Хорижий филология.
№4, 2017 йил
77
АСПЕКТУАЛ-ТЕМПОРАЛ СЕМАНТИКАНИНГ ВОҚЕЛАНИШИ
ХУСУСИДА
Жураев И.И.,
ЖДПИ PhD докторанти
Калит сўзлар
: категория, аспект (тус), темпораллик, семантика, замон,
функционал-семантик майдон, концепт, воқеалик, вақт.
Маьлум
шакл
ва
мазмундаги
ахборотни узатиш воситаси бўлган матн
мазмунида
аспектуал-замон
кўрсаткичларининг
мавжуд
бўлиши
муқаррар
талабдир.
Зеро,
бундай
кўрсаткичларга эга бўлмаган ахборот ҳеч
қандай коммуникатив аҳамиятга эга эмас.
Бири
иккинчисини
бевосита
тақозо
этадиган
аспектуал-замон
концептларининг
бир-биридан
фарқи
шундаки, макон – уч ўлчовли ҳодиса
бўлса, замоннинг ўлчови ягона, у ўтган
даврни орқада қолдириб, келажак сари
ҳаракат қилади. Макон бир пайтда мавжуд
бўлган объектларнинг жойлашиш тартиби,
замон эса бирин-кетин содир бўлаѐтган
ҳодисалар кетма-кетлигидир. Замон (вақт)
концептининг
воқеликни
билиш
ва
ўзлаштирилган ахборотни узатишдаги
ролининг муҳимлиги шундаки, «биз
борлиқдаги ақл-идрокимизга бўйсунадиган
барча
ҳодисаларни
замон
нуқтаи
назаридан
идрок
этамиз»
[Маслова
2006:77].
Ҳар қандай мавзу ва даврга оид
бадиий
матннинг
тил
хусусиятлари
текширилаѐтганида, унда баѐн этилаѐтган
воқеликка макон ва замон нуқтаи
назаридан ѐндашиш керак бўлади, чунки
ҳар қандай асар давр ва ҳудуд билан
боғлиқ ҳолда яратилади.
Матннинг замон, яъни темпораллик
структураси
унинг
мазмун-
мундарижасининг узвий бир қисми бўлиб,
у мазмун яратиш ва уни тушуниш
фаолиятлари учун ғоятда муҳимдир.
Тилшунос
олим
Ш.Искандарованинг
таъкидлашича, темпораллик «семантик
категория бўлиб, у инсон томонидан
сўзловчи нутқи моментига ѐки бошқа
ҳисоб нуқтасига нисбатан белгиланаѐтган
вазиятлар ва уларнинг элементларини
қабул
қилиш
ҳамда
англашни
ифодалайди» [Искандарова 2007:121].
Темпораллик категорияси бадиий
ва бошқа турдаги матнларда муҳим
стилистик,
коммуникатив,
прагматик
вазифаларни бажариш учун хизмат қилади.
Бадиий
матнларда
темпораллик
коммуникатив-экспрессив
мазмунни
шакллантириш,
бадиий
образлиликни
таъминлаш, қолаверса, хронологик кетма-
кетликни
ифодалаш,
ифодаланаѐтган
ахборотнинг тушунарлилик даражасини
ошириш учун хизмат қилади. Темпораллик
бадиий матнларнинг лисоний ва бадиий,
мантиқий яхлитлигини, ахборот ифодалаш
ва уни ўқувчига етказишни маьлум
даражада
осонлаштирувчи
воситалардандир.
Темпоралликни
ифодаловчи
воситаларни тасвир жараѐнида қўллашда
сўзловчи албатта маълум коммуникатив
мақсадни кўзлайди ва шу мақсадни
муваффақиятли амалга ошириш учун у
шаклланаѐтган мазмунни аниқ нутқий
вазиятга мослаштиришга ҳаракат қилади.
Темпораллик
маьноси
турли
бирликлар орқали ифодаланиши маьлум.
Темпорал
лексика
тадқиқотчиси
М.Ҳакимова грамматик замон шаклларини
темпорал майдоннинг ядроси сифатида
эътироф этади [Ҳакимова 2004:105], вақт
маъноли лексема ва фраземалар эса бу
ядрога нисбатан периферик майдонни
ташкил этади, деб ҳисоблайди. Тадқиқотчи
«лексик-фразеологик периферик майдон ва
унинг ядроси марказий ядрога мансуб
бўлган феъл замон шаклларининг абстракт
грамматик
маъноларини
конкретлаштиришга ѐрдам қилади» деган
хулосага келади.
