Хорижий филология
№1, 2020 йил
153
IBORALARNI TARJIMA QILISHDA ADEKVATLIKKA
ERISHISH USULLARI
Najmiddinova Aziza,
SamDCHTI magistranti
Kalit so’zlar
: ibora, tilshunoslik, obraz, usul.
“Hozirgi
paytda
xorijiy
tillarni
o`rganish
va
o`rgatishga
respublikamiz
miqyosida katta ahamiyat berilmoqda. Butun
jahon hamjamiyatlaridan o`ziga xos o`rin
egallashga intilayotgan mamlakatimiz uchun
chet ellik sheriklarimiz bilan hamjihatlikda,
hamkorlikda o`z buyuk kelajagini qurayotgan
xalqimiz uchun xorijiy tillarni mukammal
bilish
ahamiyatini
baholashning
hojati
yo`qdir”,
-
deb
ta`kidlagan
birinchi
Prezidentimiz I.A.Karimov.
Iboralarni o’rganish alohida bir bo’lim
bo’lib, unda ko’chma ma’noga asoslangan
turg’un birikmalar, iboralar o’rganiladi.
“Ibora” termini grekcha “pharsis” fraza,
ifoda; “logos” ta’limot degan ma’nolarni
anglatib, uning tadqiqot doirasiga faqat
ko’chma
ma’noga
asoslangan
turg’un
birikmalar kiritiladi
.
Tilshunoslik bo‘limi
sifatidagi iboraning asosiy diqqat-e’tibori
tabiatini va ularning kategorial belgilarini
o‘rganishga, shuningdek, iboralarning nutqda
qo‘llanish
qonuniyatlarini
aniqlashga
qaratiladi. Uning eng muhim muammosi
iboralarni nutqda hosil qilinadigan (ya’ni
avvaldan
tayyor
bo‘lmagan)
so‘z
birikmalaridan farqlab, ajratib olish va shu
asosda iboralarning belgilarini aniqlashdir.
Ko‘plab tadqiqotchilar iborani 2 xil: tor va
keng ma’noda tushunadilar. Uni keng
ma’noda tushunilganda (L.P.Smit, V.P.Jukov,
V.N.Teliya, N.M.Shanskiy) ibora doirasiga
barqaror jumlalar, ba’zi muloqot shakllari
ham kiritiladi. Lekin bu masala, ya’ni iborani
keng ma’noda tushunish masalasi hanuz
munozarali bo’lib qolmoqda.
Iboraning
alohida
fan
sifatida
o‘rganilishi bir necha asrlarni o’z ichiga oladi.
Xususan, rus tilshunosligida tadqiqotchilar
XVIII asrdan boshlab ibora tarjimasidagi
muammolarga qiziqa boshlashgan. Jumladan,
M.V. Lomonosov rus adabiy tili lug’atini
tuzar ekan, bunda so‘zlar bilan bir qatorda
“xalq maqollari”, ”idiomatizmlar” va iboralar
ham o’z ifodasini topgan bo’lishi lozimligini
alohida ta’kidlagan edi.
XX asrning 60-80 yillariga kelib chet
el adabiyotida, jumladan, ingliz adabiyotida
ham ibora sohasiga bo‘lgan qiziqish tez
sur’atlar bilan o‘sdi G’arb hamda Amerika
tilshunosligida shu vaqtga qadar iboraga
bag‘ishlangan alohida asar yo‘q edi.
Umuman “ibora” termini ilk marotaba Sharl
Balli tomonidan “Precis de stylistique”
asarida qo‘llanilgan.
Ibora ilk marotaba tilshunoslikning
alohida mustaqil bo‘limi sifatida rus
tilshunosi Polivanov tomonidan tahlil
qilingan bo‘lib u iborani leksikologiya yoki
stilistikaning tarkibiy qismi emas, balki
mustaqil
tilshunoslik
bo‘limi ekanligini
quyidagicha
asoslab
bergan
edi:
”Leksikologiya
so‘zlarning
leksik
ma’nolarini,
morfologiya
so‘zlarning
grammatik ma’nolarini, sintaksis esa so‘z
birikmalarining
grammatik
ma’nolarini
o’rganadi. Ammo alohida olingan, ko‘chma
ma’noli so‘z birikmalarining, individual
ma’nolarini o‘rganadigan tilshunoslikning
bo‘limiga
ehtiyoj
sezilmoqda”.
U
tilshunoslikda ibora ham, fonetika yoki
morfologiya kabi muhim ahamiyat kasb
etuvchi bo‘lim ekanligini ta’kidlab o‘tgan
tilshunoslardan
biridir.
Odatda
erkin
birikmalarni
tarjima
qilish
muammo
tug`dirmaydi. Agar erkin birikmalardagi
so`zlardan biri ko`chma ma’noda qo`llansa,
uni tarjimada berish qiyinlashadi. Ingliz tilida
iboralarning bir nechta turi mavjud bo`lib,
ularning har birini tarjima qilishda alohida
yondashuv talab etiladi.
