Бугунги кунда ўзбек адабиёти дурдоналарини хорижий тилларга ва хорижий адабиёт намуналарини ўзбек тилига таржима қилиш, таржима асарларини илмий ўрганиш бўйича қатор изланишлар амалга оширилмоқда. Ушбу мавзу доирасида бадиий таржимада сўз танлаш муаммосини тадқиқ этиш долзарб аҳамият касб этади. Гап бир тил оиласига мансуб, урф-одат, миллий анъаналари бир-бирига яқин ўзбек ва турк халқлари орасида амалга оширилган таржималар ҳақида борганда, вазият бирмунча ўзгаради. Чунки, бу икки тил орасида таржима қилишнинг афзалликлари билан бир қаторда ўзига яраша мураккабликлари борлигини ҳам эътироф этиш керак. Бу мавзуни ўрганишга бағишланган мақолада қўйилган илмий муаммо таниқли ўзбек адиби Ўткир Ҳошимов асарларининг турк тилига таржималари мисолида кўриб чиқилади. Тадқиқот мавзусини танлашда сўнгги йилларда ўзбекчадан туркчага бадиий таржиманинг долзарб муаммоларига бағишлаб ёзилган илмий ишларнинг камлиги, давр тақозоси билан бу борада амалга оширилиши керак бўлган ишлар анча кўплиги ҳисобга олинди. Таржимада сўз ва иборалар танлашнинг бадиий таржимадаги бирламчи аҳамияти, таржима жараёнида луғатнинг ўрни, таржимада “сохта эквивалентлар” муаммосига алоҳида эътибор қаратилади. Ўзбек тилидан турк тилига бадиий таржимада сўзнинг асар контексти ва таржимада бадиий талқин воситаси эканлиги, бадиий асар сарлавҳаларини ўгиришда дуч келинаётган жиддий муаммолар ҳам ёритишга ҳаракат қилинади. Тадқиқот асосини ташкил этувчи ўзбек ва турк тилларининг бир тил оиласига мансублигига қарамай кўпчилик лексик-фразеологик бирликларнинг келиб чиқиш нуқтаи назаридан фарқлилик касб этиши бадиий асарларни ўгиришда таржимондан ўта эҳтиёткор бўлишни қатъий талаб қилишига алоҳида эътибор берилади. Келинган хулосалар таниқли олимларнинг бу борадаги назарий фикрлари билан тасдиқлашга ҳаракат қилинади.
Мазкур мақoла бадиий таржима билан бoғлиқ масалалар тўғрисида қилинган ишлар, муносабатлар таҳлили бўлиб, унда бадиий таржиманинг ўрганилиш тариxи, фан сифатида майдoнга чиқиши унинг таълими бoрасида фикр юритилади. Бу сoҳанинг бoсиб ўтган йўли, сoҳа ривoжига ўз ҳиссасини қўшган oлимлар тўғрисида таҳлил қилинади. Мақoлада бадиий таржиманинг нафақат таржимашунoслик нуқтаи назаридан балки лингвистик жиҳатдан тадқиқoт oбъeкти сифатида қаралиши мумкин бўлган илмий фикрлар ўз аксини тoпган. Зeрo, мeтафoра, мeтoнимия, мубoлаға лeксикстилистик вoситалар ва фразeoлoгик бирликларнинг асл бадиий матнда қўлланиш xусусиятлари ва уларнинг таржимада бeрилиш усуллари, ушбу лисoний бирликларни таржима қилиш стратeгиялари ҳамда икки xил таржима нусxаларини қиёслаш асoсида таржима қилиш тexнoлoгияси тилшунoслик билан чамбарчас бoғлиқдир. Шуни айтиш мумкинки, бадиий таржима кeнг қамрoвли сoҳа сифатида oлимларнинг унга турлича ёндашувлари, нуқтаи назарлари, илмий xулoсалари билан қизиқарли фандир. Биргина лингвистик жиҳатдан унинг турли тoмoнларини тадқиқ этиш қанчалик салмoқли изланишларни oлиб бoриш мумкин бўлса, шунчалик, нутқий кoммуникатив, псиxoлoгик, этимoлoгик, маданий, фалсафий, диний каби тарафлардан ўзига xoс жиҳатлари билан ўрганиш oбъeкти бўлиб xизмат қилади. Унинг таснифий бeлгилари ҳам oлимлар диққат марказида, турли илмий изланишларнинг ўрганиш oбъeкти сифатида ҳам кўришимиз мумкин. Шу маънода, мақолада бадиий таржиманинг таснифига oид ёндашувлар ҳам таҳлилга тoртилади. Муаллиф Еврoпа ва ўзбeк таржимашунoслигида амалга oширилган таснифлар ёки бу бoрадаги уринишлар xусусида мулoҳаза юритиб, таржимашунoслик қирраларини кашф этишдаги амаллар турлича эканлигини ва унинг таснифий бeлгиларини бoйитиш кeраклигини мақсадли вазифа қилиб бeлгилайди.
