ISSN 2181-922X 18
—
32
Nizomiy va Navoiy: bir mavzuning turfa talqini
Ilyos Ismoilov
1
Abstrakt
Adabiyot tarixi jahon xalqlari tarixi bilan bevosita aloqador bo‘lib,
uning taqdiri insoniyat kamoloti va tanazzuli bilan parallel kechadi. Shun-
ga muvofiq dunyo adabiyotining mavzular galereyasi ham xilma-xil, ular
ning orasida esa jangnoma yoki shohnoma mavzusi alohida ajralib tura-
di. Bu mavzuning moyasi mashhur sarkarda, podshoh yoki pahlavonlar
hayoti-faoliyati bo‘lib, ulardan ba’zilari dunyo adabiyotida an’ana yoki
turkum asarlar yuzaga kelishiga sabab bo’lgan. Butun dunyoda ada-
biy shon-sharaf qozongan ana shunday qahramonlardan biri Iskandar
(Sharqda Iskandar, G‘arbda esa Alexander The Great deb ataluvchi shaxs)
bo‘lib, Sharq va G‘arb adabiyotiga birdek ta’sir ko‘rsatgan bunday siymo-
ni qayta uchratish mushkul. Uning nomi tillarda doston bo’ldi va amalga
oshirgan ishlari ijodkorlarni ilhomlantirdi. Xususan, Iskandar mavzusi
Sharqda keng yoyilib, ko’plab iskandarnomalar yuzaga kelishiga sabab
bo’ldi.
Ushbu maqolada xamsanavislik an’anasi doirasida yaratilgan ana
shunday dostonlar – Nizomiy Ganjaviyning “Iskandarnoma” va Alisher
Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostonlari qiyosiy tahlil etish maqsad qilin-
gan. Har ikki adibning ijodiy originalligi “Iskandarning Chinga yurishi epi-
zodi” tasviri misolida ochib berilgan. Muallif bunda ishonchli manbalarga
tayangan va o’z maqsadiga erishish uchun qiyosiy-tarixiy, madaniy-tarixiy,
genetik tahlil kabi usullardan foydalangan.
Kalit so‘zlar
:
Nizomiy Ganjaviy, Alisher Navoiy, Iskandar
(Aleksandr), Iskandar mavzusi, Chin (Xito), xamsa, an’ana, genezis,
transformatsiya, badiiy talqin.
Kirish
Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonida
Iskandarning
Chinga yurishi
epizodini tasvirlash uchun keng o’rin ajratgan. Aslida,
bu voqea genetik jihatdan Iskandar mavzusiga begona bo’lib, u
1
Ismoilov Ilyos Abduqayumovich
- filologiya fanlari doktori (DSc), Alisher Navoiy
nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti, O‘zbek adabiyoti
tarixi kafedrasi dotsenti.
: ismoilov@navoiy-uni.uz
ORCID ID
: 0000-0002-8077-7914
Iqtibos uchun:
Ismoilov, I. 2023. “Nizomiy va Navoiy: bir mavzuning turfa talqini”.
O‘zbekiston: til va madaniyat. Adaiyotshunoslik
1 (2):
18-32.
18
Uzbekistan: Language and Culture 2023/1 (2)
Aleksandrning haqiqiy tarixi bilan hech qanday aloqaga ega emas.
Ushbu to’qima sujet liniyasining sarchashmasi Psevdo-Kallisfen-
ning suryoniy versiyasi bo’lib, yunon, lotin va arman versiyalarda
uni uchratmaymiz.
Psevdo-Kallisfenda Aleksandrning Sin (Chin)ga safari “Saddi
Iskandariy” dostonida [Navoiy 2006, 236-303] bo’lganidek alohida
tasvirlangan emas, bu haqdagi tafsilotlar Aleksandr tomonidan
ustozi Aristotelga yozilgan maktubning ichida muxtasar bayon
qilingan. Maktubda qayd etilgan Chin safariga oid asosiy tafsilotlar
sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: Aleksandr Hind yurishidan
so’ng Sin (Chin)ga keladi va Pitos nomi bilan elchi qiyofasida Chin
hukmdori huzuriga boradi, Chin hukmdorining Gundafar ismli
harbiysi Aleksandrni so’roq qiladi, shohona qabul tashkil etiladi, Sin
qiroli donishmandona javob berib, Aleksandrga bir yopinchiq kiyim
(plash) yuborib, “bizga dunyoda nasib etadigani shu kiyimning
o’lchamicha” deb pand beradi, shuningdek, ko’plab ipak, qilich, ot,
mo’yna kabi qimmatbaho hadyalar yuboradi. Elchi qiyofasidagi
Aleksandr minglab hadyalarni dastlab olmaslikka qaror qiladi,
lekin o’zining Aleksandr ekanligini bilib qolishlaridan cho’chiydi
[Pseudo-Callisthenes 1989, 109-113]. Voqealar ketma-ketligi
nuqtayi nazaridan har ikki asarda Chin safari bir xil o’rinda – Hind
yurishidan keyin tasvirlangan. Har ikki manbada Chin yurishining
jangsiz tugashi ham voqealarning umumiy mantig’i saqlanganini
ko’rsatadi.
Ammo tafsilotlar Navoiy dostoniga kelib jiddiy trans-
formatsiyaga uchragan bo’lib, voqealarning ichki rivoji ham farq-
lanib ketgan. Dastlabki jiddiy transformatsiya elchilik masalasida
ko’zga tashlanadi. Psevdo-Kallisfenda Aleksandr Sin hukmdori
huzuriga Pitos ismli elchi qiyofasida kelsa, Navoiy dosotonida xoqon
Iskandar huzuriga elchi qiyofasida boradi. Qayd etish kerakki,
Navoiy dostonidagi bu kabi tafovutlar, shubhasiz, Sharqdagi bir
qator manbalar ta’sirida sodir bo’lgan.