«Замон
категорияси
матнда
темпораллик маъноси ва структурасини
Хорижий филология.
№4, 2017 йил
78
яратувчи
мантиқий-лисоний
омилдир. Аммо ушбу структуранинг юзага
келиши барча турдаги матнларда ҳам бир
хилда
кечавермайди.
Зотан,
турли
вазифавий
услубларда
кўзланадиган
коммуникатив
мақсад
бир
хил
бўлмаганлиги
сабабли,
матнларда
темпораллик маъноси ҳам ифода услуби ва
мундарижавий
таркиби
билан
фарқ
қилиши табиийдир. Бинобарин, бадиий
матнларда замон шартли категориядир,
чунки унинг воқеланиши ва бажарадиган
вазифаси
узатилаѐтган
ахборотнинг
нореал, тўқима воқеликни баѐн қилиш
услуби билан боғлиқдир» [Боймирзаева
2009].
З.Я.Тураеванинг
таъкидлашича,
бадиий матнда замон дунѐни ўзига хос
идрок
этиш
услуби
намунасидир.
Бадииятда замон реал вақт оралиғини
бевосита акс эттирмайди, аксинча, у реал
(воқеий)
замон
ҳақидаги
бизнинг
тасаввуримиз ва тушунчаларимизнинг
натижасидир [Тураева 1979:48].
Бадиий матн темпораллик тизимини
ўрганишда
замон
категориясининг
моҳиятини белгиловчи хусусиятларни
ажратиш билан бир қаторда, бадиий замон
семантикасини ифодалаш имкониятига эга
бўлган лисоний воситалар гуруҳини ҳам
аниқлаш вазифасини қўяди. Бадиий замон
моҳиятини белгиловчи хусусиятлар барча
тиллар учун умумийдир ва бу хусусиятлар
негизида замон категориясининг матн
сатҳида шартли характердаги маъно касб
этиши билан боғлиқлиги ѐтади. Ушбу
сатҳда бирор-бир аниқ нутқ лаҳзаси
(моменти) замон категориясининг ўлчов
бирлиги (нуқтаси) бўла олмайди. Бадиий
матнда вақт ўлчови асар персонажлари
бажараѐтган
ҳаракатлар
ва
содир
бўлаѐтган
воқеалар
кетма-кетлиги,
давомийлигига асосланади [Москальская
1981-114]. Замон категориясининг матнда
бу йўсиндаги давомийлик ва тартиб
муносабатларини юзага келтиришдаги
роли,
ушбу
категория
таҳлилида
парадигматик
ва
синтагматик
муносабатлар
доирасидан
чиқиб,
интеграцияни
таъминловчи
муносабатларни
эътиборга
олишга
ундайди [Тураева 1979:48].
Ўзбек тилшунослигида бу борада
қуйидагича фикрлар мавжуд: «грамматик
замон категорияси, деб ѐзади А.Ҳожиев, -
ҳаракатнинг нутқ моментига муносабатини
ифодалайди» [Ҳожиев 1975:475-476]. Ёки
«пайт валентлигига таъсир этиш орқали
кесимни шакллантиришда иштирок этиш
ва ундан англашилган воқеликнинг нутқ
моментига муносабатини ифодалаш замон
категориясига
хос
хусусиятдир»
[Сайфуллаева 2007: 208-209].
Темпораллик
майдонининг
марказини феълнинг замон шакллари
эгаллашини
эътироф
этган
С.Боймирзаеванинг қуйидаги фикрларини
эслатиш ўринлидир: темпораллик маъноси
матн мазмуни яратилишининг энг асосий
шартларидан биридир ва бу маънонинг
яратилишида турли лисоний шаклларнинг
ўзаро муносабати ҳал қилувчи вазифани
ўтайди. Бири иккинчисини тўлдириш
(бажариладиган
вазифа
жиҳатидан)
шакллар орасида феъл шакли асосий
ўринни эгаллайди. Чунки матн мазмуни ва
структураси
яхлитлигининг
асосий
шартларидан
бири
феъл
замон
шаклларининг
режалаштирилган
коммуникатив режа талабларига мос ҳолда
матн таркибида жойлашувидир. Демак,
грамматик замоннинг матн темпораллик
структураси тузилишида тутган ўрнини
бошқа турдаги лисоний шакллар «соя»сига
ўтказиб қўйиш анъанасидан воз кечиш
пайти келди десак ҳам бўлади. Шу сабабли
бадиий матнда темпораллик майдонининг
марказини нима ташкил этишини билиш
муаммоси матн тилшунослигининг муҳим
вазифаларидандир.