Тадқиқот объекти: мулоқот шахсини вокелантирувчи бадиий диалог.
Тадқиқотнинг мақсади: мулоқот шахси намунасини унинг бадиий диалогда воқеланган когнитив дискурсив хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда шакллантириш.
Тадқиқот методлари: тавсифий метод, стилистик анализ, коммуникатив-прагматик метод, когнитив моделлаштириш методи, параметризация методи, инференция методи, маданиятлараро қиёслаш методи.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: 1) мулоқот шахсининг модели семантик-стилистик, коммуникатив-прагматик, лингвокогнитив ва лингвомаданий сатхлар йиғиндиси асосида аниқланди; 2) бадиий дискурсда «ажратилганлик» когнитив тамойилиини амалга оширувчи мулокот шахсининг семантик-стилистик ва прагматик кўрсаткичлари ўрганилди; 3) мулокот шахси унинг когнитив моделини белгиловчи концептуал белгилар асосида тадкик қилинди; 4) Мулокот шахси тадқиқ қилинаётган муаммолар доирасига бадиий диалогда маданий концептларнинг воқеланиши ва унинг миллий-маданий ўзига хослиги, алоҳида намаунавий турларини фарқлари масалаларини хам қамраб оладиган лингвокултурологик ёндашув асосида ўрганилди.
Амалий ахамияти: тадқикот иши натижаларидан матн интерпретацияси, когнитив лингвистика, стилистика, лингвокультурология фанлари бўйича маъруза ва семинар машғулот дарсларнини ўтказишда, диссертациялар, дарсликлар, ўкув қўлланмалар ёзишда фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва унинг самарадорлигн: Тадқикот натижалари олий ўкув юртларининг инглиз филологияси факультетларида стилистика ва матн тахлили, қиёсий стилистика, матн лингвистикаси, когнитив тилшунослик фанлари бўйича маъруза ва амалий машғулот дарсларини олиб боришда қўлланилмоқда.
Қўлланиш соҳаси: умумий тилшунослик, когнитив лингвистика, матн интерпретацияси, лингвокультурология, гендер лингвистикаси.
Мазкур мақолада адабиётшуносликда долзарб бўлган баҳсли масалалардан бири – бадиий психологизм тушунчаси ҳамда ушбу масаланинг тарихи борасида фикр юритилган. Бадиий психологизмнинг адабиётшунослик илмига кириб келиши, бу соҳада амалга оширилган илк тадқиқотлар, рус ва ўзбек адабиётшунос олимларининг назарий қарашларига алоҳида тўхтаб ўтилган ҳамда бадиий психологизм ва психологик таҳлил терминларига муносабат билдирилган. Шунингдек, бадиий психологизмнинг аналитик, динамик ва типологик принсиплари ва уларнинг адабий турлар ҳамда жанрлар кесимидаги ўрни, хусусан замонавий араб ва ўзбек адабиётида психологик ҳикоя жанрининг хусусиятлари ва ривожи таҳлил этилган. Ҳар бир миллат адабиёти ўзининг тараққиёт босқичига эга. Шунингдек, ҳар бир мамлакат адабиётини тараққиёти босқичларини ўрганар эканмиз, унда бошқа қардош ва нисбатан узоқ мамлакатлар адабиёти таъсирини ҳар бир босқичларда муайян даражада кузатишимиз мумкин. Ўзбек адабиётининг араб адабиёти билан алоқалари, ўзаро таъсири узоқ ўтмишга бориб тақалади ва бу адабий алоқалар бугунги кунга қадар давом этиб келмоқда. Араб адабиётининг дунёга машҳур “Минг бир кеча” асари билан аждодлармиз қадим замонлардан таниш бўлса, илк ўрта асрлар ва ўрта асрларда яшаб, илмий ва адабий ижодининг асосий қисмини араб тилида насрий ва назмий жанрларда ёзган буюк ўзбек мутафаккирлари ва қомусий олимларнинг ижод маҳсуллари араб адабиётининг ва адабий жанрларинг ривожига ўзининг салмоқли ҳиссасини қўшган. Шунингдек, иккала миллат адабиётига ўз таъсирини ўтказган Ислом маданияти, диний урф-одатлар, Шарқ фалсафаси, ҳаёт тарзи ва анъаналари, Европа модернистларининг асарлари ва ғоялари – адабий асарлар муштараклигида намоён бўлади. Мазкур муштаракликлар икки миллат адабиётининг ўхшаш жиҳатлари, адабий жанрлар тадрижини, мавзу ва ғояда умумийликлар уларни қиёсий тадқиқ этишда муҳим аҳамиятга эга. Замонавий араб ва ўзбек адабиётидаги муштарак мавзулар, ўхшаш сюжет ва образлар, адабий услубдаги яқинлик, Шарқ адабиёти анъаналари ва адабий жараёнларни қиёсий-типологик ҳамда қиёсий-тарихий ўрганишни тақозо қилади. ХХ аср охири XXI аср бошида араб ва ўзбек ҳикоянавислигида бадиий психологизм ва психологик ҳикоя ўз ривожланиш жараёнида бошқа жанрларга нисбатан етакчилик қилди. Авваламбор, бундай психологик ҳикояларда бугунги кун жамиятининг муаммолари ва унда инсон тақдирининг мураккаб кўринишларини ўта таъсирчан тарзда тасвирланган бўлса, иккинчидан, мазкур ҳикоялар орқали ҳозирги кундаги жамиятимиз муаммолари, иллатлари инсон руҳиятига, руҳияти орқали эса унинг тақдирига қандай салбий таъсир кўрсатаётганлиги психологик тасвир воситалари ҳамда психологик таҳлил орқали очиб берилганлиги таҳлил этилган.