Iskandarning Chinga yurishi masalasi aksar Sharq man-
balarida ixtilofli. Xususan, Tabariy Iskandar Hindistondan Chinga
borgani, u yerning hukmdorini o‘ldirib, shaharlarini olgani, shu
tariqa Chin va Tibetni bo‘ysundirganini qayd etsa [Tabariy 1375 (h.),
494], Bal’amiy Iskandar Chinistonga borib, u yerdagi shaharlarni
vayron etgani, maliklarini o‘ldirgani, o‘rniga yangitdan binolar qurib,
boshqa hukmdorlar tayinlagani va Chinistondan Mag‘rib tomon yo‘l
olganini aytadi [Bal’amiy 1353 (h.), 700]. Dinovariyga ko‘ra, Iskandar
Finovus (Psevdo-Kallisfendagi “Pitos” so’zining sharqona aytilishi)
19
Nizomiy va Navoiy: bir mavzuning turfa talqini
nomli vazirini o‘z o‘rniga tayinlab, o‘zi Finovus nomi bilan Chin shohi
huzuriga elchi qiyofasida boradi va uni sulhga rozi qiladi [Dino-
variy 1361 (h.), 39]. Mirxondning qayd etishicha, Iskandar va xoqon
o‘rtasida munozaralar bo‘lib o‘tgan, natijada xoqon Zulqarnaynga
itoat etadi. Hadya yuborish rasmiga muvofiq 1000 man axmar tilla,
1000 qat harir, 5000 debolar majmuasi, qaraganning ko‘zini xira
qiluvchi, qabzalari durr-u javohir bilan bezatilgan 100 ta shamshir,
100 ta uchqur ot, javohir bilan bezatilgan 100 ta idish, 100 bo‘lak
(yoki idish) oq-qora anbar, 1000 misqol mushk, 200 ratl
1
ud, anvoyi
surat va naqshlar bilan bezalgan idishlar, sumur, fanak, qoqumlarning
minglab po‘stinlari va boshqa ko‘plab tansiq peshkashlar yuborib
uzrxoh bo‘ldi. Iskandar chinliklar bilan tinchlik borasida ahdnoma
tuzadi [Mirxond 1338 (h.), 661].
Aytish mumkinki, Psevdo-Kallisfendagi epizod Dinovariy
tarixi orqali Sharq tarixnavisligiga transformatsiya bo’lgan.
Keyinchalik ushbu voqelik Sharqda (Xusrav Dehlaviyning “Oyinayi
Iskandariy” dostonida) qayta ishlangan, yangi detal va motivlar
bilan boyitilgan. Buni Mirxondning qaydlari ham tasdiqlab turibdi.
Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonini yozishdan oldin, shubhasiz,
ushbu tarixiy manbalar bilan yaqindan tanishgan. Biroq bu Navoiy
tayangan manbalarning bir qismi, bir jihati. Navoiy Chin yurishi
tasvirida tayangan ikkinchi va eng asosiy manba bu – Nizomiy
Ganjaviyning “Iskandarnoma” dostonidir. Navoiy bu borada Nizo-
miydan ta’sirlangan, shu bilan birga, uning tasvirlarini yangilash,
boyitish, tuzatish yo’lidan ham borgan. Bu kabi nozik farqlar ikki
ijodkorning tasvirlarini muqoyasa qilganda ochiq ko’zga tashlanadi.
Asosiy qism
Navoiyga ko‘ra, Iskandar qish davomida Hindda vaqtini
xush o‘tkazadi, goh shahar ichra hammomga borsa, goh Roy qasriga
bazm uchun borar, ba’zan shikor ishlari bilan band bo‘lar edi. Shu
tariqa bahor kelgach, Iskandar Chin azmiga qaror qiladi. Iskandar
Chin kishvarida yurar ekan, yo‘l yoqasidagi turli shaharlarni itoatga
keltiradi, ularga qo‘shin yubormas, balki noma yuborsa, u yer
hukmdorining o‘zi kelardi.
Xoqon Iskandarning Hinddan chiqib, Chin tomon kela-
yotganidan xabardor edi, shu bois behisob qo‘shin to‘plab, jangga
hozirlik ko‘rib qo‘ygandi. Biroq u avval jang boshlashni niyat
qilmagan edi, shu sabab sulh uchun rasul yuborishni maqsad
qiladi. Bordiyu do‘stlikka ko‘nmasa, unga qarshi qo‘shini bilan jang
1
449.28 g ga teng og‘irlik o‘lchovi.
20
Ilyos ISMOILOV
qilish, o‘zini bechora, ojiz ko‘rsatmaslikka qaror qilgandi. Xoqon,
dastlab, Iskandarga elchi yuboradi, elchi Doro elchisi kabi Iskandar
shavkatini ko‘rib, hayratda qoladi, Iskandar nozikfahmlik bilan buni
payqagach, elchi o‘ziga kelib olguncha, o‘zini boshqa ishlar bilan
band bo‘lgandek tutardi, so‘ngra elchiga yuzlanib, so‘zlarini bayon
qilishi mumkinligini aytadi. Elchi, Iskandarning kelishdan maqsadi
nimaligi, agar xohlasa, Doro kabi do‘st bo‘lishi mumkinligi, yo‘qsa,
taqdir peshonasiga nima yozgan bo‘lsa, ko‘rishga tayyor ekanliklarini
ma’lum qiladi. Iskandar unga javoban Xoqonning Iskandarni Doro
bilan teng qo‘yishi to‘g‘ri emasligi, chunki shohning obro‘si uning
mulki bilan o‘lchanishi va o‘zining mulki ikki Doroniki qadar ekani,
Doro bilan jangda Tangri unga nusrat bergani, agar Xoqon kelib itoat
izhor etsa, uzrini qabul qilishi, yo‘qsa, u bilan jang qilishga to‘g‘ri
kelishini aytib, elchini ortiga qaytaradi.
Xoqon elchi so‘zlaridan biladiki, Iskandar o‘zi o‘ylagandan
dalerroq, noiloj Iskandar kelar vaqtini poylab, jangga tayyorlana
boshlaydi. Qo‘shinini Chin shahridan tashqari qulay yerga olib
chiqib, joylashtiradi. Unga yaqin bir yerga Iskandar qo‘shini ham
joylashadi, ammo kech kirib qolgani bois, har ikki taraf harakatni
to‘xtatadilar. Iskandar erta tongda jang qilish fikrini qilardi, ammo
hikmat ahli undan ikki kun bu ishga sabr qilishi, chunki sayyora-yu
sobitot ikki kundan so‘ng shohning ishlari muvaffaqqiyatli amalga
oshishiga ishora qilayotganini aytib ko‘ndirishadi. U tomonda Xoqon
va uning lashkari ham Iskandar qo‘shini shavkatidan vahimaga
tushgan, askarlar orasida turli gap-so‘zlar tarqagandi. Guruh-
guruh bo‘lib odamlar so‘zlashayotgan bu vahimali gaplarni yaqin
odamlaridan biri xoqonga yetkazadi va bu ishlar borasida fikr qilib
ko‘rishni maslahat beradi, xoqon ham o‘z xalqi va lashkariga tushgan
vahmdan cho‘chib, chora izlay boshlaydi. Saharda bir fikr xayoliga
keladi, unga ko‘ra, xoqon xos mahramini chaqirib, hech kimni
huzuriga qo‘ymaslik, bugun shoh odamlarni qabul qilmaslikni, agar
shu kecha ortiga qaytmasa, o‘zi bilganicha ish tutverishini tayinlab,
elchi qiyofasida tong qorong‘usida saroyni tark etadi.
