Ўзбeкистон вa Ҳиндистон ўртaсидaги aлоқaлaр тaриxи узоқ ўтмишгa бориб тaқaлaди. Ўзбeкистон мустaқилликкa эришгaнидaн сўнг ўзaро муносaбaтлaр янгичa мaзмунмоҳият кaсб этиб кeлaди. Мазкур мақолада Ўзбекистон Ҳиндистон ўртасидаги икки томонлама муносабатларнинг сиёсий, тарихий, иқтисодий тадқиқи фанлараро ёндашув илмий тадқиқот услубида ўрганилган. Таҳлил қилиш давомида икки давлат ўртасидаги алоқаларни ўрганган ўзбек ва ҳинд олимларининг асарлари кўриб чиқилади. Ўзбекистон ва Ҳиндистон ўртасидаги муносабатларни ўрганган ўзбек олимларининг илмий асарларида муносабатларнинг иқтисодий, сиёсий ва маданий жиҳатлари таҳлил қилинади. Жумладан, икки мамлакат ўртасидаги муносабатларнининг 2000 йилларгача бўлган даврини диссертация иши даржасида ўрганган олимлардан Р.Асадова, Н.Ибрагимоваларнинг ишлари тадқиқ қилинади. Икки мамлакат ўртасидаги муносабатлар тарихини ўрганишда Ўзбекистон Республикасининг 1993-2004-йиллардаги Ҳиндистондаги Фавқулодда ва мухтор элчилари лавозимида фаолият олиб борган С.Мирқосимов, И.Нематов ва И.Мавлановларнинг илмий мақола ва диссертациялари кўриб чиқилади. Мақолада икки мамлакат ўртасидаги муносабатларни ўрганган ҳинд олимлари Сканд Р. Таял, Барун Де, Раҳул Трипатҳи , В.Чооб, Рамакант Дwиведи, Рамгопал Агарwала , Меэна Сингҳ Рой, Пракаш Шри, Ражорши Рой, К. Сантҳанам, Г-н Бхаргав Митраларнинг илмий асарлари ўрганилди. Ўзбекистон-Ҳиндистон муносабатларининг ёритилиб боришида Республикамизнинг даврий матбуот нашрлари асосий ўринни эгаллаб келмоқда. Мазкур ишда газеталарда икки давлатнинг дўстона муносабатлари тўғрисида мақолалар эълон қилган муаллифларнинг маълумотлари тадқиқ қилинган.
Мақола халқаро муносабатларда халқ дипломатиясининг пайдо бўлиши ва эволюциясига бағишланган. Унинг марказида халқлараро ва миллатлараро дўстона муносабатлар талқинлари, уларнинг ривожланиш босқичларига таълуқли таҳлиллар туради. Халқ дипломатияси ҳар бир давлатнинг халқаро алоқаларини ривожлантиришда муҳим жиҳатлардан бири саналади. Халқ дипломатияси атамаси тарихан шаклланиш давридан то бугунги кунга қадар халқлар ва давлатлар ўртасида дўстона алоқаларни ривожлантириш механизмига айланган. Халқ дипломатияси атамасининг дастлабки шаклланиш даври Шарқда вужудга келган бўлиб, ХХ асрнинг 60 йилларида ғарбда бу термин халқаро муносабатларда кенг қўлланила бошланди. Айни пайтда халқ дипломатиясининг аҳамияти тобора кенгайиб, халқаро алоқаларни ривожлантиришда муҳим рол ўйнамоқда. Халқ дипломатияси ташқи сиёсатнинг муҳим бир қисми бўлиб, халқлар ўртасидаги муносабатларни яхшилаш, халқаро майдонда мамлакат манфаатларини тарғиб қилиш ва унинг ижобий имиджини яратишни таъминлайди. Шунингдек, халқ дипломатияси хорижий мамлакатлар аҳолисининг фикр ва хулқ-атворига таъсир ўтказишнинг бир усули ҳам ҳисобланади. Бугунги кунда халқ дипломатияси барча ривожланаётган давлатлар ҳаётида яққол намоён бўлмоқда. Бироқ уларнинг қай даражада ва қай мақсадда амалга оширалаётганлиги, халқлар ўртасидаги дўстлик алоқаларини таъминлаш даражаси билан боғлиқ қатор муаммолар мавжуд. Шундан келиб чиқиб, мақолада халқаро муносабатларда халқ дипломатияси масаласи, шаклланиши ва унинг тараққиёт босқичлари, халқаро ҳамжамиятда тутган ўрни хусусида ҳам фикр юритилади. Сўнгги йилларда халқаро доирада хусусан, мамлакатимизда халқ дипломатиясини ривожлантиришга берилган эътибор ва бу борада амалга оширилаётган ишлар таҳлили ҳам келтириб ўтилган. Шунингдек, мақолада халқ дипломатияси ва унинг халқлар ўртасидаги дўстона алоқаларнинг тенг ривожлантиришдаги аҳамияти очиб берилган.