Мазкур мақола француз маърифатпарварлиги илк намояндаларидан бири Шарль Луи Монтескьенинг “Форс номалари”да Форсий нигоҳи икки томонлама ҳаракатни амалга оширишга имкон беради, яъни французларда кечган реал воқелик акси ўзига хос тарзда форсларда ҳам такрорланиши асар мазмунининг чуқур фалсафий мазмуни асосида ўрганилади. Монтескьенинг Форсий нигоҳи инсоннинг яшаб турган сиёсий тузумига ва, аксинча, жамиятнинг инсонга муносабатини масофадан кузатиши масал жанри, марказдан узоқлашган кузатиш, персонаж нигоҳи, юморга бой танқидий қарашлар орқали таҳлилга тортилади. Мақолада таржима бир-биридан фарқ қиладиган икки маданий бирлашма вакиллари орасидаги коммуникатив фаолият сифатида маданий тўсиқ муаммоларини ҳал
этадики, таржима жараёнида маданий факторлар катта аҳамиятга эга эканлиги
ҳамда таржиманинг маданий-этнографик концепциясига кўра тиллар эмас маданият-
лар таржима қилинишига алоҳида аҳамият қаратилади. Таржима матнида тил ва маданиятнинг ўзаро таъсирига хос специфик хусусияти “олам манзараси”нинг хилма-
хиллигида намоён бўлади. Бадиий таржиманинг асосий мезонларидан бири асар муаллифи индивидуал услубининг сақланиши стилистик фигуралар метафора, муболаға,
перефразаларнинг таржима тилига мос ўгирилиши орқали аниқланган ва аслият
матнида қўлланилган лисоний воситаларнинг услубий ўзига хослиги таржима матнининг ҳам худди бирламчи матндек бадиий маҳоратга эга асар эканлиги француз-ўзбек таржима матнлари асосида очиб берилган.Таржима меъёри нуқтаи назаридан муттаржимнинг бадиий матн парчасини тушунишида қийинчиликнинг юзага келиши табиий ҳол. Шу нуқтаи назардан ёзилиш услуби ва даври билан фарқ қилувчи фалсафий асарнинг таржимада қайта яратилишида аслият мазмунини рефлектив англашсиз адекват таржимасига эришиш қийин. Асарда қўлланилган стилистик фигураларнинг таржима тилида адекватлигига эришишда матн мазмунининг вазифавий-услубий меъёрларини сақлаб қолиш муҳим аҳамият касб этиши тадқиқ этилади.
Одил Ёқубовнинг аксарият асарлари ўзбек адабиётининг энг сара асарлари сифатида дунёнинг бир қанча тили, жумладан турк тилига ҳам таржима қилинган. Бугунги кунга қадар адиб асарларидан айримларининг таржималари илмий тадқиқ этилган ва асарларнинг илмий ўрганилиши долзарб аҳамият касб этади. Бир тил оиласига мансуб, урф-одати, миллий анъаналари бир-бирига яқин ўзбек ва турк тиллари орасида амалга оширилган таржималар ҳақида сўз юритилганда, вазият анча ўзгаради. Чунки, бу икки тил орасида таржима қилишнинг афзалликлари билан бир қаторда айрим ўнғайсизликлари, мураккабликлари ҳам борлиги сир эмас. Ўзаро яқин икки тил орасида амалга оширилган бадиий таржимада портрет тавсифларининг берилиши масаласини ўрганишга бағишланган мазкур мақолада қўйилган илмий муаммо таниқли сўз устаси, атоқли ўзбек адиби Одил Ёқубовнинг ўтган асрнинг 80-йилларида халқимиз бошига тушган “ўзбек иши” мавзусидаги “Адолат манзили” романининг турк тилига таржимаси мисолида кўриб чиқилади. Тадқиқот мавзусини танлашда сўнгги йилларда ўзбекчадан туркчага бадиий таржиманинг долзарб муаммоларига бағишлаб ёзилган илмий ишларнинг камлиги, давр тақозоси билан бу борада амалга оширилиши керак бўлган ишлар анча кўплиги инобатга олинди. Таржимада портрет тавсифининг қандай берилганлигини аниқлаш таржиманинг сифати, бадиий қиммати ва таржимон маҳорати қирраларини ўрганишда асосли хулосалар чиқаришга имкон беради. Ушбу мақолада чиқарилган хулосалар келажакда амалга ошириладиган амалий таржима ишлари учун услубий кўмак бўлади, деган умиддамиз.