Xoqon elchi qiyofasida Iskandar huzuriga boradi, shu kecha
Iskandar tush ko‘radi, tushida o‘zi quyoshdek nur taratib turar,
ammo qarshisida yana bir shunday quyosh bor bo‘lib, u oldiga
kelib ta’zim bajo keltirardi. Shuningdek, Iskandar hikmat ahlining
ahkomida bu ikki kunda ko‘plab nodir voqealar sodir bo‘lishi
yozilganini ham aytadi. So‘ngra elchini olib kirishadi, Iskandar xabar
so‘raganda elchi aytadiki, xoqon menga nihoyatda muhim so‘zlarni
tayinlagan, shu bois uni hammaning oldida ayta olmayman va menga
21
Nizomiy va Navoiy: bir mavzuning turfa talqini
bu so‘zlarni faqat shohga aytish buyurilgan. Elchi agar xavfsirashsa,
oyoq-qo‘lini band qilib, shohning qo‘liga tig‘ berib qo‘yishlari
mumkinligini aytadi. Iskandar barchaga ruxsat berib, bu ishlarga
ehtiyoj yo‘qligini bildiradi, ammo Arastu boshliq hakimlar iltimos
qilib, elchi aytgandek uni bandi qilib, Iskandar qo‘liga tig‘ berishadi
va u yerni tark etishadi. Shundan so‘ng rasul o‘zining xoqon ekani,
unga adovati yo‘qligi, Iskandar so‘zlariga kirmay gunohkor ekani,
shu bois aybini tan olib zabun holda qoshiga shaxsan kelgani, uning
qilgan ishlaridan boxabar ekani, unga nima sazovar ko‘rmoqchi
ekanini bilmoqchiligini aytadi.
Iskandar bu holdan behad taajjubga tushadi, xoqonga taskin
berib, o‘zi o‘g‘il, u ota ekanini aytib, xoqonni juda mamnun qiladi.
Xoqon bu so‘zlardan ko‘z yoshlarini tiya olmay, shukr qilib, bu sirni
elga fosh qilmaslik, sulhga rozi bo‘lganini e’lon qilish, erta tongda
elchi yuborib, huzuriga o‘zini chorlatishi va uning kelishi, el ko‘z
o‘ngida unga ehtirom ko‘rsatishi, lekin xiroj tayin qilmaslik, so‘ngra
uning bog‘ida mehmon bo‘lishni iltimos qiladi. Iskandar xoqon-
ning iltimoslarini qabul etadi va sirni ochmaslikka ham so‘z beradi.
So‘ng uni elchilardek mehmon qilib, kuzatishlarini byuradi. Xoqon
oqshomgacha u yerda komyob bo‘lib, kech tushgach o‘z yurtiga yo‘l
oladi va uni kutib turgan mahrami oldiga borib, yana o‘z taxtiga
o‘tiradi. Keyin Iskandar xoqon huzuriga elchi yuborib, sulhga roziligi
va xoqonning adovatni qo‘yib, huzuriga kelishini tayinlaydi. So‘ng
xoqon Iskandar huzuriga keladi, ikkovi ota-boladek ko‘rishadi,
dasturxon yoyib xoqonni mehmon qilishadi, ular kelishuv bo‘yicha
ish tutib, xayrlashadilar.
Xoqon o‘z shahriga qaytib kelgach, arkoni davlatni yig‘ib
Iskandarni mehmon qilish masalasini muhokama qiladi. Xoqon
taklifi bilan Iskandar sipohi maoshining bir yilligini xalq, bir yilligini
Xoqon o‘z xazinasidan to‘lashga va Iskandarning o‘ziga ham Xoqon
tuhfalar tayyorlashiga kelishib olishadi. Barcha harakatga tushib,
Xoqon aytganidek quyidagi peshkashlarni hozirlashadi: 1000 ot,
1000 tuya, 1000 xachir, 1000 ta to‘qqiz zarli hariru ipak gilam, 1000
ta yashil tusli toshdan turli idishlar, 1000 ta chiniy asbob-yarog‘,
1000 kaniz, Oinayi Chin va Lu’bati Chin. Oxirgi ikki hadya nihoyatda
kamyob bo‘lib, ular o‘ziga xos xususiyatga ega edi. Masalan, Oinayi
Chin hakimlar tomonidan har ikki yuzi tilsimlangan bo‘lib, shoh
uning bir yuzidan agar ikki kishi bir-biriga da’vo qilsa, kim to‘g‘ri
so‘zlayotganini aniqlash uchun foydalanardi, buning uchun so‘zlovchi
oynaga qarasa kifoya qilardi, agar so‘zlovchining so‘z chin bo‘lsa,
oynada yuzi ko‘rinar, yolg‘on bo‘lsa, ko‘rinmas edi. Shu bois oynaning
22
Ilyos ISMOILOV
bu yuzi tufayli da’vogarlar o‘rtasida guvohga ehtiyoj qolmasdi.
Ko‘zguning ikkinchi yuziga me’yordagi mast odam va badmastni
farqlash ishi tilsim qilingan edi, agar bazmda shoh o‘tirgan bo‘lsa,
bazmdagilar har zamo-har zamon ko‘zguga nazar solib turishardi,
agar yuzlari o‘z holicha aks etsa, demak, ular may ichishda davom
etishardi, agar yuzlari turli shakllarda – qiyshiq, yapaloq, katta, kichik
kabi ko‘rinsa, badmastlik alomati bilib, o‘zlarini noqulay ahvoldan
qutqarish chorasini ko‘rardi. Ikkinchi noyob hadiya Chin go‘zali
bo‘lib, u g‘oyat go‘zal bo‘lishdan tashqari, sozanda, jasur jangchi ham
edi.
Xoqon mana shunday tortiqlar tayyorlab, Iskandarni
saroyiga taklif etadi. Iskandar kelgach, katta bazm uyushtiriladi.
Navoiy bu bazmdagi holatni batafsil tasvirlaydi. Iskandarga barcha
hadiyalar bir-bir tortiq qilinganda Oinayi Chin uni eng ko‘p taajjubga
soladi, Iskandar unga qayta-qayta nazar tashlardi. Bazmdan so‘ng
Iskandarni o‘z manziliga yetkazib qo‘yishadi. Bu paytda qish fasli
yaqin edi, shu bois Xoqon Iskandardan shu yerda qishlashini iltimos
qiladi va Iskandar ham taklifni qabul qiladi.
