В настоящей статье приводятся гендерно окрашенные английские фразеологические единицы. Важным вопросом является исследование способов реализации
гендерного смысла фразеологизмов согласно наличию или отсутствию гендерного компонента
Тилшуносликда лексикология ҳақидаги қарашлар сўз маъносининг тадқиқоти билан боғлиқдир. “...таржиманинг лингвистик таҳлили лисоний ва нутқ омилларини қамраб олади. Таржимани ўрганишда интеграл, таркибий-функционал ёндашув замонавий тилшуносликнинг ривожланиш тендентсиясига мос келади, бу унинг субъектини “ички тилшунослик” соҳаси билан чеклашдан бош тортиши ва тилни “фаолият шакли” деб ҳисоблаши билан тавсифланади” . Оламдаги нарса, воқеа-ҳодиса, хатти-ҳаракат инсон тафаккурида тушунча сифатида акс этади. Тушунча эса маъно яхлитлиги ва фаолият шакли билан намоён бўлади. Тил борлиқни ифодалайди. Борлиқ ва тил бир бирига ўзаро узвий боғлиқдир. Айнан мана шу икки тушунча заминида ва ўзаро алоқасига бўлган ёндашув бўйича бир қанча йўналишлар вузжудга келган. Баъзи тилшуносларнинг фикрича тил ва борлиқ ўзаро узвий боғлиқ бўлиб, тил объектив оламни ифодалайди. Баъзилар эса тил ва борлиқ алоҳида тушунча эканлигини қайд қилишади. Улар ҳайвонлар билан суҳбатлашиш ёки бўлмасам тўқима образлардаги сув париси, дев каби афсонавий иборалар яъни тушунчалар борлиқда йўқ аммо у тилда ифодаланади.
Ушбу мақолада араб ва ўзбек тилларида феъл сўз туркуми, унинг тилшунослар томонидан ўрганилиши, ҳар икки тилдаги ҳаракат феълларининг қиёсий лексик-семантик таҳлили қисқача тарзда ёритиб ўтилган. Араб тилидаги ҳаракат феълларининг лексик-семантик муноса-батларини ўрганишда, улар ўртасидаги синонимлик, антонимлик каби феъллар маъносига тааллуқли жиҳатларга алоҳида аҳамият бермоқ лозим. Араб тилидаги ҳаракат феъллари орасида полисемантик маъноларни англатувчи феъллар кўп учраб, улар баъзан ўзининг асл маъносида қўлланса, баъзан эса умуман бошқа маъноларда ҳам келади. Ушбу феълларнинг қандай мазмунни ифодалаши эса, уларнинг қандай воқеа ёки ҳолат билан боғланганлигига ҳам қарайди. Феълнинг дастлабки, асл маъноси асосан, субъектнинг оддий ҳолати билан алоқадор бўлса, бошқа маънолари эса унинг эмоционал ҳолатини ифодалашга хизмат қилади. Араб тилида ҳаракат феълларига тааллуқли лексик-семантик муносабатларни ўрганишда, ушбу феълларнинг қайси предлоглар билан бирга келаётганлигига ҳам алоҳида аҳамият бермоқ лозим, чунки муайян бир ҳаракат феъли иш-ҳаракат қаратилган объектнинг жонли ёки жонсиз эканлигига кўра ҳам турфа хил предлогни талаб қилиши мумкин. Синонимлик муносабатларида эса, ҳаракат феъллари иш-ҳаракатнинг қай даражада давом этганлигига, қандай мақсад билан амалга оширилганлигига ёки унинг қандай воситалар ёрдамида бажарилганлиги каби ҳолатларга кўра бир-биридан фарқланади. Ўзбек тилидаги “келмоқ” ҳаракат феълининг араб тилида ифодаланишида, ўхшаш ва фарқли жиҳатлар мавжуд эканлиги маълум бўлди. Ўзбек тилида ушбу ҳаракат феълининг бош семаси анчагина содда кўринишда бўлсада, мазмунан араб тилидаги “келмоқ” лексемасига деярли мос келади. Ўзбек тилида ушбу феъл ўзи қаратилган объектнинг, асосан, тушум, ўрин-пайт, чиқиш ва жўналиш келишикларида келишини талаб қилса, араб тилида улар тушум келишиги ёки муайян келишик маъносини берувчи предлог билан ифодаланади. Ўзбек тилидаги “келмоқ” феълига хос баъзи маъноларни ифодалашда, уларнинг айнан арабча муқобил вариантини қўллаш лозим бўлса, баъзи ҳолатларда эса ўзбек тилидаги ушбу ҳаракат феълининг англатган маънолари араб тилида ҳам, айнан “келмоқ” феъли билан ифодаланади, бироқ ушбу ҳолатда араб тилида “келмоқ” маъносини берувчи синоним феъллардан кутилган маънони ифодаловчи айнан бир феълни танлаш лозим.