Мазкур мақола 18-19 асрларда рус лисоний жамиятида француз сўзлар ва нутқий формулалар мавжуд бўлган рус бадиий асарлардаги матнлар келтирган. Бундай француз ўзлашмалар рус бадиий матнлардаги структур-семантик хусусиятлари таҳлил қилинди
Илк туркий қўлёзма ҳисобланган Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг” достонини ўрганиш мобайнида сўнгги бир аср ичида жуда катта амалий ишлар бажарилди. Ўзбекистонда профессор Қаюм Каримов ушбу асарни ўзбек тилига ўгириб, уни шу халқ китобхонлари учун тушунарли тилда тақдим этди, лекин ушбу достон жаҳоннинг бир неча тилларига таржима қилинган ва унинг устида кўплаб самарали ишлар олиб борилган. Шундай бўлса ҳам унинг туб моҳиятини етказиб беришда жузъий камчиликлар мавжуд. Бу камчиликлар турли хил тилларда амалга оширилган таржималарда қўлланилган баъзи бир бадиий тасвир воситаларининг таржимада йўқолиб қолиши орқали кўзга ташланади. Мазкур мақолада “Қутадғу билиг”даги бадиий тасвир воситаларини хорижий тиллардаги таржималари асосида қиёслаб таҳлил қилинган. Илмий мақола устида ишлашда учта версиядаги таржималар танлаб олинди ва ўрганилди. Улардаги байтлар бир-бири билан таққослаб чиқилди. Натижада ҳар бир таржимада баъзи бир фарқли томонлар кўзга ташланди. Лекин биз таржималардаги ўхшашликни, айниқса, Мей ва Иванов томонидан қилинган таржималарда кўришимиз мумкин. Чунки Валтер Май бу асарни рус олими Иванов томонидан қилинган табдилидан таржима қилган. Юқоридаги икки таржима ҳам шеърий усулда таржима қилинганлигини ҳисобга олиб, уларда баъзи ўринларда бадиий тасвир воситалари тушиб қолдирилганини кузатишимиз мумкин. Бундай жараён машҳур шарқшунос олим Роберт Денкофф томонидан қилинган таржимада яққол кўриниб туради. Бунинг асосий сабаби Денкофф бу асарни асл ҳолатдан фарқли равишда насрий усулда таржима қилган. Асарнинг маълум бир байтларидан мисоллар келтириб, унда қўлланган бадиий тасвир воситалари, хусусан, истиора, ташбиҳ ва эпитетларни, тўрт хил китобдан уч хил тилда амалга оширилган таржималар орқали атрофлича қиёслаб кўрсатилди. Ва сўнггида шу нарса маълум бўлдики, таржимонларнинг баъзи ўринларда қилган камчиликлари асарнинг умумий мазмунига жиддий таъсир кўрсатмасдан унинг асосий ғояси сақлаб қолинган.
Тадкикот объскти: олий таълим муассасаларида рус гили ва адабиёти ўқитувчиларини гайсрлаш жараёни.
Ишнинг мақсади: бадиий матнларни ўргатиш натижасида илмий асослаш ва талаба-филологларнинг касбий рус нутқига ўқитиш методикасини ишлаб ч и киш дир.
Тадкикот усуллари: умумфалсафий, ижтимоий-педагогик, киёсий, тажриба-синов, математик-статистик.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: рус тили ва адабиётини ўкитиш методикасида фанлараро алокаларини кўллаш эҳтиёжи назарий асосланиб бсрилган; тўпланган материалларнинг функционал-стилистик ва фанлараро йўналиши асосида касбий нуткка боскичма-боскич ўкитиш тизими ишлаб чикилди; бадиий матнлар билан ишлашда билингв-талабалар рус нуткида пайдо бўлаётган нутк интерфсренцияси сабаблари аниқланди; оғзаки ва ёзма фикрни билдиришда билим ва кўникмаларни шакллаштириш бўйича ўкув-тил вазифаларнинг янги типологияси яратилди; бадиий матнлар материали асосида рус касбий нуткка ўкитиш методикаси ишлаб чикилди ва илмий-назарий асослаб берилди; касбий нуткнинг билим ва кўникмаларини шакллантириш, жумлаларни тузиш ва кўллашни ташкил этиш тамойиллари бўйича педагогик технологиялар кашф этилди; ишлаб чикилган методикани амалга ошириш максадида ўкув-мстодик мажмуа яратилди.
Амалий ахамияти: назарий ва амалий материал дастурлар, дарсликлар, ўкув кўлланмалар ёзишда хамда рус тили ва адабиёти, ўзбск ва чет тиллар назарий ва амалий фанларини ўқитиш жараёнида кўлланилиши мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: олий таълим муассасалари ўкув жараёнига муаллифнинг яратилган 2 та дарслиги ва 3 та ўқув қўлланмасини тарғиб этиш орқали ижобий натижаларга эришилди.
Қўлланиш соҳаси: олий таълим тизими, педагогик кадрлар малакасини ошириш институтлари.
Сўз маъно англатишга хизмат қилади. Бир сўз асл маъносидан ташқари турли маъноларни англатиши мумкин. Бу маъноларнинг биринчиси асл луғавий маъно бўлса, қолганлари кўчма ёки қўшимча маънолардир. Бу ҳолат барча тилларда учрайди. Сўзнинг кўчма маъноси нутқнинг жозибадорлигини, таъсирчанлигини ошириш, воқеа-ҳодисалар моҳиятини ёритиш, унга бадиий уйғунлик бағишлаш учун хизмат қилади ва кўпроқ адабий матнлар, бадиий асарларда реаллашади. Предметнинг белги-хусусиятини билдирувчи лексемалар нутқда, айниқса, бадиий матнда кенг қўлланади ва халқнинг бой меросини, ижтимоий-маиший ҳаёти тўғрисидаги маълумотларни авлодларга етказиб беришга хизмат қилади. Ранглар оламнинг бадиий манзарасини яратишда фаол иштирок этади. Пашту тилидаги ранг билдирувчи сифатлар ҳам семантик сермаънолик хусусиятига эга. Ранг-тусни ифодаловчи сифатлар орасида энг кўп маъно кўчиши ёки маъно йўқолиши каби ҳодисалар نیپس (оқ) ва روت (қора) сифатларида кузатилади ва булар кўпроқ адабий матнлар, бадиий асарларда ўз аксини топади. Мақолада ранг-тусни билдирувчи оқ ва қора сифатларининг мажозий маъно хусусиятлари келтирилиши билан бир қаторда мазкур сифатларнинг сўз бирикмалари, қўшма сўзлар ва турғун бирикмалар таркибида келиши манбалардан тўпланган мисоллар орқали лексик-семантик жиҳатдан таҳлилга тортилди. Оқ ва қора сифатлари жой, денгиз, тоғ, йўл каби атоқли отларни ясашда фаол иштирок этиши, шунингдек, мазкур сифатлар отлашиши ва булардан феъллар ясалиши мақолада ёритиб берилди. Хулоса қисмида оқ ва қора сифатларининг кўчма маъноларда келиши ва қўшма сўз ва фразеологик бирикмаларда иштирок этиши рақамларда кўрсатилди.
Ушбу мақола Мунажжимбоши Дарвеш Аҳмаднинг инсоният ибтидосидан тортиб, ўрта асрлар мусулмон ва туркий сулолаларнинг мухтасар тарихи бўйича баён қилинган “Саҳойиф ул-ахбор” асарининг илмий таҳлилига бағишланган. Тадқиқотда асар борасидаги ўша ва ҳозирги давр адабиёт ва манбааларнинг таҳлили ҳамда асарнинг илмий-амалий аҳамиятини кўрсатиш асосий мақсад қилиб олинган. Шунингдек, ўрта асрлар тарихини ёритишда асарнинг қай даражада ўрин эгаллаши ва асарда келтирилган воқеа-ҳодисаларнинг муфассаллиги ва тадри-жийлигини баҳолаш асосий вазифа қилиб белгиланди. Асарни ўрганишда тарихий-қиёсий таҳлил, тарихий-хронологик нуқтаиназардан тадқиқ қилиш усулларидан фойдаланилди. Инсоният тарихининг илк давридан ўрта асрлар даврига қадар бўлган тарихни ёритиш орқали Яқин ва Ўрта Шарқ, Марказий Осиё минтақасида ҳукм сурган араб ва туркий сулолаларнинг давлатчилик тарихини қамраб олиши, асар қадрини ва баҳосини оширади. Асарнинг қийматидан келиб чиқадиган бўлсак, унинг юртимиз сарҳадларида ҳукм сурган сулолаларнинг давлатчилик тарихига оид қисми ўрганилмаганлиги ва фақатгина Муҳаммад Юсуф Баёний таржима қилган Хоразм тарихига оид қисмларининг мавжудлиги, шунга доир бошқа фикр-мулоҳазаларни умумлаштирувчи тадқиқот иши олиб борилмаганлигини кўрсатмоқда. Асарнинг ўрганилганлик даражасига қараганда, аксар таҳлилий ишлар Туркияда амалга оширилганлигини кўрсатмоқда. Шу каби омилларни ҳисобга олиб, юртимизда ҳам ушбу асар юзасидан тадқиқот ишларини олиб борилишига рағбат кўрсатиш керак деб ҳисоблаймиз. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, ушбу асар нафақат Одам Атодан бошлаб Усмонли турклар сулоласининг вакили Маҳмуд IV давригача бўлган воқеаларни баён этиши, балки юртимиз ҳудуди тарихига оид тарихий манбаа сифатида хизмат қилиши мумкин.