Natijalar va mulohazalar
Nizomiy dostonida ham Iskandarning Chinga yurishi ancha
batafsil ifodalangan, aytish mumkinki, Navoiy mazkur sujet borasida
Nizomiydan ta’sirlangan. O‘z uslubiga muvofiq an’anaviy sujetga
yangi-yangi epizod va detallarni kiritgan, salafi tafsilotlarini tahrir
qilgan. Navoiyning bu boradagi ilk o‘zgartirishi elchi yuborish
masalasida ko‘zga tashlanadi, ya’ni Nizomiy dostonida, dastlab,
Iskandar Xoqonga elchi yuborsa, Navoiy dostonida Xoqon Iskandarga
elchi yuboradi. Har ikki holat, aslida, voqealar rivoji nuqtayi
nazaridan mantiqan asosli, Nizomiyning tasviri asl manbaga muvofiq
ham. Ammo Navoiy birinchi bo‘lib Xoqonning elchi yuborishini
mantiqliroq hisoblaydi, buni Iskandarning Chinga kelayotgani va
Xoqonning undan ko‘proq xadiksiragani, ya’ni asardagi voqealar
rivojining badiiy mantig’i bilan asoslaydi. Darhaqiqat, Iskandar
o‘ziga ishongan va o‘ta jasur shaxs, shu bois unda elchilar orqali turli
bahas-munozaraga xohish bo‘lmagan bo‘lishi haqiqatga yaqinroqdek
tuyuladi, qolaversa, Navoiy forslarni bo‘ysundirilgan paytidayoq
Iskandar Chinni fath etish borasida aniq bir qarorga kelganini qayd
etgan edi, shu bois Iskandarda Xoqonga elchi yuborish ehtiyoji
qolmagandi. Navoiy mana shu kabi mantiqiy asoslardan kelib chiqib,
Nizomiy sujetni keskin o‘zgartirgan.
Navoiy tahririning yana bir namunasini Nizomiy dostonidagi
23
Nizomiy va Navoiy: bir mavzuning turfa talqini
Iskandarning hindiy Fur bilan jangi, Tibet cho‘llaridan o‘tishi, u
yerda o‘z-o‘zidan odamni kuldiruvchi joyga ro‘baro‘ kelishi kabi
epizodlarni tushirib qoldirganida ko‘rish mumkin. Bugina emas,
Navoiy salafi sujetining muhim qismlarini saqlab qolgan holda,
uning ayrim jihatlarini ham o‘zgartirib boradi. Masalan, Navoiy salafi
keng tasvirlagan Chin tabiati tasviri – peyzajni eng asosiy jihatlarini
saqlagan holda qisqartiradi va unga o‘z tasavvurlarini ham qo‘shadi.
Nizomiy sujetidagi Xoqonning josuslar orqali Iskandar haqida
ma’lumot to‘plashi, uni o‘rganishi va Xoqon yuborgan odamlarning
Iskandar to‘g‘risidagi uzundan-uzoq ta’rif-u tavsifini Navoiy o‘z
sujetiga olib kirmaydi. Ammo Xoqonning sulh uchun bahona qidirishi
borasida har ikki ijodkor hamfikr. Nizomiy o‘z uslubiga sodiq holda,
Iskandarning umidvorlik va qo‘rqinch beruvchi maktub yozganini
qayd etadi, ammo Iskandarning nima maqsadda kelgani aniq
bo‘lsa-da, nima uchun kelgani masalasi yana ochiq qoladi. Nizomiy
Iskandarning Xoqonga va Xoqonning Iskandarga javobini bir necha
sahifada batafsil tasvirlagan, Navoiy ham o‘z uslubiga muvofiq bu
kabi epizodlarga asarda keng o‘rin ajratishni ma’qul ko‘rmagan.
Nizomiy dostonida Xoqon, dastlab, Iskandarga elchi
yubormaydi, balki o‘zi elchi qiyofasida uning huzuriga boradi.
Mazkur holat voqealar rivojini birdaniga tanranglashtirgan va
keskinlikni oshirgan. Navoiy dostonida esa Xoqon avval elchi yuborib,
Iskandarning kelishdan maqsadini so‘raydi, sulhga moyilligini
bildiradi, ammo Iskandar rozi bo‘lmagach, jang qilish harakatiga
tushadi. Biroq Iskandarning shonli g‘alabalari, cheksiz shuhrati Chin
xalqi va lashkariga vahima solgandi, natijada sipoh orasida taxlika
yoyiladi. Xoqon bundan xabar topgach, jangda yengilishini aniq his
etadi, shu bois xalqini, askarlarini va yurtini talofatlardan omon
saqlash, shu bilan bir paytda o‘z obro‘sini saqlab qolish choralarini
izlay boshlaydi. Navoiy asar qahramonlarining mazkur vaziyatdagi
ruhiy-psixologik holatini yanada aniqroq ifodalash, ayni paytda
tasvirning ishonchli va qiziqarli chiqishini taminlash maqsadida,
sujetga hakimlarning Iskandardan ikki kun jang qilmay turishni
so‘rashi haqidagi iltimosi detalini kiritgan. Bu orqali Xoqonning
chora ko‘rishi, bu borada mushohada qilishi uchun badiiy vaqt
hozirlab beradi. Navoiy salafi sujetini mana shu tariqa tahrir qilish
va yangilash orqali ham o‘ziga xos ijodiy originallikni namoyon qilib
boradi. Navoiy sujetni shu qadar taranglashtirish orqali Xoqonni
shaxsan Iskandar oldiga borish va hayot-mamot masalasini hal
etishga badiiy “majbur qiladi”, ya’ni Xoqonning Iskandar huzuriga
borishini tabiiy holatga aylantiradi.
24
Ilyos ISMOILOV
Xoqonning Iskandar huzuriga borishidan tortib masala hal
bo‘lgunga qadar bo‘lgan orqaliqda ham har ikki ijodkor tasvirida
prinsipial farqlar mavjudki, ular ham har ikki ijodkor tasvir uslubiga
xos jihatlarni tasavvur qilishga yordam beradi. Xususan, Xoqonning
elchi qiyofasida yo‘lga otlanishi borasida. Nizomiy Xoqonning o‘zi
borishga qaror qilgani va elchi qiyofasida saharda yo‘lga tushagnini
qayd etgan, xalos. Xoqonning o‘z arkoni bilan buni maslahat qilgan-
qilmagani, boshqalarning bilib qolmasligi uchun qanday yo‘l
tutgani, bu ishning maxfiyligi kabi masalalar ochiq qoladi. Navoiy
tasavvuriga ko‘ra, davlat rahbarining bunday nozik harakatlari o‘z
a’yonlaridan ham qattiq sir tutilishi lozim, muallifning ayni qarashi uni
salafi sujetini o‘zgartirishga majbur qilgan. Navoiy bu kabi o‘rinlarda
o‘quvchi qarashi va badiiy mantiqni ham nazardan qochirmagan
holda salafi sujetini tahrir qiladi va Xoqon obrazining yoniga uning
xos mahrami obrazi, bir kun hech kimni qabul qilmaslik haqidagi
e’lon, o‘z odamlari tanib qolmasligi uchun tong qorong‘usida yo‘lga
chiqish kabi detallarni qo‘shadi, natijada Xoqonning xatti-harakati
borasida hech qanday savolga o‘rin qolmaydi.