Мазкур мақолада турк фразеологизмлари ҳақида сўз юритилиб, унинг айнан “baş” компоненти иштирокидаги фразеологизмлар турига урғу берилган. Кўзланган асосий мақсад “baş” компоненти иштирокидаги соматик фразеологизмларнинг семантикасини ўрганиш, уларнинг оғзаки ва ёзма нутқда қўлланилишини таҳлил қилиш. Мазкур мақсадни амалга ошириш учун фразеологизмлар борасидаги илмий адабиётлар билан танишиш; турк тилидаги соматик фразеологизмларга оид илмий ишларни ўрганиш; мавзуга доир манбаларни топиш ва материалларни тўплаш; “Baş” компонентли соматик фразеологизмларни семантик таҳлил қилиш; таҳлил натижалари юзасидан хулосалар бериш каби вазифалар белгиланган. Мақолада лексик-семантик ва концептуал таҳлил методларидан фойдаланилган. Мавзунинг ўрганилганлик даражаси ёритилган қисмда бир қатор эътиборга молик илмий ишлар шарҳланган. Мақолада тил жамият аъзолари ўртасида алоқа вазифаси бўлиб, инсоннинг фикрини оғзаки ҳамда ёзма равишда баён қила олиш, ўз ички кечинмаларини ифодалаш воситаси бўлиб хизмат қилиши, ҳар бир инсон ўз фикрларини баён этар экан, уни янада жозибалироқ ва мазмунлироқ бўлиши учун бир қатор усуллардан фойдаланиши ҳақида сўз боради ва бундай усуллар қаторида иборалардан фойдаланиш усули самарали эканлиги таъкидланади. Фразеологизмлар тилнинг ёзма ва оғзаки нутқини бойитишга, фикрни тўлдириб янада тушунарлироқ тарзда баён этилишига хизмат қилади деб уқтирилади. Ишни турк тилидаги “baş” компоненти иштирокидаги фрезологизмлар 217 та ибора мавжудлиги қайд этилган бўлиб, улар маъноси, тузилиши ва таркибига кўра бир-биридан фарқланиши ҳақида фикр билдирилган. Турк оғзаки ва ёзма нутқида энг кўп қўлланиладиган ибораларнинг таҳлили берилган. Таҳлил натижасида “baş” компоненти иштирокидаги фразеологизмларни турли ҳолатларда қўллашимиз мумкинлиги аниқланган. Булар ичида энг кўпи муаммоли вазиятларда ишлатилувчи иборалар деб қаралган, тадқиқот давомида бу тур иборалар сони 65 та деб кўрсатилган. Шу билан бирга жисмоний ҳолат (29 та), ўзаро ҳурмат (17 та), асабийлашиш давомида (14 та) ҳамда етакчилик қилиш (14 та) жараёнларида ҳам “baş” компонентли иборалардан фаол фойдаланилади, деган хулоса берилган.
Соннинг алоҳида роли тил бирликларининг асосий лексик маъноси билан ёнма-ён воқеланадиган турли семантик ўзгаришлар, талқинларда акс эттирилади ва илмий адабиётда «маданий коннотациялар» термини билан юритилади. Жамоа тил онгида мужассамланган айнан шу коннотацияларнинг мавжудлиги мантиқий тушунчани маданий ҳодиса концептидан фарқлаш имкониятини беради. Маълумки, сонлар сирадан юксалиш, кейинги қаторга ўтиши билан тил маданиятидаги сонларнинг аҳамияти ҳам тобора камайиб боради. Ўнлик ва ўнлик чегарасидан чиққан фақатгина айрим сонлар маданий жиҳатдан аҳамиятли ва кенг истеъмолда бўлиб, коннотатив маъно ифодалай бошлайди. Хитой тилида ҳам ўнликдан юқори бўлган сонларнинг фақат айримлари рамзий ва кўчма маънога эга.