Turg`un birikmalarni tarjima qilish
erkin birikmalarni tarjima qilishdan farq
qiladi. Turg`un birikmalar tarjimasi haqida
Хорижий филология
№1, 2020 йил
154
gapirishdan avval ularning o`z va ko`chma
yoki obrazli turlarini farqlab olish lozim. O`z
ma’nosida qo`llangan turg`un birikmalarni
tarjima
qilish
yuqorida
fikr
yuritilgan
prinsiplarga
asoslanadi.
Eng
muhim
prinsiplardan biri – tarjima til normalarini
unutmaslik hisoblanadi.
Tarjima nazariyasi bo`yicha nashr
etilgan adabiyotlarda bunday birikmalarni
tarjima qilishning to`rtta usuli borligi haqida
ma’lumot beriladi. Ular quyidagilardan iborat:
-obrazni
qanday
bo`lsa
shundayligicha
saqlash;
-obrazni qisman o`zgartirish;
-obrazni
butunlay
boshqa
obraz
bilan
almashtirish;
-tarjimada butunlay obrazni saqlamaslik yoki
uni tushirib qoldirish.
-odatda universal yoki internatsional obrazlar
tarjimada to`liq saqlanadi.
Bunday iboralar tarixiy, afsonaviy,
diniy, mistik, mifologik va shu kabilarga
asoslangan bo`ladi. Masalan,
in the seventh
heaven
– yettinchi osmonda. Bunday ibora
asliyatning tarjima tilidagi adekvat tarjimasi
deb ataladi. Tarjimada to`liq ekvivalentga ega
ibora
deyarli
hech
qanday
muammo
tug`dirmaydi, chunki ular stilistik hamda
pragmatik jihatlardan bir xil qiymatga,
ma’noga, ifoda usuli va ta’sir kuchiga ega
bo`ladi. Iboraviy mos kelishlarning asosiy
turlari quyidagilardir:
1. To`liq moslashish. Misol: to lose one’s
head – kallasini yo`qotmoq.
2. Qisman moslashish, ular obrazlilik
jihatidan yaqin, lekin leksik tuzilishi, sintaktik
kelishuvidan va so`zlar tartibi jihatidan
farqlanadi. Misol:
to get out of bed on the
wrong foot
– chap yoni bilan turmoq.
3. Moslashishning bo`lmasligi.
Har xil tillarda ko`p iboralar moshlashuvi
mavjud emas. Ular realiyadir.
Shunday qilib, iboralarni tarjima qilishning
qiyin muammolaridan biri, bu ularning
vazifaviy va semantik tomondan ajralmas
birliklar bo`lib hisoblanishidir.
Quyidagi iboralar ingliz asarlarida tez-
tez ishlatilib turadian iboralar jumlasidandir:
live and learn, soon learn, soon
forgotten, to learn by heart, to bear in mind,.
to learn from mistakes, a game plan, to chop
and change, all that glitters is not gold,
barking dogs seldom bite, never offer to
teach fish to swim, adversity is a great
schoolmaster, four eyes see more than two,
we shall see what we shall see, easier said
than done, many men, many mind, look
before you leap.
Xulosa qilib aytganda, so`nggi yillarda
chet
tilini
o`qitish
tizimida
keng
qo`llanilayotgan metodlar asosan bir necha
metodning nazariy asoslaridan kelib chiqib
shakllangan.
Shularga
misol
tariqasida
interfaol metodlarni ham keltirish mumkin.
Kelajakda ushbu izlanish til o`rganuvchilarga
mavzuni o`rganishda amaliy yordam beradi
deb umid qilamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. Karimov I.A. “Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch”. -Toshkent.“Ma`naviyat, 2009-yil, 1-
bet.
2. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari
va taraqqiyot kafolatlari.- Toshkent: 1997, 298-bet.
3. Abdurahmonov G`., Sulaymonov H., Holiyorov J. Hozirgi o`zbek adabiy tili. -T.:
O`qituvchi, 1979.
4. Hojiyev.A, Ahmedov.A. tahriri ostida. O`zbek tili leksikologiyasi. –Toshkent: FAN, 1981.
5. Latinov L.Ch. Роль английских и русских фразеологических единиц в формировании
модальности в тексте. Авторов. Дисс. Канд. Фил. Наук. – Волгоград, 2002.
6. Rahmatullayev Sh. O`zbek tilining izohli frazeologik lug`ati. -T.: 1978.
Ruscha-o`zbekcha lug`at. I-II tom. O`zbek Sovet Ensiklopediyasi bosh redaksiyasi. –
Toshkent: 1983.
7. Salomov G`. Til va tarjima. –Toshkent: 1966. 245-bet.
8. Sodiqov A., Abduazizov A., Irisqulov M. Tilshunoslikka kirish.- T. O`qituvchi, 1981.
Хорижий филология
№1, 2020 йил
155
9. Кунин А.В. Англо-русский фразеологический словарь. Гос. Изд-во иностранных и
нацциональных словарей, -Москва: 1984.
Najmiddinova A. Methods of achieving adequacy in the translation of phrases.
This
article describes how to achieve adequacy in the translation of phrases
.
Нажмиддинова А. Способы достижения адекватности при переводе фраз.
В этой
статье описываются способы достижения адекватности при переводе фраз
.