Xoqonning elchi qiyofasida Iskandar huzurida turishi
masalasi ham bu jihatdan e’tiborli. Nizomiy sujetida elchi maxfiy
topshiriq bilan kelgani, shu bois uni faqat shohga aytish tayinlan-
ganini ma’lum qilganda Iskandar elchining oyoqlarini bog‘lash
va o‘ziga qilich berishni shaxsan buyuradi. Bir qarashda, bu
tabiiy va Iskandarning o‘ta oqilligini ko‘rsatadi. Navoiy xuddi shu
epizodni tasvirlar ekan elchi yuqoridagi so‘zlarni ayta turib, agar
xavsirashsa oyoq-qo‘lini bandi qilishlari mumkinligini aytadi, ya’ni
Navoiy Nizomiy sujetida Iskandar tilidan aytilgan fikrni elchi tiliga
ko‘chiradi va bu o‘zgartirish orqali elchining aldamayotganini
asoslashga ham erishadi. Mazkur epizoddagi Navoiyga tegishli
ikkinchi o‘zgartirish shuki, elchi bandi qilish xususida so‘zlaganda
Iskandar bu ishga hojat yo‘qligini aytadi va bu orqali Navoiy o‘z
haqramonining naqadr qo’rqmas ekani, boshqa bir tarafdan, bu
voqeadan avvalroq Xoqonning Iskandarning mardligi, jasurligi
to‘g‘risida eshitgani aytilgan edi, Iskandarning o‘zini bunday tutishi
ana o‘sha fikrga o‘ziga xos isbot vazifasini ham bajargan. Biroq Navoiy
Nizomiy ustun qo‘ygan ehtiyotkorlikni noto‘g‘ri deb bilmaydi, shu
bois sujetga Arastu boshchiligidagi hakimlar detalini kiritish orqali,
ularning iltimosi bilan elchining bandi qilinishiga erishadi. Natijada
elchi bandi holda Iskandar tig‘ bilan o‘tirgan holda suhbatlashadilar.
Har ikki ijodkor tasvirlagan epizodda maqsad bir xil, ammo
ularning ifodasi turlicha va ayni shu o‘zgachalikda ijodkorlarning
25
Nizomiy va Navoiy: bir mavzuning turfa talqini
dunyoqarashi, uslubi namoyon bo‘ladi hamda ular xususida hukm
chiqarganda mana shunday nuqtalarga tayanish maqsadga muvofiq
ko’rinadi.
Mazkur epizoddagi uchinchi bir jihat ham bu borada diqqat-
ga sazovor. Nizomiy sujetida Iskandar elchining Xoqon ekanini
bilgach, bu ishni qilishda qo‘rqmaganligi, to‘g‘rirog‘i, Iskandardan
hayiqmaganidan rostakam jahli chiqadi va Xoqonni koyiydi. Shu
vaziyatda Iskandar obrazi jahldor, o‘z shaxsiyatini ustun qo‘yuvchi,
biroz kibrli shaxs sifatida namoyon bo‘ladi. Navoiy sujetida esa
Iskandar sirdan voqif bo‘lgach, taajjubga tushadi va darhol bunday
qilishga uni nima majbur qilganini so‘rab biladi va uning to‘g‘riso‘zligi,
aqliga ofarin aytib, Xoqon bilan ota-o‘g‘il tutinish istagini bildiradi.
Navoiyning Iskandarida keskin ketmaslik, mushohadakorlik va
o‘zaro hurmat ruhi ustun. Masalaning ikkinchi bir jihati shuki,
Nizomiy sujetida Xoqon o‘ta ojiz va qo‘rqoq qiyofada tasvirlangan, u
o‘zini Iskandar huzurida chokardek tutadi. Darvoqe, Xusrav Dehlaviy
Nizomiy tasviridagi ayni shu jihatga e’tiroz bildiradi va Xoqonning
nihoyatda jasur bo‘lgani, Iskandar bilan o‘rtada qahshatgich jang
bo‘lib, hatto, Iskandarning Xoqondan cho‘chib, sulhga rozi bo‘lganini
tasvirlaydi [Dehlaviy 1977, 44-106]. Darhaqiqat, qadim turkiy
manbalarda Xoqon o‘z yurtini munosib himoya qila olgan, ba’zan
Iskandarni sulh tuzishga majbur qilgan shaxs sifatida ham qayd
etiladi [Koshg‘ariy 1960, 117]. Shu ma’noda Mahmud Koshg‘ariy
va Xusrav Dehlaviy sujetlari o‘rtasida bir manba yoki qarashga
daxldorlik, o‘zaro yaqinlik mavjud ekani e’tiborga molik.
Navoiy bu borada ko‘proq Nizomiy yo‘lini ma’qul ko‘rgan
bo‘lsa-da, imkon qadar mo‘tadillikka intiladi, mana shu intilish
natijasi o‘laroq Xoqonni Iskandar huzurida e’zoz va hurmatga
sazovor, buqalamunlikdan yiroq obraz qiyofasida tasvirlaydi
hamda uning uzviy davomi sifatida ikki shoh o‘rtasidagi sirning
Xoqon tashabbusi bilan qattiq muxofaza etilganiga e’tibor qaratadi.
Masalan, Nizomiy Xoqonning kelishuvdan so‘ng chiqib, o‘z qo‘shini
tomon ketganini qayd etsa, Navoiy sujetida Xoqon Iskandardan elchi
qiyofasida kelgani va sirning oshkor bo‘lib qolmasligi uchun o‘ziga
hammaning oldida elchidek munosabatda bo‘lishi, kechga qadar uni
saqlab turib, keyin ruxsat berishini so‘raydi va Xoqon kech tushgach,
o‘z saroyiga yetib keladi va o‘zi tayinlab ketgan xos mahrami bilan
kelishilgandek ishlarni davom ettiradi.