В данной статье рассмотрена категория вида и способность глагола характеризовать, каким образом развивается действие во времени (безотносительно к моментy речи). В русском языке категория вида является одной из основных грамматических категорий глагола. Она выражает способ протекания действия во времени, независимо от момента речи. Глаголы совершенного вида обозначают действие, которое имеет предел, результат. В этом случае действие рассматривается как единое целое, не расчленённое на отдельные этапы. Глаголы несовершенного вида обозначают действие, которое не имеет предела. В этом случае действие рассматривается как процесс, имеющий начало, продолжение и конец.
Мазкур мақола хитой тилида морфемалари турли тартибда келган сўзларнинг айрим хусусиятларини, ўзига хос моделларини ўрганишга бағишланган.
Ушбу мақола турк ва инглиз тилларида кўрув феьлларини ўрганиш тарихи таҳлилига бағишланган. Туркча кўрув феьллари асосан сезги феьлларининг таркибида кўриб чиқилган. Бу барча сезги феьлларига хос бўлган бир қатор умумий хусусиятларни, шу жумладан кўрув феьлларини кашф этиш ва кўрув феьлларини ушбу тизим ичидаги бошқа семантик синфлар билан ўзаро боғлаш имконини берди. Тадқиқотчиларнинг саъй-харакатлари, асосан, сезги феьлларининг улар томонидан белгиланган идрок турига кўра ёки маьносига кўра таснифини яратишга қаратилган эди. Ушбу феьлларнинг семантикасида тадқиқотчилар интуитив равишда иккита жиҳатни ажратиб кўрсатишади: реал таҳлилда аралашган ёки фарқланмаган ёки мутлақо автоном мавжудотлар каби қарама-қарши бўлган ва алоҳида кўриб чиқиладиган перцептив ва ментал. Шу билан бирга, нуқтаи назарларнинг турлилига қарамай бу феьлларни перцептив ва ментал маьноларда таснифлашда умумий фикрлар мавжуд. Шу сабабли, муҳим аҳамиятга эга бўлган масалалар ҳал қилинмай қолмоқда, хусусан: сезги феъллари синфига тегишли бўлган феьллар рўйхати билан боғлиқ саволлар, шу жумладан кўрув феьллари, уларни бошқа феьлларнинг семантик синфларидан ажратиш мезонлари, тавсифлаш учун бирлаштирилган терминологик аппаратни аниқлаш кабилар. Инглиз тилидаги кўрув феълларини ўрганиш тарихи кенг ва кўп қиррали изланишларни ўз ичига олади. Ушбу феъллар Аке Вибергнинг монографиясида батафсилроқ кўриб чиқилган. Бу феълларга бағишланган ва турли тиллардаги материаллар устида олиб борилган кейинги барча илмий изланишлар маълум даражада А.Виберг томонидан ёзилган қоидалар асосланади. Илмий ишлар таҳлили ушбу феълларни ўрганишда қуйидаги ёндашувларни кўришимизга имкон беради: қиёсий, тизимли-тузилмавий, лингвистик-прагматик. Одатда, кўрув феъллари ва уларнинг бошқа тиллардаги тенгликларининг қиёсига бағишланган илмий тадқиқотларда инглиз тили эталон вазифасини ўтайди, бошқа тилларнинг материаллари эса унга қиёсан кўриб чиқилади ва баҳоланади. Шу билан бирга, ушбу ишларда тадқиқ қилинаётган феълларнинг тузилиши, семантик потенциали ва айрим матн турларида қўлланиши ўрганилади. Инглизча кўрув феълларининг тизимли-таркибий бағишланган ишлар шакл ва мазмун жиҳатдан тизимли боғлиқликни аниқлашга, шунингдек, уларнинг мувофиқлиги хусусиятини таҳлил қилишга бағишланган. Сўнгги даврдаги илмий тадқиқотларда бу феъллар турли хил матнларнинг материаллари асосида олиб борилган лингвопрагмати таҳлил доирасида кўриб чиқилади.
Мазкур мақола тилшуносликнинг замонавий ривожланиш даражасига ва турли хил адабиётларни таржима қилишда она тили ва ўрганилаётган хорижий тилнинг маданиятлараро алмашинувини акс эттирувчи фразеологик бирликларни кўп қиррали ўрганиш масалаларига бағишланган. Илм-фанда фразеологик бирликларнинг бир қанча таърифлари мавжуд, аммо алоҳида-алоҳида кўриб чиқилса, улар ушбу ҳодисанинг тўлиқ тавсифини бера олмайди. Мақолада бир вақтнинг ўзида бир нечта тилларнинг фразеологик бирликларини таснифлашга уриниб кўрган бир қатор тилшунос олимларнинг асарларидан мисоллар келтирилган.