Мазкур мақолада Ўзбекистон Республикасининг Форс кўрфази минтақасидаги араб давлатлари билан дипломатик муносабатларининг ривожланиш масалалари кўриб чиқилган. Мақоланинг мақсади бу давлатлар ўртасидаги халқаро ҳуқуқий муносабатларнинг мустақиллик йилларидан то бугунги кунга қадар динамик тарзда ривожланишини таҳлил қилишдир. Муаллиф томонидан Ўзбекистон Республикасининг Форс кўрфази минтақасидаги араб давлатлари билан ҳамкорлигининг ҳуқуқий асослари шаклланиши ва тараққий этишига оид жиҳатлар ёритилган. Бунда мазкур давлатлар билан Ўзбекистоннинг икки томонлама ва кўп томонлама ҳамкорлиги ҳуқуқий асосларини ривожланиши ҳам қайд этилган. Мақоланинг ҳулоса қисмида Ўзбекистоннинг Форс кўрфази араб давлатлари билан ҳамкорлиги ҳуқуқий асосларининг бугунги кундаги тенденциялари ҳақида баён этилган.
Мазкур мақола XIX аср - XX аср бошларида сайёҳлар, элчилар, дипломатик амалдорлар, тадқиқотчиларнинг асарларида Бухоро амирлиги билан Афғонистон ўртасидаги савдо-иқтисодий алоқаларнинг ёритилиши масаласи ўрганиб чиқилади ва маълумотлар таҳлил қилинади. Хусусан, 1825 йил «Азиатский Вестник» журналида босилиб чиққан Габайдулла Амировнинг мақоласида ўша даврдаги Бухоро-Афғонистон савдо алоқаларининг муҳим томонлари, Афғонистондаги савдо марказлари бўлган Ҳирот, Кобул каби шаҳарларда бошқа шарқ давлатларининг савдогарлари билан бир қаторда бухоролик савдогарларнинг фаолиятлари кўриб чиқилади. Ишда 1820-1821 йилларда Бухоро амирлигида бўлган А.Ф.Негри бошчилигидаги экспедиция вакилларидан табиатшунос Е.К.Мейендорфнинг асари кўриб чиқилади, унда Бухоронинг Афғонистонга чиқарадиган ташқи савдоси билан боғлиқ бўлган қишлоқ хўжалигида етиштириладиган пахта маҳсулоти, икки давлат ўртасидаги Балх орқали Кобулга ва Бухородан Ҳиротга борадиган савдо йўллари борасидаги маълумотлари алоҳида қайд этилади. Мақолада XIX асрнинг 30 йилларидан Бухоро амирлиги билан Афғонистон савдо алоқаларига алоҳида эътибор қаратилганлиги эътироф қилинади. Рус шарқшуноси П.С.Савельевнинг мақоласида шарқ давлатларининг савдо муносабатларида Бухоронинг муҳим роль ўйнаганлиги, Бухородан Эрон ва Афғонистонга борадиган учта карвон йўли ҳақидаги маълумотлар таҳлил қилинади. Шу даврда Британия ҳукуматининг махсус топшириғи билан Ўрта Осиёга жўнатилган Бернс асаридаги Бухорода афғонлар масаласи, уларнинг савдо фаолияти кўриб чиқилади, айниқса, Ғазна туманида яшовчи афғон қабилалари — лоҳанийлар масаласи тадқиқ қилинади. 1833-1834 йилларда Бухорога махфий кўрсатма билан элчи қилиб жўнатилган П.И.Демезон, 1835—1836 йилларда рус офицери И.В.Виткевич тўплаган маълумотлар тадқиқотга тортилган. XIX асрнинг 40 йилларида Н.В.Ханиковнинг асарида Бухорога турли мамлакатлар қатори Афғонистондан келтириладиган товарлар, Бухоро билан Кобул ўртасидаги савдо карвонларининг қатнови, савдо товарлари тўғрисида маълумотлар кўриб чиқилади. XIX асрнинг 50 йилларидан Россия Ўрта Осиё хонликларининг Афғонистон билан муносабатларини ўрганишга катта аҳамият берган. Рус географик жамияти аъзоси бўлган П.Небольсиннинг тадқиқотидаги Бухородан Кобулга анъанавий товарлар: ипак, эчки жуни, бўз каби товарлар қаторида кўпроқ рус товарлари: мис, қозон, сандиқ, пичоқ, қайчи, нина, тери, устара, зар ип, заррин жияк, кашениль деб аталувчи қизил рангли бўёқ, енгил ипак матолар ва мовут келтирилганлигини ҳамда Бухоро билан Афғонистон шаҳарлари ўртасидаги оралиқ масофалар ҳам кўриб чиқилган. XIX аср иккинчи ярми - XX аср бошларига оид тадқиқотларда, хусусан А.Вамбери, М.И.Венюков, В.В.Григорьев, В.И.Масальский, М.А.Терентьев, А.Г.Серебренников, Д.Н.Логофет, Губаревич-Радобильский ва бошқаларнинг асарларида ўлкадаги ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий масалаларга оид хабарлар қаторида Бухоро амирлиги билан Афғонистон ўртасидаги савдо алоқаларига оид маълумотлар тадқиқ қилинган.