Бу
муаммонинг
ечимини топиш учун турли мазмун ва
ҳажмдаги бадиий матнлар темпораллик
структурасини батафсил тадқиқ этиш
эҳтиѐжи туғилади [Боймирзаева 2009].
Инглиз тили вақтни бевосита атовчи
ва вақтга алоқадор предмет, воқеа-
ҳодисаларни номловчи от лексемаларга
эга. Вақтни бевосита предмет сифатида
номловчи от лексемаларнинг семик
таркибида ―вақт‖ семаси етакчидир. Вақт
билан
алоқадор
предмет,
воқеа-
Хорижий филология.
№4, 2017 йил
79
ҳодисаларни номловчи от лесемаларда эса
―вақт‖
семаси
қуйироқ
мавқеда
жойлашиб, у ўзидан умумийроқ семаларни
аниқлаб келади.
Вақтни предмет сифатида номловчи
пайт отларини фарқли семалари асосида
саккиз гуруҳга ажратиш мумкин. Соф
вақтни мавҳум предмет сифатида
ифодаловчи отлар (вақт, пайт, маҳал,
давр), вақт ўлчови отлари (секунд, минут,
соат), сутка қисмлари отлари (кун, тонг),
ҳафта кунлари отлари (душанба, сешанба),
ой номлари отлар (январь, февраль), фасл
номларини ифодаловчи пайт отлари
(баҳор, ѐз) вақтнинг ўрнини ифодаловчи
пайт отлари (азал, ибтидо, келажак),
муайян ишнинг мақсадга мувофиқ ѐки
ўзига хос рўѐбга чиқиш вақтни
ифодаловчи
отлар
(фурсат,
маврид,
хонаси...) каби.
Вақт билан боғлиқ предмет, воқеа-
ҳодиса, ҳолатларни ифодаловчи отларнинг
семантик структурасида ―вақт‖ семасининг
етакчилиги
кузатилмайди.
Бундай
темпорал отларни ўн бир мавзу гуруҳга
ажратиш
мумкин:
вақт
ҳисобини
англатувчи
отлар
(календарь
тана),
маросим отлари (уч, етти, йигирма), вақт
билан боғлиқ овқатларни ифодаловчи
отлар (саҳарлик, нонушта), байрам ва
тадбирларни
ифодаловчи
вақт
семантикали отлар (наврўз, кеча, арафа),
муайян вақт билан боғлиқ нашрларни
ифодаловчи отлар (рўзнома, ойнома),
сўзларнинг
қўлланиш
замонини
ифодаловчи отлар (неологизм, архаизм),
одамнинг ѐш турларининг номларини
ифодаловчи лексемалар (нинни, бола, чол),
қариндошликни
ифодаловчи
отлар
(фарзанд, ака, опа), табиий ва ижтимоий
ҳодисалар билан боғлиқ муҳим даврларни
ифодаловчи байналмилал отлар (палеол,
мезолид каби), вақт билан боғлиқ мусобақа
томошаларининг қисмларини ифодаловчи
отлар (шарт, финал), вақт билан боғлиқ
ҳолат
билдирувчи
отлар
(болалик,
ўспиринлик, йигитлик).
Вақт маъноли лексемалар муайян
луғавий семантик ѐки лексик-грамматик
(сўз туркуми) системага «вақт» архисемаси
асосида бирлашади. Аввало шуни айтиш
керакки, «вақт» лексемасида семема
(мустақил қўллана олувчи маъновий
бутунлик) ҳолатида бўлиб, унда объектив
вақт
ҳодисаси
тафаккур
ва
тил
ҳамкорлигида
лексик
семантикага
айлантирилган. От лексема бўлган «вақт»
лексемасининг семантик мундарижасида
вақтнинг му-ҳим белгилари (семалари) акс
этган. Бизнингча, «вақт» лексемасининг
семемаси семаларини «нарса», «ҳаракат»,
«давомийлик»,
«ўлчанувчан»,
«галма-
галлик», «алмашинув» кабилар ташкил
этади. Демак, «вақт» лексемасининг
маъносини
«нарса
ҳаракати
давомийлигидаги ўлчанувчан галма-гал
алмашинув» деб таърифлаш мумкин.