Ikki shoh sulhga ahd qilishgach, keyingi voqealar rivoji
oldindan ma’lumdek tuyuladi, Navoiy sujeti bu borada kutilgandek
davom etsa-da, ammo Nizomiy sujetida o‘ziga xoslik, kutilmaganlik
26
Ilyos ISMOILOV
27
Nizomiy va Navoiy: bir mavzuning turfa talqini
saqlanib qoladi. Nizomiyga ko‘ra, Xoqon ertasi kuni butun qo‘shini
bilan jangovar holatda Iskandar tomon harakatlanadi, Iskandar bu
paytda bexavotir xordiq chiqarayotgan edi, bu xabarni eshitgach
darg‘azab bo‘lib, darhol ularga qarshi otlanadi. Maydon o‘rtasida
Xoqon Iskandarni yakkama-yakka olishuvga taklif etadi, Iskandar
uning qarshisiga kelib, uni firibgarlikda ayblaydi, ammo Xoqon
kelishuv o‘z kuchida ekani, biroq Iskandar uni ojiz deb bilmasligi
uchun o‘zining harbiy salohiyatini ko‘rsatish maqsadida shu
ishga qo‘l urganini aytib, Iskandarni tinchlantiradi. Natijada ular
do‘stlik e’lon qilib, sulh xabarini berishadi. Navoiy ushbu epizodni
tasvirlamaslikka qaror qiladi, chunki uning tasviridagi voqealar
rivoji va badiiy mantiq bu kabi harakatni, ayniqsa, Xoqon tomonidan
amalga oshirilishini taqazo etmasdi.
Xiroj masalasi ham mazkur sujetning muhim jihatlarini
aks ettiradi. Nizomiy sujetida Xoqon Iskandar huzuriga borganida
Iskandar, dastlab, unga 7 yillik xiroj tayin qiladi, ammo Xoqonning
oqilligini ko‘rgach, 6 yilidan voz kechadi. Navoiy sujetida Iskandar
xiroj masalasidan so‘z ochmaydi, xoqonning o‘zi bu haqida gapiradi va
Iskandardan xiroj talab qilmaslikni iltimos qiladi, chunki Xoqonning
obro‘si juda baland bo‘lib, u o‘zini Doro bilan teng tutardi. Ammo
Xoqon u so‘ragandan ortiq xiroj bermoqchi ekani, faqat uni xiroj
tarzida so‘ramaslikni istaydi va Iskandar bunga rozi bo‘ladi. Bu yerda
ham Navoiyning tahriri Iskandar obrazining o‘ta saxiy, bag‘rikeng
va mol-davlatga xavasmand bo‘lmagan shaxs sifatida tasavvur
qilinishiga olib kelgan, holbuki, Nizomiy ham Iskandarning saxiyligini
ko‘rsatish uchun 6 yillik xirojdan voz kechganini tasvirlasa, Navoiy
bu masalada uni yana bir pog‘ona balandroqqa ko‘tarib tasvirlashni
ma’qul ko‘radi.
Nizomiy Iskandar va Xoqon munosabatlari silsilasiga rumlik
va chinlik rassomlarning bahsi va Moniy haqidagi afsonani olib
kirgan. Naqqoshlar munozarasida Iskandarni hayratga solgan narsa
chinlik naqqoshlarning o‘zlariga ajratilgan sahnga oynadek ishlov
bergani edi. Chunki rumlik rassomlar juda go‘zal suratlarni chizish-
gan bo‘lib, o‘rtadagi parda ko‘tarilganda har ikki tomonda bir xil surat
aks etib turardi. Iskandar bu suratlarning biri aks tarqatayotgani,
biri uni qabul qilayotganini fahmlaydi va o‘rtadagi pardani takror
tutganda chinliklar sahnida hechqanday surat solinmagani, balki
uning oynadek qarshisidagi suratni aks ettirayotganiga guvoh
bo‘ladi. Navoiy har ikki epizodni dostoniga olib kirmagan.
Xoqonning Iskandarni mehmon qilishi va Xoqonning
tuhfalari borasida ham ayrim o‘ziga xosliklar ko‘zga tashlanadi.
28
Ilyos ISMOILOV
Mehmonnavozlik borasida har ikki ijodkor tasviri mutloq farq
qilmaganidek, bir-biriga u qadar yaqin ham kelmaydi va har ikki
ijodkor Xoqon saroyidagi bazmni batafsil tasvirlaydi. Xoqoning
sovg‘alari borasida ham asosiy jihatga e’tibor qaratish maqsadga
muvofiq. Nizomiy sujetida Xoqon tortiq qilgan hadiyalar orasida
eng nodiri Chin kanizi bo‘lib, u
go‘zallik, jangchilik, xushovozlik
kabi
muhim uch xususiyatga ega edi. Navoiy sujetida nodir tuhfalar soni
ikkita bo‘lib, biri Chin kanizi, biri Oinayi Chin edi. Nizomiy kanizak
borasida aytgan fikrlarining aksariyati Navoiy tasvirida saqlangan,
biroq uning o‘zini namoyon qilish epizodining o‘rni o‘zgartirilib, unga
doir ba’zi masalalar yangilangan. Navoiyning tuhfalar borasidagi
asosiy yangiligi rostgo‘y oyna bo‘lib, Iskandar undan nihoyatda
taajjubga tushadi va qattiq tasirlanadi. Navoiy ijodida mana shu
obraz muhim o‘ringa ega bo‘lib, u keyinchalik o‘zi singari ko‘plab
ajoyibotlarning yuzaga kelishiga turtki bo‘ladi. Navoiy bu motivni
sujetga kiritish orqali Iskandarning ijokorlik, ilm-u hikmatga
munosabat va ma’rifatga tashnaligi kabi qirralarini ochib berishga
imkon topadi. Navoiy ham, Xusravdek, bu orqali dunyodagi ilk tilsimli
oyna sharqliklar, ya’ni chinliklarga tegishli ekanini ta’kidlaydi.
Navoiyning keyingi bobda qayd etishicha, Iskandar Chinda
mehmon bo‘lib turgan kezlarda qish yaqin edi, qolaversa, xoqonning
iltimosiga ko‘ra Iskandar Chinda qishlashga qaror qiladi. Xoqon
sovg‘a qilgan ko‘zgu Iskandarga judu yoqqan bo‘lib, taxta o‘tirib bahsli
masalalarni u bilan hal etar va bazm tuzub, badmastni sharmsor
etar, bundan hayratga tushardi. Iskandar donishmandlarni yig‘ib,
Tangri unga hikmat ilmini bergani, qolaversa, xizmatida yuzlab
hakimlar hozirligi, shu bois ko‘nglida Chin oynasidan yaxshiroq
tilsim yasash istagi borligini aytadi. Donishmandlar bu fikrga
xayrixohlik bildirgach, ular 200 kishidan iborat bo‘lgan ikki guruhga
bo‘linishadi va birinchi guruhga Filotun va Suqrot, ikkinchi guruhga
Arastu va Buqrot boshchilik qiladi, Iskandar esa dam-badam ular
bilan maslahatlashar, goh ishlarini qabul etsa, gohida rad etardi.