Ушбу мақола неолиберализм назариясининг пайдо бўлишига бағишланган. Неолиберализм - бу либерализм назариясининг тенденциясининг нисбатан янги оқими. Либерализмнинг асосий ғояларига фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликлари ҳолатини ҳимоя қилиш, жамоат институтлари орқали жамият ҳаётининг асосий соҳаларида шахсларнинг ролини ошириш киради. Шунга қарамай, халқаро муносабатлар тизимида давом этаётган ўзгаришлар туфайли ушбу назария ҳам баъзи ўзгаришларга дуч келди. Жаҳон саҳнасида ноанъанавий акторлар сонининг кўпайиши, муносабатларни тартибга солиш, минтақавий ва глобал даражадаги масалалар ва муаммоларни халқаро институтлар орқали ҳал қилиш янги тенденция - неолиберализмнинг ривожланишига ҳисса қўшди. Мақолада неолиберал назариянинг пайдо бўлиши масалалари ва сабаблари муҳокама қилинади. Халқаро муносабатлар тизимида неолиберал ва неореалистик назарияларни ишлаб чиқиш ва қўллашнинг қиёсий усули амалга оширилди. Иккала назария вакилларининг асосий ғоялари кўриб чиқилади. Глобаллашув неолиберализм назарияси билан бевосита боғлиқдир. Совуқ уруш тугагандан сўнг бошланган глобаллашув жараёни трансмиллий муносабатларни ва нодавлат акторларнинг ташқи сиёсатга таъсирини ўрганишга бўлган қизиқишни кучайтирди. Бироқ, барча назариялар ва жараёнларда бўлгани каби, глобаллашув ҳам ўз тарафдорлари ва мухолифларига эга. Мақолада ҳам-корликнинг минтақавий ва глобал шакллари самарадорлиги тўғрисида ўз позициясини билдирадиган экспертларнинг фикрлари кўриб чиқилган. Институтлаштириш жараёни, шунингдек, неолиберал ва неореалистик назариялар вакиллари ўртасида тортишувларга сабаб бўлади. Шунга қарамай, жараён бошланди. Неолиберал назария вакиллари нуқтаи назаридан муносабатларнинг институционал ривожланиш самарадорлиги ҳамкорликнинг талаб қилинадиган шакли ҳисобланади. Шу билан бирга, сўнгги пайтларда институционал бирлашмаларнинг муайян чақириқлар ва таҳдидларга таъсир кўрсатишда етарлича самарадорлигини кўрсатмаган халқаро муносабатлар тизимидаги ўзгаришларни кузатишимиз мумкин. Неолиберал назария субъектларининг мувофиқлаштирилган ва ўйланган ҳаракатлари ушбу назарияга бўлган кейинги талабга фойдали таъсир кўрсатиши мумкин.
Корея ва Ўзбекистон ўртасида 1992 йилда дипломатик алоқалар ўрнатилганидан буён ўзаро манфаатли ҳамкорлик ва ишончга асосланган икки мамлакат ҳар йили турли соҳаларда дўстона муносабатларни ривожлантирмоқдалар. Хусусан, 2019 йилда Корея ва Ўзбекистоннинг “Махсус стратегик шериклик муносабатлари” даражасига кўтарилиши икки мамлакат ўртасидаги муносабатларда муҳим воқеа бўлди. Ушбу ютуқлар бир лаҳзада қўлга киритилмаган, балки бу икки мамлакат сўнгги 30 йил ичида бир-бирига ишонгани, ҳамкорлик қилгани ва бир-бирини қўллаб қувватлаш учун қилган саъй-ҳаракатлари натижасидир. 2021 йил Корея ва Ўзбекистон ўртасидаги дипломатик муносабатларнинг 30 йиллиги нишонланади. 1992 йилда дипломатик алоқалар илк бор ўрнатилганидан бери, ҳозирги кунгача икки мамлакат ўртасидаги дипломатик муносабатлар миқдор ва сифат жиҳатидан ўсиб бормоқда. Бугунга келиб, Корея ва Ўзбекистон президентлари баъзан бир-бирларини "Ака-Ука" деб чақиришади, баъзан эса бир-бирларини “ҳақиқий дўстлар” деб таърифлашади. Корея ва Ўзбекистон чин биродар мамлакатларга айланишди. Шунга кўра, бир-бирлари учун стратегик муҳим шериклар сифатида дипломатик, иқтисодий, ижтимоий, шунингдек соғлиқни сақлаш, маданий ва меҳнат алмашинуви каби турли соҳаларда алоқаларни фаол ривожлантириб келаётган Корея ва Ўзбекистон келажакда ҳамкорликни кенгайтирса ва бир-бирининг эҳтиёжларини қондирса ҳамда биргаликда ривожланса, катта синергия эффекти юзага келиши кутилмоқда.
Uzbekistan and Kazakhstan are the two largest economic partners in Central Asia, and both countries have significant potential for economic development and cooperation in various sectors. The purpose of this scientific article is to examine economic relations between these two Central Asian countries, the role of the Republic of Uzbekistan in this process. The scientific and practical significance of the article is that, it reveals a brief evolution of bilateral economic relations from the 2000s to the present. Historical,event analyses, comparative,inductive, descriptive methods were applied in this research work. The article explores innovative approaches to economic relations between Kazakhstan and Uzbekistan, evaluates the current state of bilateral economic ties, and examines the impact of President of Uzbekistan ShavkatMirziyoyev’s foreign policy initiatives on bilateral economic relations. By comparing the policies of former President of Uzbekistan Islam Karimov and ShavkatMirziyoyev, the author assesses the level of Central Asian integration at present. The author positively indicated not only the growth of bilateral trade turnover but also the joint projects being implemented and progress made in the transport and logistics sector. The scientific work is distinguished by the fact, that it presents new views and empirical approaches to the establishment of economic ties between the regions of Uzbekistan and Kazakhstan, and it can be useful in the activities of specialists in the field of international economic relations and representatives of foreign affairs.
Taqdim etilgan dissertatsiyada tadqiqot mavzusining dolzarbligi isbotlangan, byudjetlararo munosabatlarning shakllanishi va faoliyatining ayrim muammolari ochib berilgan. Mualliflar byudjyetlararo munosabatlarning rivojlanishiga ta’sir etuvchi asosiy omillar sifatida O‘zbekiston Respublikasining respublika byudjeti bilan Qoraqalpog‘iston Respublikasi respublika byudjeti, viloyatlar viloyat byudjetlari, Toshkent shahar shahar byudjeti, tumanlar, shaharlar byudjetlari o‘rtasidagi munosabatlarni belgilab berdilar. shuningdek, davlat maqsadli jamg'armalarining byudjetlari. Materialda byudjet jarayonida respublikaning qonunchilik darajasida belgilangan ayrim cheklovlar mavjudligi qayd etilgan. Byudjetlararo o'tkazmalarning shakllari alohida ko'rib chiqiladi. Amerika Qo'shma Shtatlarida saqlanib qolgan byudjetlararo munosabatlarni shakllantirish va rivojlantirish bo'yicha tajriba berilgan.
Геосиёсий трансформациялар ва уларнинг энергетика тизимига таъсири замонавий дунё тартиботи шаклланиши билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, энергия ресурслари омили халқаро муносабатларда тобора муҳим рол ўйнамоқда. Замонавий босқичда энергетика хавфсизлиги нафақат бозор иқтисодиёти қонуниятлари билан балки, геосиёсий манфаатлар доирасида тартибга солинмоқда. Сўнгги пайтларда Халқаро муносабатлар акторларининг ўз манфаатларини илгари суришда энергия-хомашё омилидан фойдаланишга уриниб келаётганлиги кузатилмоқда. Замонавий дунё тартиботида энергия ресурслари борасида кескин рақобат ва кураш янгича тус олди. Бугунги кунда етакчи давлатлар катта хом ашё захиралари, шу жумладан углеводородларга эга бўлган минтақаларда мустаҳкам ўрнашишга интилмоқда. Энергия ишлаб чиқариш, ташиш ва ташқи бозорларга энергия ресурсларини етказиб бериш соҳасидаги муносабатлар геосиёсий жараёнлар билан бевосита боғлиқ кечмоқда. Шу боисдан, геосиёсий трансформациялар таъсирида бу муносабатларнинг шакли тизим ҳамда функционал жиҳатдан ўзгаришларга юз тутмоқда. Бугунги халқаро энергетика тизими дунё тартиботига хос бўлган кучлар ва омилларнинг таъсирини бошдан кечириб, уларнинг таъсири остида мураккаблашиб бормоқда. Геосиёсий трансформациялар халқаро энергетика тартиботига жиддий таъсир кўрсатиб, геосиёсий кучларнинг янги конфигурациясини вужудга келтирмоқда. Халқаро майдонда янги йирик истеъмол марказлари пайдо бўлиб, улар ўртасидаги рақобат ҳам тобора кучаймоқда. Янги куч марказларининг пайдо бўлиши халқаро энергетика муносабатларига жиддий таъсир кўрсатади. Куч марказлари ва бошқа акторлар ўртасидаги энергетика зиддиятлари глобал энергия хавфсизлигининг асосларини заифлаштирмоқда. Шунингдек, энергия тартиботини таъминлашнинг самарали халқаро-ҳуқуқий ме-ханизмларининг йўқлиги энергетик вазиятни янада мураккаблаштирмоқда. Мазкур мақолада Шарқий Осиёдаги геосиёсий трансформацияларнинг энергетика хавфсизлигига таъсири, минтақадаги геосиёсий жараёнлар, етакчи давлатларнинг геостратегик, геоиқтисодий манфаатларининг халқаро ва минтақавий энергетика муносабатларига таъсири, минтақа давлатларининг бозорлар, инвестиция манбалари ва энергия ресурслари учун иқтисодий рақобат ҳамда сиёсий кескинликнинг минтақа умум хавфсизлигига таъсири, минтақадаги геосиёсий вазият ва унда етакчи давлатлар, шунингдек, халқаро ва минтақавий сиёсий, иқтисодий тузилмаларнинг иштироки таҳлил қилинган. Шунингдек, Шарқий Осиёда энергетика хавфсизлигини таъминлаш муаммолари, минтақадаги энергетик вазият, минтақа давлатлари энергетика соҳасидаги долзарб масалалар, минтақа давлатларининг энергетика сиёсати ва ҳамкорлиги, Шарқий Осиёдаги замонавий энергетика хавфсизлиги архитектурасининг асосий йўналишлари, минтақа мамлакатларининг энергетика стратегиялари, энергетика хавфсизлигини таъминлашнинг институционал асослари, минтақа давлатларининг энергетика дипломатияси олдида турган муаммолар, минтақавий зиддиятларнинг энергетика хавфсизлигига таъсири каби бугунги кунда минтақа энергетика хавфсизлиги олдида турган долзарб масалалар ёритилган. Шунингдек, келгусида минтақа ва халқаро майдонда кечадиган энергетик вазият борасида таҳлилий прогнозлар келтирилган. Мақоланинг хулоса қисмида геосиёсий трансформациялар шароитида энергетика хавфсизлигини таъминлаш ва бу борадаги ҳамкорлик самарадорлигини оширишга қаратилган илмий тавсиялар илгари сурилган.
Замонавий халқаро муносабатлар тизими тобора мураккаб тус олаётган бир шароитда қудратли давлатлар маданий дипломатия омилига жиддий эътибор қаратмоқда. Зероки, мазкур омил ўзаро манфаатли ҳамкорлик ва барқарорликнинг мустаҳкам мезонига айланиб бормоқда. Маданий дипломатия халқаро муносабатларни тараққий этиши ва ривожланишига замин яратибгина қолмасдан, нафақат давлатлараро, балки халқлар ўртасидаги ишонч ва истиқболли муносабатларни ҳам оширади. Жумладан, Россия ва Хитой сингари давлатлар тарихий тажрибани ҳисобга олган ҳолда, маданий дипломатия воситасидан самарали фойдаланишга уринмоқда. Ушбу давлатларнинг халқаро муносабатлардаги маданий дипломатияси яқин хориждаги давлатлар билан тарихий маданий алоқаларни тиклашга асосий урғуни қаратади. Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, Россия ва Хитой маданий дипломатияси ҳар бир минтақа ёки давлатда ўзига хос тарзда олиб борилади ва бундай дипломатиянинг бир қатор ўхшаш хусусиятлари ҳам мавжуд. Бу борада Россия ва Хитойнинг Марказий Осиё минтақаси, жумладан Ўзбекистон билан олиб бораётган маданий дипломатияси “юмшоқ куч” сиёсатининг муҳим элементи бўлиши билан бир қаторда, халқлар ўртасида ҳам маданий ҳамкорликни ривожлантиришда алоҳида ўрин эгаллайди. Ўзбекистон Республикаси учун дипломатиянинг, шу жумладан маданий дипломатиянинг бой тарихига эга бўлган дунё мамлакатлари орасидан нафақат етакчи ривожланган мамлакатларнигина, балки Евроосиё минтақасидаги йирик давлатлар Россия ҳамда Хитойнинг тажрибаси ҳам муҳимдир. Агар уларнинг геосиёсий ҳолати, ҳарбий-иқтисодий қудрати, шунингдек умумий тарихи ўтмишни (Россия билан) ҳамда уларнинг манфаатларини ҳисобга олмасдан туриб Ўзбекистон улар билан геоиқтисодий майдонда ўз ташқи сиёсий стратегиясини барпо эта олмайди. Россия ва Хитой сингари давлатлар узоқ йиллар давомида маданий дипломатиядан ташқи сиёсатни амалга оширувчи муҳим механизм сифатида фойдаланиб келишган ва ҳозирда ҳам бу жараён давом этиб келмоқда. Шу боисдан иккала давлат маданий дипломатия соҳасидаги сиёсатининг ўзига хос жиҳатлари ва тажрибасини ўрганиш долзарб аҳамиятга эга. Мазкур мақолада Хитой ва Россиянинг халқаро муносабатлардаги дипломатик тажрибаси, хусусан маданий дипломатиянинг ўзаро ўхшаш ва фарқли жиҳатлари таҳлил этилади.
Мазкур мақолада Яқин Шарқ энергетика муносабатларининг сўнгги ривожланиш тенденциялари, халқаро ва минтақавий воқеаларнинг унга таъсири, минтақа энергетика хавфсизлигини таъминлашнинг долзарб муаммолари ўрганилган. Шунингдек, дунё миқёсида энергия ресурслари таъминоти масалалари бўйича етакчи давлатларнинг стратегиялари, Яқин Шарқда янги энергетика муносабатларининг шаклланиши билан боғлиқ геосиёсий, геоиқтисодий ўзгаришлар таҳлил қилинган. Яқин ва Ўрта Шарқнинг етакчи нефть ишлаб чиқарувчи мамлакатларининг глобал ва минтақавий даражадаги энергетика дипломатияси ва ташқи сиёсати қиёсий-таҳлилий кўриб чиқилган. Бугунги кунда Яқин Шарқ минтақасидаги энг муҳим диққат-эътибор объекти, шубҳасиз, энергия ресурслари масаласидир. Бу Яқин Шарқ мамлакатларининг ривожланиш эҳтиёжлари билан узвий боғлиқ бўлиб, минтақа давлатларининг фаровонлиги, хавфсизлик ва барқарорлигини таъмин-лашда ёқилғи-энергетика имкониятлари муҳим аҳамият касб этади. Ўзининг улкан захираларига эга Яқин Шарқ ХХI асрда ҳам АҚШ, Хитой, Европа Иттифоқи ва Россия каби етакчи давлатларнинг геосиёсий манфаатлари тўқнашган минтақа, турли қарама-қаршиликлар нуқтаси бўлиб қолмоқда. Глобаллашув шароитида мамлакатларнинг энергетика хавфсизлиги глобал сиёсий жараённинг энг муҳим вазифасига айланмоқда. Углеводород захираларининг камайиши, нефть қазиб олувчи мамлакатларда сиёсий ва иқтисодий инқирозларнинг кучайиши, хом ашё истеъмолининг кескин ортиши оқибатида энергетика хавфсизлиги муаммоси долзарб аҳамият касб этиб, халқаро вазиятнинг кескинлашиши шароитида энергетика хавфсизлигини таъминлаш халқаро муносабатлар иштирокчилари учун муҳим вазифага айланмоқда. Бугунги кунда дунёдаги етакчи нефть қазиб олувчи ўнта давлатдан бештаси Яқин Шарқда жойлашган бўлиб, Саудия Арабистони, Эрон, Ироқ, Кувайт ва БАА шулар жумласидандир. Дунё бўйича нефть қазиб олишнинг чорак қисмидан кўпроғи ушбу мамлакатлар гуруҳига тўғри келади. Минтақада энергия ресурсларини ишлаб чиқариш нафақат Яқин Шарқдаги иштирокчиларга, балки минтақавий бўлмаган акторларга, бутун халқаро энергетика хавфсизлиги тизимига таъсир кўрсатади. Мақоланинг хулоса қисмида Яқин Шарқ минтақасида энергетика хавфсизлигини таъминлаш, минтақа давлатларининг халқаро ва минтақавий даражада энергетика муносабатлари ва конструктив мулоқотининг замонавий механизмларини шакллантириш борасидаги илмий тавсиялар илгари сурилган.
Ушбу таҳлилий мақолада Ўзбекистон Япония ҳамкорлигининг шаклланиш тенденциялари, асосий йўналишлари ўзаро муносабатларга таъсир этувчи шарт-шароит ҳамда омиллар ўрганилган. Ўзаро ҳамкорликнинг бугунги ҳолати ва истиқболлари очиб берилган. Таҳлилий тадқиқотни амалга оширишда тизимли ёндашув ҳамда мантиқий тарихийлик усулидан фойдаланилди. Бунда Ўзбекистон ва Япония мунособатлари ҳалқаро мунособатлар тизимининг узвий боғланган элементлари сифатида қаралиб, бундай ёндашув Япония Шарқ халқаро мунособатларининг, Ўзбекистон Марказий Осиёдаги ҳалқаро мунособатларнинг етакчи элементи эканлиги икки мамлакат ўзаро мунособатларининг ички ривожланиш қонуниятларини ва истиқболини билишда муҳим аҳамият касб этади. Икки давлат ҳамкорлигининг ривожланиш динамикасини очиб бериш учун 1992 йилдан шу вақтгача мунособатларнинг мазмуни ва характери мантиқий-тарихий ёндашув орқали очиб берилган. Япониянинг Ўзбекистон билан ҳамкорлигини кенгайтириш манфаатдорлиги масаласи кўрсатилган. Савдо иқтисодий, маданий гуманитар мунособатлар билан бир вақтда Марказий Осиёсини барқарор иқтисодий ривожланган, тинчлик ва ҳамкорлик маконига айлантириш бўйича умумий мақсад йўлидаги амалий ҳаракатлар ҳолати ўрганилган. Қўйилган вазифаларни ечишда Япония Ўзбекистон ҳамкорлигини ифодаловчи илмий фактлар, воқеалар, жараёнлар давлатлар ўртасида тузулган битимлар, англашувлар, шартномалар давлат раҳбарларининг нутқлари, сиёсатчиларнинг қарашлари атрофлича таҳлилий жиҳатдан қайта ишланган. Таҳлилий тадқиқот натижаларига кўра биринчидан, Япония Ўзбекистоннинг стратегик шериги бўлиб, ўзаро муносабатлар икки давлатнинг ташқи сиёсатда устувор аҳамиятга эга. Икки мамлакат халқлари ўртасидаги алоқалар тарихий характерга эга бўлиб, Осиёдаги халқаро мунособатларда геосиёсий ва геостратегик аҳамиятга эга. Иккинчидан, бугунги кунда Ўзбекистон ва Япония ҳамкорлиги динамик тарзда ривожланиб етуклик ва барқарорлигининг янги босқичига ўтди. Ўзаро мунособотларда 2016 йилдан бошлаб фаол ҳаракат вужудга келди ва турли йўналишдаги ҳамкорликда тизимли, комплекс ёндашув устунлик қилмоқда. Бугунги кунда мунособатларни янада чуқурлаштиришга янги механизмларни излаб топиш ва ишга солишга қулай имкониятлар пайдо бўлмоқда. Бу ҳолат мунособатларнинг янги сифатга кўтарилишига асос бўлади.
Мақолада Россия-Ўрта Осиё муносабатлари уларнинг иқтисодий таркибий қисмларига эътибор қаратилган ҳолда фанлароро нуқтайи назардан кўрилади. Мақоланинг асосини ташкил этувчи давом этаётган тадқиқотнинг ўзига хос хусусияти Россия ва Марказий Осиё мамлакатлари ўртасидаги муносабатларнинг сиёсат, хавфсизлик, иқтисодиёт (шу жумладан энергетика соҳасидаги) соҳаларидаги ўзаро таъсирининг муҳим элементларини тизимли равишда баҳолашга уринишдир. Шу нуқтаи назардан, 1991–2018 йиллардаги муносабатларнинг энг муҳим омиллари ва босқичлари кўрсатилган ва илгари битта материалда бирлаштирилмаган статистик маълумотлар келтирилган. Марказий Осиё мамлакатлари мустақилликка эришгандан кейинги йиллар давомида Россия Федерацияси ва минтақа мамлакатлари ўртасидаги иқтисодий муносабатлар бир қатор "кўтарилишлар" ва "пасайиш" билан ажралиб турди. Россия бизнесининг сезиларли даражада фаоллашуви ва Россия Федера-циясининг Ўрта Осиёда умумий иқтисодий сиёсати 2000 йилларнинг бошидан бошлаб кузатила бошланди. Биринчидан, Россиянинг стратегик манфаатлари нефт ва газ соҳасига қаратилган эди. Россия сармояларининг аксарияти ушбу секторга инвестиция қилинган. Сўнгги йилларда Ғарбнинг доимий санкцияларига қарамай, Марказий Осиё минтақаси Россия учун энг муҳим ва муқобил бўлмаган иқтисодий минтақалардан бирига айланди. Ҳозирги вақтда иқтисодий ҳамкорликни фаоллаштириш ва чуқурлаштиришнинг янги тенденциялари пайдо бўлмоқда, жумладан иқтисодиёт тармоқлари бўйича алоқаларни диверсификация қилиш, географияни кенгайтириш ва ҳамкорлик сифатини яхшилаш. Иқтисодий алоқаларни ривожлантиришда Марказий Осиё мамлакатларининг Россия Федерациясига киритган сармоялари муҳим рол ўйнаган ва ҳозиргача шундай бўлиб келмоқда. Бундан ташқари, кўп йиллар давомида Россия ва Марказий Осиё мамлакатлари ўртасидаги муносабатлар меҳнат миграцияси сегментида жадал ривожланмоқда. Умуман олганда, меҳнат миграциясининг аҳамияти нафақат Россия Федерацияси, балки Марказий Осиё мамлакатларининг ўзлари учун ҳам муҳимдир. Сўнгги йиллардаги Россия-Марказий Осиё муносабатлари анча юқори динамика билан ажралиб туради. Шубҳасиз, ҳамкорликни ривожлантиришга анъанавий равишда яқин икки томонлама ва кўп томонлама алоқалар ёрдам беради: тарихий ҳамжамият, жуғрофий яқинлик, ижтимоий-маданий ва бошқа яқинлик, институционал шаклларнинг мавжудлиги ва ўзаро ҳамкорлик истаги.
Ушбу мақола Ўзбекистон ва Япония ўртасидаги муносабатларнинг бой тарихига, шунингдек, ҳозирги кундаги ўзаро алоқаларнинг ривожланишига бағишланган. Маълумки, Ўзбекистон ва Япония ўртасидаги муносабатлар қадим замонлардан буён яхши яхши ривожланган. Бугунги кунда сақланиб қолган ва ривожланиб бораётган ушбу самарали муносабатлар, ўзаро маданий, ижтимоий ва иқтисодий алоқалар алмашинувининг бойиб боришига сабаб бўлган.
Мақола Ўзбекистон Республикаси ва Франция Бешинчи Республикаси ўртасидаги ҳамкорликнинг асосий йўналишларининг миқдорий таҳлилига, яъни ҳисоблаш усуллари ёрдамида статистик маълумотларни ўрганишга бағишланган. Ўзбек-француз муносабатларининг ҳозирги ҳолати, ривожланишининг прогрессив ва регрессив динамикаси ҳамда истиқболларини аниқлаш, икки томонлама ҳамкорликнинг яширин салоҳиятини рўёбга чиқаришга хизмат қилувчи соҳаларни аниқлаш ва асосий саволларнинг бирига – Франция Ўзбекистон учун зарур ҳамкорми ёҳуд икки мамлакат ўртасидаги муносабатлар уларнинг мин-тақавий аҳамиятга эга бўлганлиги сабабли рамзий мақомга эгами – ушбу масалага жавоб бериш мақсадида муаллиф томонидан ижтимоий фанлар учун ноанъанавий миқдорий таҳлил усули танланди. Зеро, миқдорий маълумотларни таҳлил қилиш ўзбек-француз ҳамкорлигининг ҳақиқий ҳолатини бошқа илмий тадқиқот усулларидан кўра яхшироқ очиб беради. Мақоланинг кириш қисмида Ўзбекистон-Франция муносабатларининг бугунги ҳолати ва уларга таъсир этувчи замонавий шарт-шароитлар, тадқиқотнинг асосий мақсади, вазифалари ва усуллари, шунингдек, асосий қисмда эса, ҳамкорликнинг сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий-маданий йўналишлари комплекс ўрганиб чиқилган. Муаллиф миқдорий таҳлил учун иккита форматни танлаган. Биринчиси кўп томонлама мулоқот ва ҳамкорликда томонларнинг манфаатларини таҳлил қилиш. Иккинчи формат – кўп векторли икки томонлама муносабатлар, бунда ўзбек-француз муносабатларидаги сифат ўзгаришлар миқдорий-қиёсий усуллар ёрдамида аниқланади. Тадқиқот натижалари яқин келажакда Ўзбекистон ва Франция ўртасидаги ҳамкорликда ижтимоий-иқтисодий масалалар ижтимоий-гуманитар масалаларнинг ўрнини эгаллаши ва биринчи ўринга чиқиши ҳамда ўзаро шерикчилик кўп томонлама ёки минтақавий форматдаги ҳамкорликка қараганда икки томонлама муносабатлар асосида ривожланиши тўғрисидаги хулосага олиб келади.
Глобаллашув шароитида халқ дипломатиясининг халқаро муносабатлардаги, тинчлик ва барқарорликни таъминлашдаги, халқлар ўртасида ўзаро ҳамжиҳат алоқаларни мустаҳкамлашдаги роли ва ўрни мунтазам ошиб бормоқда. Ўзбекистоннинг халқаро майдонда дўстона алоқаларининг шаклланишида сиёсий, дипломатик ва иқтисодий алоқалар билан бирга муҳим ўринни халқ дипломатияси эгаллайди. Халқ дипломатияси ривожланишида олимлар, фан ва маданият вакиллари, таълим муассасалари, жамоат ва диний ташкилотлар, шу билан бирга, хорижда ватандошлар томонидан ташкил этилган жамоат бирлашмалари асосий роль ўйнайди. Мақолада халқ дипломатияси доирасида Ўзбекистон Республикасининг Германия билан ҳамкорлиги тарихи тизимли тарзда ёритиб бериш мақсад қилинган. Бундан келиб чиққан ҳолда, қуйидаги вазифалар белгиланган: Ўзбекистоннинг ташқи сиёсатида халқ дипломатиясининг ўрни; Халқ дипломатияси доирасида Ўзбекистон Республикасининг Германия билан ҳамкорлик алоқаларининг асосий йўналишларини очиб бериш; Ўзбекистон Республикасининг Германия билан халқ дипломатияси доирасидаги ҳамкорлигида жамиятларнинг ўрнини очиб бериш. Илмий тадқиқотда анализ, синтез, тарихийлик, мантиқийлик тадқиқот усулларидан фойдаланилган. Халқ дипломатияси билан боғлиқ ҳолда шаклланган ташқи маданий ҳамкорлик қисқа вақтда ўз самарасини берди. 1992 йилда Ўзбекистон Республикаси Маданият ишлари вазирлиги 9 та мамлакат (Англия, Германия, Исроил, Ҳиндистон, Малайзия, Туркия, АҚШ, Франция ва ЖАР)дан 36 та вакилларни қабул қилди. 1993 йилда Ўзбекистон мустақиллигини 160 га яқин давлат тан олиб, 60 та давлат билан дипломатик алоқалар ўрнатилди. Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти Ислом Каримов 1993 йилда ГФР, Франция, Англия, Голландия, Япония ва Ҳиндистонга ташриф буюрди. Ташрифлар натижаси ўлароқ, Ҳиндистон, Туркия, ГФР, Франция, Буюк Британия, ХХР билан маданий ҳамкорлик тўғрисида келишув имзоланди. Халқ дипломатиясининг ривожланишида Германияда Ўзбекистон маданияти кунларининг, Ўзбекистонда Германия маданияти кунларининг ўтказилиши муҳим аҳамиятга эга бўлди. Шу билан бирга, икки мамлакатнинг маданий соҳадаги ҳамкорлик алоқалари ривожланишида давлатларда бўлиб ўтган санъат ва театр кунларининг ўрни алоҳида бўлди. Евроосиёда жойлашган икки давлат – Ўзбекистон ва Германия ўртасидаги ўзаро алоқаларнинг ривожида дўстлик жамиятлари ва маданий марказларнинг роли ҳам беқиёс. Давлатлар ўртасида халқ дипломатияси доирасида ҳамкорлик алоқаларининг ривожида икки миллат вакилларини бирлаштирган “Ўзбекистон-Германия” дўстлик жамияти ҳамда “Германия- Ўзбекистон” жамиятларининг ўрни ўзига хос ҳисобланади.