Одатда вақт семантикасининг муҳим
белгилари сифатида бир ўлчамлилик
(йўналишлилик),
қайтарилмаслик,
чексизлик, бир жинслилик кабиларга
эътибор берилади. Диққат қилинса, бу
белгилар вақт семантикасида бевосита ва
билвосита ифодаланади. Хусусан, бир
жинслилик
«галма-галлик»
ўлчови
семасида (дақиқа, соат каби), бир
ўлчамлилик, чексизлик белгилари эса
«давомийлик» (узлуксизлик) семасида акс
этган.
От
сўз
туркумидаги
темпорал
лексемалар вақт маъноли равишлар,
сифатлар,
олмошлар,
феъллар,
кўмакчилар, боғловчилар, юкламалардан
фарқланади. Вақт отларида «пайт» семаси
«предмет» семасидан кейин туради ва
шунинг учун ҳам улар нима? сўроғига
жавоб бўлади. Биз қуйида вақт маъноли
отларнинг семантик (семик) структураси
ва
лексик-семантик
гуруҳларини
аниқлашга ҳаракат қиламиз.
Инглиз ва ўзбек тиллари луғат
таркибидаги
вақт
семантикали
от
лексемаларни таҳлил қилганимизда мазкур
лексемаларда
вақт
ифодалаш
даражаларининг турлича эканлиги маълум
бўлди. Бу эса «вақт-time» семасининг
турли семемаларнинг семик таркибида
турлича
ўринларда
келиши
билан
белгиланади.
Ў
збек тили барча тиллар
каби бевосита вақтни, унинг кўринишлари
ва бўлинишларини атовчи
ва
қ
т-time,
палла-moment, фурсат, он, замон, кун-
Хорижий филология.
№4, 2017 йил
80
day, тун-night, соат, ба
ҳ
ор-spring, ѐз-
summer,
якшанба-sunday,
январь-
january
каби от лексемаларга ва шу билан
бирга вақтга алоқадор предмет, воқеа-
ҳодисаларни номловчи «тушлик-lunch»
(туш пайтида ейиладиган таом), «хроника-
chronicle» (тарихий воқеаларнинг вақтий
кетма-кетликда ѐзилиши), «ойлик-salary»
(ҳар ойда олинадиган иш ҳақи), «ҳамаср»
(бирор кимса билан бир асрда яшовчи)
каби от лексемаларга эга. Бевосита вақтни
предмет
сифатида
номловчи
от
лексемаларнинг
семантик
таркибида
«вақт» семаси етакчи семалардан бўлиб,
агар В.Кузнецованинг илгари сурган
семалаш усулига асослансак, мазкур
«вақт» семаси вақтни бевосита номловчи
от лексемаларда «предмет» категориал
грамматик семасидан кейинги мавқедаги
лексик-грамматик семадир.
Вақт билан алоқадор предмет,
воқеа-ҳодисаларни
номловчи
от
лексемаларда ҳам «вақт» семаси соф ѐки
қоришиқ ҳолларда учрайди, лекин унинг
етакчилиги кўзга ташланмайди. Мазкур
лексемаларнинг семемасида «вақт» семаси
қуйироқ позицияда жойлашиб, у ўзидан
умумийроқ семаларни аниқлаб келади.
Ў
з-
ўзидан маълумки, «вақт» семасининг
ўрнини вақт билан алоқадор предметнинг
умумий тавсифловчи семаси эгаллайди.
Инглиз ва ўзбек тилларида вақт
семантикасини пайт равишлари, ҳолат ва
миқдор
равишларининг
семантик
суруктурасида кузатиш мумкин.
Пайт
равишлари
«вақт-time-
temporality»
ифодаловчи
луғавий
системага «вақт-time» умумий семаси
билан киради ва айни пайтда унинг ўзи
ҳам элементар микросистемадир. Бу
микросистема
элементлари
«вақт»
ифодаловчи луғавий системанинг бошқа
ташкил этувчиларидан фарқли ўлароқ
нисбатан соф вақтни ифодалайди. Пайт
отлари вақтни предмет сифатида атаса,
пайт равишлари ҳаракатнинг соф содир
бўлиш вақтини билдиради ва қачон?,
қачонгача?, қачондан бери? саволларига
жавоб бўлади. Лекин пайт равишлари
ҳаракат бажарилишининг аниқ вақтини
кўрсата олмайди. Эътибор қилинса, «
кеча
»
сўзи «
2004 йилнинг 3 феврали
» деган
жумладан ѐки «
кеч
қ
урун
» сўзи «
соат 20
дан 30 да
қ
и
қ
а
ў
тганда
» жумласидан
мавҳумроқдир.
Лекин
шу
ўринда
таъкидлаб ўтиш жоизки, пайт равишлари
билдирган вақт морфологик вақт, яъни
феъл замон формалари ифодалайдиган
вақтга
нисбатан
аниқроқдир:
ўқ
иш
бошланди, кеча
ўқ
иш бошланди
. Демак,
пайт
равишларининг
семантик
мундарижасида «вақт» семаси ошкор ва
етакчидир.
Пайт равишларини уларнинг вақт
турларини ифодалашига кўра олти гуруҳга
ажратиш мумкин. Булар объектив ва
ҳаѐтий вақтнинг у ѐки бу белги-
хусусиятларини
ифодалаш
учун
шаклланган:
1. Келаси замонни ифодаловчи пайт
равишлари. Бу гуруҳга э
ртага, кейин,
кейинча, с
ў
нг, с
ў
нгра, энди, эндигина,
эндиликда,
ҳ
ализамон
лексемаларини
киритиш мумкин.
Кейин, с
ў
нг, с
ў
нгра
сўзлари ўзаро синоним бўлиб, уларнинг
асосий семалари айнандир. Фарқликлар
уларнинг
услубий
қўлланишидадир.
Тавсифи: кейин – вақт, маълум вақт ўтгач,
келаси; таърифи: маълум вақт ўтгач; э
нди
– сўзлашув, вақт, кейин; таърифи:
сўзлашув вақтидан кейин; ҳ
ализамон
–
вақт, озгина вақт ўтгач, келаси; таърифи:
озгина вақт ўтгач.
2. Ўтган замонни ифодаловчи пайт
равишлари. Булар
боя, бошлаб, бошда,
я
қ
инда, я
қ
индан, аввал, бурун, илгари,
олдин, дастлаб, даставвал, азалда,
азалдан,
ҳ
алигача,
ҳ
али,
ў
ша-
ў
ша, шу-
шу, кеча, бултур
каби лексемалардир.
Ушбу
лексемаларнинг
кўпи
ўзаро
синонимик қаторлар ташкил қилади.
Масалан,
аввал, олдин, бурун,
қ
адим
сўзлари ўзаро синоним бўлиб, «ўтган вақт-
(лар)да»,
«ҳозирги
вақтга
қадар»
маъносини ифодалайди. Ушбу синонимик
қаторда
сўзлар
қўшимча
маъно
нозикликлари
ва
қўлланишига
кўра
фарқланади.
Аввал,
олдин
сўзлари
ҳозирга яқинроқ ўтган вақтни, илгари сўзи
кўпинча
аввал, олдин,
қ
адим
сўзларига
нисбатан ҳам узоқроқ ўтмишни билдиради.
Бу сўзлар услуб жиҳатдан ҳам фарқланади.
Хорижий филология.
№4, 2017 йил
81
Семантик структураси:
аввал
– вақт,
ўтган, ҳозирга қадар; таърифи: ўтган
вақтларда, ҳозирги вақтга қадар.
Дастлаб,
даставвал,
аввал,
олдин,
бошлаб,
аввали, аввалбоши, аввало, бошда
лексемалари ҳам ўзаро синонимик қатор
ҳосил қилиб, «биринчи галда», «биринчи
навбатда»
маъносини
ифодалайди.
Маълумки, ҳодисалар вақтда галма-гал рўй
берар экан, вақт ўрни тушунчаси ҳам
шаклланади. Вақтда воқеа-ҳодисаларнинг
биринчи навбатда содир бўлишини ушбу
синонимик қатордаги сўзлар акс эттиради.