Har ikki guruh alohida ish bilan mashg‘ul bo‘lib, birinchi guruh olam
xususida fikr yuritib, po‘lat yordamida ko‘zgu yaratish to‘g‘risida
bosh qotirsa, ikkinchi guruh falak borasida mushohada yuritib, ro‘y-u
mis yordamida usturlob kashf etish haqida o‘ylardi. Shu tariqa ikki
guruh qish davomida bosh qotirib ikki jism yaratadi, biri usturlob
bo‘lib, unga samoning sir-sinoati yashiringan edi, ikkinchisi ko‘zgu
bo‘lib, butun jahon unda jilva qilardi. Bu paytda qish tugab, bahor
yaqin qolgan edi. Iskandar shohona bazm tuzib, xoqon bilan birga
o‘tirardi, shu payt ikki guruh donishmandlari kelib, shohlar oldiga
29
Nizomiy va Navoiy: bir mavzuning turfa talqini
usturlob va ko‘zguni keltirishadi va ularni tavsif qilishadi. Xoqon bu
kashfiyotlarni ko‘rib gung-u lol bo‘lib qoladi va Iskandarga tahsinlar
aytadi. Iskandar ilm ahliga mol-u ganj bilan Yunonni ham syurg‘ol
qiladi, xoqon ham behisob gavhar hadya etadi.
Iskandar bu ikki muvaffaqiyatdan g‘oyat quvonadi, xur-
sandligidan ishratparast bo‘ladi. Iskandar Doro qizi Ravshanak va
mallu qizi Noz Mehrga uylanish haqida o‘ylay boshlaydi, zero, har
ikkisining otasi bu ishni unga vasiyat qilgan edi, ammo Iskandar
jahongirlik ishlari bilan bandligi bois bu ishlarga fursat topolmay
yurgan edi. Iskandar shu paytni ayni muddao biladi, qolaversa,
toj-u taxt egasiga vorisning bo‘lishi ham zarurat edi, a’yonlari bilan
maslahatlashgach, to‘yga tayyorgarlik ko‘rishga topshiriq beradi.
Gul-u sabza ayyomida Chinni bezatib, to‘y qilishadi. Yigitlik, shohlik,
donishogohlik kabi sifatlar bilan bezalgan Iskandar bahorda ikki
nozparvard vaslidan bahramand bo‘ladi. Ammo Iskandar dunyoning
bebaqoligini yaxshi bilardi, shu bois o‘tar dunyoda bir oz vasldan
komyob bo‘lishga qaror qiladi. Ravshanak mahdi ulyo, ya’ni bosh
xonim edi, ammo Noz Mehrning unga rashki kelardi, chunki Iskandar
ko‘proq vaqtini Ravshanak bilan o‘tkazar, Noz Mehrga esa kam vaqt
ajaratardi. Navoiy shundan so‘ng Iskandar va Noz Mehr o‘rtasidagi
ishqiy munosabatlarni batafsil tasvirlaydi. Iskandar bir qancha
vaqt bu ishlar bilan band bo‘lgach, yana avvalgi ishlariga qaytadi.
U jahonni qo‘lga kiritganda Mag‘rib zaminini bo‘ysundurmagan
edi, shu bois Iskandar xoqon bilan xayrlashib, Mag‘rib tomon yo‘lga
chiqadi, xoqon hamroh bo‘lishni iltimos qilsa-da, Iskandar buni qabul
qilmaydi. Hindistonning janubiy chegarasi bilan yurib, Mag‘ribga
otlanadi, yo‘lda Iskandar Royga ijozat beradi va Gajrot o‘lkasidan
eson-omon o‘tib, Ummon dengiziga ro‘baro‘ keladi. Undan o‘tib,
Mag‘rib zaminiga yetib boradi va u yerdagi ko‘plab shaharlarni tobe
qilib, Rum sari oshiqardi, biroq mag‘ribda shu qadar ajoyibotlar ko‘p
ediki, ularning tomoshasi tufayli Iskandarning Rumga qaytishi ortga
surilaverardi.
Xulosa
Tarixiy va adabiy manbalarda Iskandar va xoqon muno-
sabatlarining sulh bilan yakunlanishi, asosan, to‘rt xil: biri
Iskandarning elchi qiyofasida xoqon saroyiga borishi, ikkinchisi,
xoqonning elchi qiyofasida Iskandar huzuriga kelishi, uchinchisi,
shiddatli jangdan so‘ng o‘zaro kelishuv, to‘rtinchisi, xoqonning
donishmandligi bilan izohlangan. Dinovariy, Firdavsiy birinchi
qarash, Ibn Asir va Nizomiy ikkinchi, Xusrav uchinchi, Jomiy
30
Ilyos ISMOILOV
esa to‘rtinchi qarash tarafdori bo‘lgan. Navoiy ikkinchi qarashni
ma’qullagan, uni bunday yo‘l tutishga undagan birinchi omil mazkur
qarashning aksariyat manbalarda uchrashi bo‘lsa, ikkinchi omil
voqealar rivojining tabiiy mantig’i edi, chunki Iskandar bunga qadar
dostonda katta zafarlarga erishgan, ulkan qudrat egasi sifatida
tasvirlangan edi. Uning xoqondan xavsirab, elchi qiyofasida huzuriga
borishi avvalgi tasvir mantiqiga zid kelardi, Navoiy buni yaxshi his
etgan va dostonida to‘la asoslab bergan.
Psevdo-Kallisfenda Aleksandr Sin hukmdoridan javob xati va
ko’plab hadyalar olgach, bu yurtga kelmay yo’lida davom etgani qayd
etilgan. Navoiy dosotonida esa pinhona elchi bo’lib borgan xoqon
iltimosiga ko’ra Iskandar mehmon sifatida Chinga tashrif buyuradi.
Bizningcha, Psevdo-Kallisfenda tasvirlangan Aleksandrning Singa
elchi sifatida borishi, shohona qabul va unga atab ziyofat uyushtirilishi
kabi tasvirlar keyinchalik sharq manbalarida transformatsiyaga
uchrab, Navoiy dostonidagi Iskandarning Chinga mehmon sifatida
tashrif buyurganiga oid epizodlarning yuzaga kelishiga asos bo’lgan.
Shuningdek, Psevdo-Kallisfenda qayd etilgan Sin hukm-
dorining Aleksandrga turli-tuman sovg’alar yuborishiga oid
tafsilotlar ham sharq iskandarnomalarida jiddiy qayta ishlangan
va to’ldirilgan. Bu borada Dinovariy, Saolibiy va Mirxondlarning
qaydlari ayniqsa e’tiborga molik. Xamsanavislar – Nizomiy, Xusrav
va Jomiy bir masalani uch hil talqinini qayd etgan. Navoiy voqealar
rivoji borasida Saolibiy, Ibn Asir hamda Nizomiy talqinini qabul
qilgan. Biroq voqealar rivojida muallif dunyoqarashi va uslubini
belgilovchi muayyan ayirmalar ham bor. Navoiyning mazkur sujet
bobida Nizomiydan bahramand bo‘lgani aniq, lekin bu Navoiy
Nizomiydan ko‘chirgan degan xulosani bermaydi, chunki Navoiy va
Nizomiy sujetlarini taqqoslash Nizomiy tasviri Navoiy tomonidan
jiddiy qayta ishlanganini ko’rsatdi. “Saddi Iskandariy” sujeti o‘ziga
qadar yaratilgan manbalarning birortasiga aynan mos kelmaydi,
ayrim faktlar, detallar, epizodlar, obrazlarning badiiy funksiyasi,
fikrning poetik ifodasi individual xarakter kasb etgan. Hatto, Navoiy
xamsanavislik an’anasi doirasida yaratilgan iskandarnomalarda
sayyor xarakter kasb etgan Lubati Chin, Oinayi Iskandariy [Ismoilov
2019, 68 – 98] va usturlob kabi personaj-u motivlar tasvirida ham
originallik ko’rsatishga erishgan.
Adabiyotlar
Bal’amiy, Muhammad bin. 1353 (h.). Tarixi Bal’amiy. Tehron: Tobish.
Dinovariy, Ahmad ibni Dovud. 1361 (h.).
Axbor at-tivol
. Tarjo‘mayi Sodiq
Nishot. Tehron: Bunyodi farhangi Iron.
31
Nizomiy va Navoiy: bir mavzuning turfa talqini
Dehlaviy, Amir Xusrav. 1988.
Oinayi Iskandariy
.
Matni intiqodiy
. Bo
tas’hih-u muqaddimayi Jamol Mirsaidof. Masko‘v: Sho‘bayi
adabiyoti Xovar.
Исмоилов, И. 2022.
Алишер Навоийнинг “Садди Искандарий” достони
генезиси ва поэтикаси.
DSc дисс. Toshkent.
Ismoilov, I. 2019. “Iskandar oynasi”.
Oltin bitiglar
4: 68 – 98.
Кошғарий, Маҳмуд. 1960.
Девону луғатит турк
. 1 том. Тошкент: Фан.
Mirxond, Muhammad bin Xovandshoh. 1338 (h.).
Ravzat us-safo
.
J. 1. Tehron: Piruz.
Навоий, Алишер. 2000.
Тарихи мулуки Ажам
. МAT. 20 томлик. Т.16.
Тошкент: Фан.
Navoiy, Alisher. 2006.
Saddi Iskandariy
. Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi
NMIU.
Tabariy, Muhammad bin Jarir. 1375 (h.).
Tarixi Tabariy
. J. 2. Tehron:
Асотир.
The Book of the gests of Alexander of Macedon. Sefer Toledot Alexandros
ha-Makdoni.
A mediaeval hebrew version of the Alexander ro-
mance by Immanuel ben Jacob Bonfils.
1962. Edited and trans-
lated with introduction and notes by Israel J. Kazis, Ph.D.
Massachusetts: The mediaeval academy of America.
Nizami and Navoi: different interpretations
of the one topic
Ilyos Ismoilov
1
Abstract
The history of literature is directly connected with the history of
the peoples of the world, and its fate runs parallel to the perfection and
decline of mankind. Accordingly, the gallery of themes of world literature is
also diverse, and among them the theme of war or a royal romance stands
out. The core of this topic is the life and activity of famous commanders,
kings or fighters, some of which caused the appearance of legends or series
of works in world literature. One of these heroes, who gained literary fame
throughout the world, was Iskandar (the person who was called Iskandar
in the East, and Alexander the Great in the West). It is difficult to come
across such a figure who had an equal impact on Eastern and Western lit
-
1
Ismoilov Ilyos Abdukayumovich
- Doctor of Sciences in Phlology (DSc), Tashkent
State University Of Uzbek Language And Literature Named after Alisher Navoi,
Department of History of Uzbek Literature.
: ismoilov@navoiy-uni.uz
ORCID ID
: 0000-0002-8077-7914
For citation:
Ismoilov, I. 2023. “Nizami and Navoi: different interpretations of the
one topic”.
U
zbekistan: Language and Culture. Literature
1 (2): 18-32.
32
Ilyos ISMOILOV
erature. His name had become a legend in languages, and his activity had
inspired creative people. In particular, the Iskandar theme spread wide-
ly in the East and promoted the creation of many iskandarnomas
(novels
about Iskandar).
The purpose of this article is to compare and analyze such
dastans
(epics)
created in the khamsanavislik
(khamsa writing)
tradition
as “Iskandarnoma” by Nizami Ganjavi and “Saddi Iskandariy” by Alisher
Navoi. The creative originality of both writers is revealed on the example of
the image of the “Episode of Iskandar’s campaign in China”. The research
of the author was supported by reliable sources, and he used such meth-
ods as comparative-historical, cultural-historical and genetic analysis to
achieve his goal.
Key words:
Nizami Ganjavi, Alisher Navoi, Iskandar (Alexander),
Iskandar’s theme, China (Khito), khamsa, tradition, genesis, transformation,
artistic interpretation.
References
Bal’amiy, Muhammad bin. 1353 (h.). Tarixi Bal’amiy. Tehron: Tobish.
Dinovariy, Ahmad ibni Dovud. 1361 (h.).
Axbor at-tivol
. Tarjo‘mayi Sodiq
Nishot. Tehron: Bunyodi farhangi Iron.
Dehlaviy, Amir Xusrav. 1988.
Oinayi Iskandariy
.
Matni intiqodiy
. Bo tas’hih-u
muqaddimayi Jamol Mirsaidof. Masko‘v: Sho‘bayi adabiyoti
Xovar.
Ismoilov, I. 2022. Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostoni genezisi
va poetikasi. DSc diss. Toshkent.
Ismoilov, I. 2019. “Iskandar oynasi”.
Oltin bitiglar
4: 68 – 98.
Koshg‘ariy, Mahmud. 1960.
Devonu lug‘atit turk
. 1 tom. Toshkent: Fan.
Mirxond, Muhammad bin Xovandshoh. 1338 (h.).
Ravzat us-safo
. J. 1.
Tehron: Piruz.
Navoiy, Alisher. 2000.
Tarixi muluki Ajam
. MAT. 20 tomlik. T.16. Toshkent:
Fan.
Navoiy, Alisher. 2006.
Saddi Iskandariy
. Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi
NMIU.
Tabariy, Muhammad bin Jarir. 1375 (h.).
Tarixi Tabariy
. J. 2. Tehron: Asotir.
The Book of the gests of Alexander of Macedon. Sefer Toledot Alexandros
ha-Makdoni.
A mediaeval hebrew version of the Alexander ro-
mance by Immanuel ben Jacob Bonfils.
1962. Edited and trans-
lated with introduction and notes by Israel J. Kazis, