшида жуда зарур. Жойс
қаҳрамон учун унинг тенгқурларига лозим
бўлган
ва
уларни
қизиқтирадиган
шаклдаги ўйин унинг учун бегона, унга ѐт
моддий хаос. Бошқа болалар тартиб ва
мазмунни кўрадиган ўйинда Стивен Деал
маънисизликдан
изтироб
чекади.
Жисмоний ҳаракатлар оламини рад этиш,
биринчи галда, болаларнинг ҳаракатчан
жамоавий ўйини оламидан юз ўгиришга
айланади. Стивен ўзининг ички дунѐсига
чўмади:
унинг
диққати
ўйиндаги
кутилмаган
ҳолатларга
қаратилмаган,
балки
унинг
онг
оқими
уйи
ва
қариндошлари, коллежга ўқишга киргани,
Клонгоус билан боғлиқ тарихий ривоятлар,
яқинда уни хафа қилишгани каби
воқеалардан таркиб топган ва шуларнинг
Хорижий филология
№3, 2019 йил
125
ҳаммаси ҳақидаги ўй-мушоҳадалардан
иборат. Охирги фрагментда Стивен ўйинда
иштирок этмайди ва у ўйинни четдан
туриб кузатиш имкониятига эга бўлади,
демак, уни ўзи яратган муносабатлар
тизимига, ўзининг шахсий амалиѐти
тартибига қўшади, унга шахсий ижоди
учун материал-манба сифатида қарайди.
Иккинчи
эпизоднинг
марказий
воқеаси — Стивен Дедалнинг касаллиги.
Стивеннинг
касаллиги
мавзуси
билан
намгарчилик,
иситма,
совуқ
мотивлари узвий боғланган. Касаллик уни
сувга мажбурлаб — ҳақоратомуз тарзда
(ҳожатхона чаноғига) ботириш оқибатида
бошланади. Айни ўринда матнда инсон
шаънини ҳақоратлаш ва пастга уриш
мотиви жарангламайди. Биринчи планда
—
жисмоний
туйғулар
айтилади:
―...баданида аллақандай совуқ шилимшиқ
сув оқиб тушаѐтгандай бўлди‖, ―Сув
қанчалар
совуқ,
шилимшиқ
эди-я!‖
(―Мусаввир...‖, 8-бет), ―Унинг баданида
муздай балчиқ ўрмалади, \...\ кейин
зинапояда кетаѐтиб кийимининг тагидан
изиллаб совуқ шамол кираѐтганини ҳис
қилди‖ (―Мусаввир...‖, 12-бет).
―У
манглайида
назоратчининг
қўлини сезди, назоратчининг қўли остида
манглайи жуда иссиқ ва ҳўл эканини ҳис
қилди‖ (―Мусаввир...‖, 19-бет).
Бемор
Стивен
назарида
теварагидаги олам рутубатли суюқлик
оламига айланади: боланинг хотираси рўза
оши — пост кунидаги пудингни ―катта
каламушнинг бўтқага ўзини отгани‖ билан
қиѐслагани сақлаб қолади, диққатини эса
суюқлик, намликни юқтирган тўпнинг
сирпанчиқ боғичи, шилимшиқ намиққан
нон ва ҳўл дастурхон каби нарса ва
манзаралар ўзига тортади; у ―хушомад‖
сўзининг келиб чиқиши ҳақида ўйлайди ва
эслайди:
―Бир
сафар
у
Уиклоу
меҳмонхонасида ҳожатхонадаги чаноқда
қўлини ювди, кейин отаси занжирга боғлаб
қўйилган тиқинни очиб юборди ва шунда
ювинди сув тешикдан пастга оқиб туша
бошлади, сув секинлаб оқиб кетгандан
сўнг чаноқнинг тешигидан: ―х-у-ш-ш‖
деган товуш чиқди. Фақат шовқини
кўпроқ‖ (―Мусаввир...‖, 9-бет). Стивен,
уни ҳожатхона чаноғига ботиришганда
―Сув қанчалар совуқ ва шилимшиқ‖
(―Мусаввир...‖, 8-бет) бўлганини эслайди,
тағин бир неча бор ―Бир бола катта
каламушнинг бўтқага ўзини отганини
кўриб қолган‖ини эслайди (―Мусаввир...‖,
8-бет).
Сув қаҳрамоннинг онгини (онг
остини ҳам) эгаллайди, сув, бир томондан,
энг кам шаклланган борлиқ ибтидоси,
бошқа томондан, ўлим образи билан
боғлиқ табиий унсур-стихия.
Руҳий таҳлил нуқтаи назаридан, сув
— ўлим стихияси. ―Сув — бу ўлимга
чорлов; ўзига хос, алоҳида ўлимга чорлов
бўлиб, ундан кейин биз яна моддий
стихияларда
паноҳ
топамиз‖,
дейди
Г.Башляр (129, 88). Ҳақиқатан ҳам,
иккинчи эпизоддаги Стивен ўй-хаѐллари
чалғитувчи-эстетиклашган
характердаги
ўлим манзараси атрофида жам бўлади.
―Кечки ибодатга қўнғироқ чалинди ва улар
жуфт-жуфт бўлиб зинадан юриб даҳлиз
орқали
черковга
боришди.
Узун
даҳлиздаги чироқлар ҳам хира. Ҳадемай
ҳаммаси ўчади, тинчийди. Черков совуқ,
оқшомги совуқ ҳаво уфуради, мармар
устунларнинг
эса
ранги
тунги
денгизникидай. Денгиз совуқ, кечаси ҳам,
кундузи ҳам, бироқ кечаси совуқроқ.
Қуйироқда, уларнинг уйларининг ѐнида,
тўлқинга қарши қурилган ғов атрофи ҳам
совуқ ва қоронғи. Уйларида оловда
қозонча қайнаяпти, унда пунш пишаяпти‖
(―Мусаввир...‖, 15-бет). Бутун эпизод учун
доктор
Корнуэллнинг
дарслигида
келтирилган Лестер аббатлиги образи
лейтмотивга айланади: ―Уолси Лестер
аббатлигида қазо қилди, Аббатлар уни шу
ерга дафн этдилар. Гиѐҳларни қурт-
қумурсқа еб битиради, Жонзотларни
қисқичбақа кемиради‖ (―Мусаввир...‖, 8-
бет).
Эпизоднинг охирги манзараси сув
муҳитида содир бўлади: ―У жигарранг
бахмал кўйлакда, елкасидан ошириб яшил
бахмал ридо ташлаб олган, қирғоқ лабида
тиз чўккан оломон олдидан виқор билан
бир сўз демай, ғоз юриб ўтиб бораѐтган
Дэнтини кўрди‖ (―Мусаввир...‖, 24-бет).
Ўлим мавзуси бу ўринда Ирландия ва
Хорижий филология
№3, 2019 йил
126
миллий тарих мавзуси билан кесишади.
―Қирғоқ лабида‖ тиз чўккан оломон
Парнеллга аза тутаѐтган Ирландияни
гавдалантиради: қаҳрамон Англияда қазо
қилган миллат йўлбошчисининг жасади
ватанга
олиб
келинишини
тасаввур
қилади. Шу билан бирга, қаҳрамонона-
поэтик талқиндан ташқари, иккинчи, ҳикоя
тарзининг киноявий талқини ҳам юзага
чиқади: Ирландия образи билан Дэнтининг
образи ҳам боғланади, Дэнти миллий
ранглардаги либосларда ―оломон олдидан
виқор билан бир сўз демай, ғоз юриб‖
ўтади. Унинг либослари матоси ва
ранглари олдин эслатилган шкафдаги
чўткаларнинг
матоси
ва
рангига
ассоциатив боғлиқ: ассоциация ўз-ўзича
ўй-орзуларда пайдо бўлган образнинг
шоҳона улуғворлигини пасайтиради. Ғамга
ботган оломон ўзининг бой берган
йўлбошчисига аза тутаѐтган Ирландияни
тимсоллайди, Дэнти эса — унинг
хотирасини назарга илмаган, калондимоғ
Ирландия тимсоли.
Шундай қилиб, ўз тақдирини ўзи
белгилаши учун ташқи маҳдуд оламнинг
маҳдуд ижтимоий тартибини ва табиий
хаоснинг ички олами, мавҳум тана
майилларини енгиб ўтиши керак бўлади.
Адабиѐтлар руйхати
1.
Ж.Жойс ―Мусаввирнинг ѐшликдаги шамойили‖ Роман Рус тилидан А.Отабой
таржимаси. – Тошкент: ―Академнашр‖, 2014.-256 бет.
2.
Флоренский
П.А. Анализ пространства и времени в художественно-
изобразительных произведениях. – М.: Прогресс, 1993 – 324 с.
3.
Тураева З.Я. Категория времени: время грамматическое и время художественное. –
М.: Высшая школа, 1979. – 219 с.
4.
Татару Л.В. Композиционный ритм художественного текста (на материале ранней
прозы Дж.Джойса); Автореф.дисс...канд.фил.наук – М.; 1993.- 20с.
5.
Рейенбах Г. Философия пространства и времени. – М.: Прогресс, 1985. – 344с.
6.
Gifford D. Notes for Joyce ―Dubliners‖ and ―A Portrait…‖. - N.Y.: Dutton, 1967. – 187
p.
7.
O‘Brieh Darcy. The conscience of James Joyce. – Princeton (N.Y.), Prin. University
Press, 1968 – 258p.
Мухитдинова В. Отношения времени и пространства в художественном мире
романа Джеймса Джойса “Портрет художника в юности”.
В данной статье
определяется отношение времени и пространства в художественном мире романа
«Портрет художника в юности» Джеймса Джойса.
Muxitdinova V. The interrelations of space and time in the literary world of James
Joyce‟s novel “A portrait of the Artist as a Young Man”
. The present article defines the
interrelations of time and space in literary world of James Joyce‟s novel “A portrait of the Artist as
a Young Man”.