Дастлаб, даставвал, аввал, олдин,
бошлаб, аввалги, аввалбоши, аввало,
бошда
лексемаларининг семалари: вақт,
биринчи галда. Таърифи: биринчи бўлиб,
биринчи галда. Шунингдек,
боя
– вақт,
илгари, бир оз; таърифи: бундан бир оз
илгари; ҳ
али
– вақт, илгари, бир оз;
таърифи: бундан бир оз илгари;
я
қ
инда
–
вақт, илгари, бироз; таърифи: бундан бир
оз илгари;
кеча
– вақт, сутка, бугундан
олдин, ўтган; таърифи: бугундан олдин
ўтган кун;
бултур
–вақт, йил, олдинги,
ўтган. Таърифи: олдинги ўтган йил.
3. Ҳозирги замонни ифодаловчи пайт
равишлари.
Ушбу
гуруҳга
ҳ
озир,
ҳ
озирдан,
ҳ
алитдан
лексемалари киради.
Ўзбек тилида ҳозирги замонни ифодаловчи
лексемалар оз бўлиб, борлари ҳам бир
ўзакдан ясалган сўзлардир. Бу эса ҳозирги
замоннинг чексиз вақт давомийлигидаги
ўтган ва келаси замонни ажратиб турувчи
қисқа бир нуқта эканлигидан дарак беради.
Ушбу лексемаларнинг семик мундарижаси
қуйидагича бўлиши мумкин: ҳ
о-зир
– вақт,
сўзланган пайт; таърифи: нутқ сўзланиб
турган пайтда; ҳ
озирдан
– пайт, шу пайт;
таърифи: шу пайтнинг ўзида; ҳ
алитдан
–
шу пайт, бошламоқ; таърифи: шу пайтдан
бошлаб.
4.
Инкор
пайтни
ифодаловчи
равишлар. Ушбу гуруҳга ҳ
еч ва
қ
т, сира,
минбаъд
лексемалари киради.
Сира
(минбаъд) – ҳеч, вақт, инкор; таърифи:ҳеч
қачон, ҳеч вақт.
5. Гумон вақтни ифодаловчи пайт
равишлари. Булар маълум иш-ҳаракат
юзага чиқиш вақтининг гумон, тахмин
эканлигини билдиради. Уларга
алла
қ
ачон,
қ
ачондир, бирда, эрта-индин, бугун-
эрта,
ва
қ
т-бева
қ
т,
авваллари
лексемалари
мисол
бўлади.
Ушбу
лексемаларни қуйидагича семик таҳлил
қилиш мумкин:
бирда
– вақт, кун, гумон;
таърифи: қайси бир куни; қ
ачондир
– кун,
келажак,
гумон;
таърифи:
келажак
кунларининг бирида;
авваллари
– вақт,
ўтган; таърифи: ўтган вақтда;
алла
қ
ачон
–
вақт, олдин, анча; таърифи: анча вақт
олдин; э
рта-индин
– кун, келаси, гумон;
таърифи: яқин кунларда;
бугун-эрта
– кун,
яқин, гумон; таърифи: яқин кунларда;
ва
қ
т-бева
қ
т
– пайт, исталган, ноаниқ;
таърифи: исталган бир пайтда.
6. Узлуксизликни ифодаловчи пайт
равишлари.
Ушбу
гуруҳга
вақтдаги
тўхтовсиз
давомийликни
ифодаловчи
равишлар киритилади. Улар чегарасиз ва
чегарали
узлуксизликни
ифодаловчи
гуруҳларга
ажратилди.
Чегарасиз
узлуксизликни билдирувчиларга
доимо,
доим, мудом,
ҳ
амиша,
ҳ
ар ва
қ
т,
ҳ
ар
доим,
ҳ
ар
қ
ачон
сўзлари мансубдир.
Доим (доимо)
– вақт, доимийлик,
чексизлик; таърифи: ҳамма вақт, доимо;
ҳ
амиша, мудом, мангу,
ҳ
амма ва
қ
т
–
вақт, доимийлик, чексизлик; таърифи:
ҳамма вақт.
Чегарали
узлуксиз
вақтни
ифодаловчи равишларга
кунлаб, соатлаб,
ойлаб, йиллаб, умрбод, туну кун, йилма-
йил, эртаю-кеч, уззукун, шаф-р
ў
з,
минутлаб, кундан-кунга, кунда, ойлаб-
йиллаб
каби лексемалар киради. Семантик
таркиби:
соатлаб
– соат, бир неча,
давомли;
таърифи:
бир
неча
соат
давомида;
кунлаб
– кун, бир неча,
давомли; таърифи: бир неча кун давомида;
ҳ
афталаб
– ҳафта, бир неча, давомли;
таърифи: бир неча ҳафта давомида;
ойлаб
– ой, бир неча, давомли; таърифи:бир неча
ой давомида;
умрбод
– вақт, ўлгунча,
давомли; таърифи: ўлгунга қадар;
уззукун
– кун, эрта, кеч, давомли; таърифи:кун
бўйи, эртадан кечгача; э
ртаю кеч
– эрта,
кеч, давомли; таърифи: эртадан кечгача.
Хуллас,
аниқ
вақт
ўлчовини
англатувчи пайт отларининг лексик-
семантик
парадигмаси
миқдор
ўзгаришларининг сифат ўзгаришларига
Хорижий филология.
№4, 2017 йил
82
ўтишини акс эттирувчи система шаклига
эга.
Баѐн этилаѐтган воқеа-ҳодисаларнинг
аниқлигини,
ишонарлилигини
таъминлашда
баъзан
замон
кўрсаткичларидан ташқари, вақтга ишора
қилувчи сўзлар ва сўз бирикмалари ҳам
иштирок этади.
Вақт
маъносини
ифодаловчи
бирликлар бадиий матнда ўзаро боғланиб,
баѐн қилинаѐтган воқеа-ҳодисаларнинг
континиумини,
хронологик
кетма-
кетликни ифодалашга хизмат қилади. Ҳар
қандай турдаги матнда вақт континиуми
бўлиши шарт, матн тури, услуби ва
муаллифнинг прагматик мақсадига қараб
вақт маьносининг ифодаланиши турли
даражада, яъни аниқ ѐки нисбатан
ноаниқроқ
берилиши
мумкин.
Вақт
континиуми кўпроқ тарихий мавзудаги
бадиий матн турларида нисбатан ѐрқин ва
аниқроқ тарзда акс эттирилади. Матн
компонентлари эса темпорал маьнога эга
сўзлар занжири билан узвий боғланади.
Вақт маъноли лексемалар матнда
гапларни ўзаро шакл ва мазмунан
бирлаштиришга хизмат қилувчи асосий
восита бўлиб хизмат қилади. Бир оз
бошқача айтганда, улар гапларни мазмун
ва синтактик жиҳатлардан боғлаган ҳолда
матн шакллантириш имкониятига эга.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки,
бадиий ва бошқа турдаги матнларни
яратиш ва унинг бадиий ва лисоний
яхлитлигини
таъминлашда
аспектуал-
темпорал
маьноли
бирликларнинг
аҳамияти катта.
Библиография:
1.
Маслова В.А. Введение в когнитивную лингвистику. -М.: Флинта-Наука, 2006. -296
с.
2.
Искандарова Ш. Тил системасига майдон асосида ѐндашув. -Тошкент: Фан, 2007. -
152 б.
3.
Ҳакимова М.К. Ўзбек тилида вақт маъноли луғавий бирликлар ва уларнинг матн
шакллантириш имкониятлари: Филол. фан. номз. ... дисс. автореф. –Фарғона, 2004. -23 б.
4.
Боймирзаева С. Матн мазмунида темпораллик семантикаси. –Тошкент: ЎзМЭ, 2009.
5.
Тураева З.Я. Категория времени. Время грамматическое и время художественное. –
М.: Высшая школа, 1979.
6.
Москальская О.И. Грамматика текста. – М.: Высшая школа, 1981.
7.
Ҳожиев А. Феъл //Ўзбек тили грамматикаси. Морфология. –Т.: Фан, 1975, 475-476 б.
8.
Сайфуллаева Р., Менглиев Б., Боқиева Г., Қурбонова М., Юнусова З., Абузалова М.
Ҳозирги ўзбек тили. –Тошкент: 2007, 208-209 б.
Jurayev I. Eventfullness of aspectual-temporal semantics.
This paper considers
eventfulness of the aspectual-temporal semantics. It overviews the temporality as one of the
category of functional-semantic grammar. Herein are given statements on the matter of the tense,
field and time notions.
Жураев И
.
О событийности аспектуально-темпоральной семантики.
В данной
статье рассматривается событийность аспектулаьно-темпоральной семантики.
Описывается темпоральность как категория функционально-семантической грамматики.
Здесь также предложены некоторые утверждения по вопросу понятий времени, поля и
время.