Ушбу мақола буюк ҳинд эпоси “Рамаяна” нинг аслияти билан Жанубий Ҳиндистонда Камбн томонидан яратилган “Рамаяна” ни филологик жиҳатдан чоғиштириш масалаларини ёритишга бағишланган. Маълумки, ҳинд диёри асори атиқаларга, ҳинд адабиёти эса дурдона асарларга бой. Ҳиндистон халқлари адабиёти ўзининг серқирралиги ва кўп тиллилиги билан дунё тамаддунида ўзига хос ўрин эгаллайди. Халқ оғзаки ижоди намуналаридан бўлмиш “Рамаяна” достони кейинчалик буюк шоир Валмики томонидан етук бир асар сифатида дунё юзини кўрди ва бу асар нафақат Ҳиндистонда мавжуд тилларга таржима қилинди, балки дунё тилларига ўгирилди. Ўрта асрга келиб тамил адабиётига ҳам таржима асарлар кириб кела бошлади, жумладан, тамил шоири Камбн томонидан “Рамаяна” нинг таржима қилиниши, уни янги сюжет ва эпизодлар билан бойитилган ҳолда мустақил асар сифатида яратилиши диққатга сазовордир. Мазкур мақола тамил адабиётининг ривожланиш босқичларига қисман тўхталган ҳолда иккита мустақил асар Валмики “Рамаяна” си ва Камбннинг “Рамаяна” сининг ўзига хос жиҳатлари ва тафовутлари натижаларини ўзида мужассам этади.
Маълумки, тарихий асар таржимасида миллийлик ва хос сўзлар муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Хос сўзлар асар тилининг ажралмас қисми бўлиб, улар ёрдамида муаллиф қаҳрамон образини яратади, халқнинг миллий хусусиятини тасвирлаб беради. Улар бадиий асарнинг миллий колоритини ифода этади, турли услубий вазифаларни бажаради, ҳодиса ва предметларнинг хусусиятини ҳаққоний, тўғри тасвирлашга ёрдам беради”. Шунинг учун ҳам реалиялар бадиий-тарихий таржиманинг таржимонни қийнаб қўядиган, таржимани мураккаблаштирадиган, кўпинча уни чалғитадиган жиҳатларини ташкил этади. Миллий хос сўзларда тарихий асар таржимасида киши номлари ва лақабларининг берилиши ҳам мавжуд. Мазкур мақола орқали биз машҳур араб сайёҳи Ибн Баттутанинг “Саёҳатнома” асарида келган тарихий шахсларнинг исмлари асл араб тилида, шунингдек, турк ва ўзбек тилларига ўгирилган таржималарда қандай берилганлиги ҳамда таржимонларнинг маҳорати ҳақида тўлақонли маълумотларни кўришимиз мумкин.
Мазкур мақолада Ляо Жай тахаллуси билан ижод қилган, сеҳрли новелла шакли ривожланишига асос солган, фольклор асосида асар ёзиш соҳасида ўзига хос мактаб яратган, Хитойнинг буюк ҳикоянависи Пу Сунглинг қаламига мансуб бўлган “Ляо Жайнинг ғаройиботлар ҳақидаги ҳикоялари” асарининг дунё тилларига таржималари ва уларнинг тадқиқига доир айрим масалалар, хусусан таржималар ва уларнинг нашрлари борасида ҳам мулоҳазалар юритилади. Бундан уч аср муқаддам у «Ляо Жайнинг ғаройиботлар ҳақидаги ҳикоялари» китобини яратди. Баъзи маълумотларга кўра Пу Сунглинг ҳаёти мобайнида 500 га яқин новелла ёзган. Бироқ унинг айрим новеллалари бизгача етиб келмаган. Адиб умр бўйи ғайриоддий ҳодисалар ва сеҳрли нарсалар ҳақидаги ҳикояларни, шунингдек, халқ латифаларини йиққан. Бирор Хитой ёзувчиси Пу Сунглинг каби қисқа ҳикоянинг шунчалар турли-туман шаклларини билмаса керак. Хитой адабиётида қисқа ҳикоя деганда, халқ эртак ва афсоналар, баъзида масал ёки латифа, айрим ҳолларда эса қадимги ҳикоя ёки новелланинг қайта ишлангани тушунилади. Мақолани ёзиш жараёнида олиб борилган тадқиқотлар ва кузатувлар натижасида маълум бўлдики, XVIII асрдан то шу кунга қадар, “Ляо Жайнинг ғаройиботлар ҳақидаги ҳикоялари” асари йигирмадан ортиқ тилларга таржима қилинган. Жумладан асар инглиз, француз, немис, италян, испан, дания, чех, рум, поляк, венгрия, рус, ирланд, латвия, ўзбек, тожик, қирғиз, рус, украин, япон, корейс, вьетнам, мўғул ва бошқа тилларга ўгирилган. Мазкур тадқиқотимиз давомида Хитой классик адабиёти орасида бунчалик кўп тилларга таржима қилинган асарлар жуда камлиги аниқланди. Ҳеч бир тарихий асар ўтмиш манзарасини бадиий адабиёт сингари икир-чикирларигача батафсил акс эттира олмайди. Шу маънода Пу Сунглингнинг мазкур асари хитой халқлари ҳаётининг инъикоси, маданий меросининг ажралмас қисми, хитой жамиятидаги турли табақалар ҳаёти ва ўзига хосликлари ҳақида фикр юритишга имкон берувчи маълумотлар манбаидир.
Ҳозирги замонда Ўзбекистонда чет эл мамлакатлари билан маданиятлараро ва адабиётлараро муносабатларнинг ривожланиши яққол кўзга ташланмоқда ва шу билан бирга адабиётга бўлган қизиқиш ортмоқдаки, беихтиёр хорижий асарларни ўзбек тилига ва ўзбек адабиёти дурдоналарининг бошқа тилларга таржима қилишга эҳтиёж ортмоқда. Бадиий асар таржимаси жуда мураккаб саналади ва унинг энг асосий вазифаларидан бири –асарни адекват шарҳлашдан иборат.таржимон нафақат асарни тўғри таржима қилиши, маънони етказиб бериши , балки аслиятдаги асл маънони, образни ҳам етказиб бера олиши ва китобхонга эстетик завқ бағишлай олиши лозим. Асарни тўғри тушуниў ва эмоционалликни тўлиқ етказиш учун трансформация усули ёрдамга келади. Комиссаровга кўра, таржималардаги ўзгаришлар расмий-семантик хусусиятга эга бўлиб, формулаларни асл бирликлар маъносига ўзгартиради. Яъни, таржима трансформациялари - бу аслиятдаги бирон бир сўзга таржима тилида мос сўзлар мавжуд бўлмаса, ёки мавжуд бўлган сўз ушбу контекстда ишлатилмаса, турли хил асл матнларни таржима қилишда қўлланиладиган таржима усули. Биз ўз маколамизда таржимашуносликнинг муҳим жиҳатларидан бири – лексик ва грамматик трансформацияларни кўриб чиқамиз. Уларга антономик трансформациялар, тушунтириш ёки тавсифли таржима, лексик қўшимчалар билан боғлиқ компенсациялар каби усулларни кўриб чиқамиз. Лексик-грамматик трансформацияларни ўрганиш учун мисоллар П.Қодировнинг “Юлдузли тунлар.Бобур” ва унинг рус тилига Ю.Суровцев томонидан таржима қилинган ва “Бабур” номи билан нашр этилган ҳамда урду тилига М.Салим томонидан “ ب ب ین لد اظہیر " номи билан нашр қилинган таржималар манба қилиб олинди. Таъкидлаш лозимки, асар ўзбек тилидан рус тилига ва рус тилидан урду тилига таржима қилинган. Мақола мультисистемали тилларга таржима қилиш жараёнида юз берадиган лексик-грамматик ўзгаришларга аҳамият қаратади ва уларни тизимлаштиради.
Диаспора адабиёти замонавий адабиётшуносликнинг энг долзарб масалаларидан бири бўлиб, мазкур йўналишда ёзилган асарлар ўзига хос спецификалар асосида таҳлил қилиниш заруратини кўрсатади. Мазкур тадқиқотда диаспорада ижод қилувчи ёзувчиларнинг бадиий асарлари ўрганилиб, уларнинг умумий жиҳатлари тадқиқ қилинди. Тил ва маданият тўқнашуви, биографик метод тамойиллари ҳамда замон ва макон мутаносиблиги диаспора адабиётининг учта асосий хусусияти ҳисобланади. Илмий манбаларда “диаспора” ва “экспатриант” синоним тушунчалар сифатида келтирилади, аммо мазкур терминлар моҳияти жихатидан бир-биридан фарқ қилиши мисоллар ёрдамида изоҳланган. Афғонистонда туғилган америкалик ёзувчи Холид Ҳусайний ижодини айнан мазкур диаспора адабиёти спецификаси нуқтаи назаридан таҳлил қилинса, ёзувчи асарларининг бадиий ўзига хослиги намоён бўлади. Тадқиқот объекти сифатида ёзувчининг “Шамол ортидан югуриб”, “Минг қуёш шуъласи” ва “Тоғлар ҳам садо беради” романлари танланган бўлиб, ушбу романлар тадқиқотчи томонидан ишлаб чиқилган диаспора адабиётининг учта асосий хусусиятлари асосида таҳлил қилинади. Шу билан биргаликда диаспора адабиётида тил бирламчи хусусият эканлигини назарда тутган ҳолда, бошқа тадқиқотлардан фарқли ўлароқ Афғон диаспора адабиёти ёзувчилари икки категорияга яъни инглиз тилида ва форсийда ижод қилувчиларга ажратилди. Инглиз тилида ижод қилувчи Холид Ҳусайний асарларида тасниф этилган диаспора хусусиятларини инобатга олган ҳолда, ёзувчи миллати ва ватанининг муаммоларини умумбашарий даражада тасвирлайди ҳамда афғонлар ҳам бошқа миллат вакиллари сингари тинчлик ва фаравонлик исташларини бадиий чизгилар асосида исботлайди. Шунингдек, ёзувчи ижодида шарққа хослик етакчилик қилишини инглиз тилида ёзилган асарларида араб, форс ва туркий тил намуналарини салмоқли қўллаши билан баҳолаш мумкин. Эътиборли тамони шундаки, ёзувчи шарқ алломаларининг фикрлари ва шоирларининг байтларини қўллаши билан асар руҳиятини шарқона пафосга кўтара олади, бу ўз ўрнида инглиз тилини била туриб ўз маданиятидан бебаҳра вояга етаётган диаспора вакилларининг отабоболари қандай буюк тамаддун иштирокчилари эканлигига ишора қилади.
Мазкур мақолада таржимашуносликда тарихий романларни таржима қилиш тажрибаси хусусида сўз боради. Шунингдек, ушбу мақола бугунги кунда таржимашуносликда тарихий романларни таржима қилиш тажрибасининг назарияси ва амалиётининг долзарб ҳамда муҳим муаммоларига бағишланган. Таржимашуносликда тарихий романларни таржима қилиш жараёни тарбиявий, сиёсий, ғоявий ва эстетик аҳамиятга эгалиги мисоллар асосида тушунтирилади. Унда тарихий романларнинг хорижий тилларга таржимасини амалга ошириш халқнинг миллий қадриятларини дунёга танитишда муҳим аҳамиятга эга эканлиги ҳақида гапирилади. Мақолада яна, таржимашуносликда тарихий романларни таржима қилишда жаҳон таржима мактаблари тажрибаси ҳам муҳим ўрин тутиши ҳақида гапирилиши билан бирга, ўзбек миллий
таржимашунослик мактаби ва жаҳон таржима мактабларининг ўзига хос усуллари қиёсий таҳлил қилинган. Тарихий романлар таржимаси бошқа жанрдаги асарлардан
фарқли ўлароқ, халқнинг тарихи, қадриятлари, маънавий дунёси ва миллий руҳияти яққол
намоён этган бадиий жиҳатдан юксак асарлар сифатида муҳим аҳамиятга касб этишига алоҳида тўхталиб ўтилади. Тарихий романлар таржимасида адекватликка эришишнинг асосий шарти асл нусханинг бадиий ўзига хослиги, унинг миллий хусусиятлари ҳамда муаллифнинг индивидуал ижодий услубини тўла-тўкис акс эттира олишдан иборатлиги ифода этилади. Унда яна бир тилдан иккинчи бир тилга бевосита ёки билвосита таржима қилишда эришиладиган ютуқ ва камчиликлар ҳақида ҳам гапирилади. Албатта, тарихий романларнинг бевосита таржималарида асарнинг бадиийлигини қайта тиклашда таржимон маҳоратининг бирламчи вазифа саналишига алоҳида эътибор қаратилади. Шунингдек, ўзбек тарихий романларининг таржима генезиси, таржима услублари, айниқса инглиз тилига таржима қилишдаги услуб муаммоси ва тарихий асар таржимаси устида ишлашнинг ўзига хос хусусиятлари илмий асосда тадқиқ этилган. Бу борада бугунги кунда тарихий романларни таржима қилиш тажрибасини касбий компетенциясини шакллантиришнинг фаолият механизмларини
такомиллаштириш бўйича жаҳон таржимашунослиги мактаблари тажриба тенденцияларини ҳисобга олган ҳолда илмий-амалий тавсиялар берилган.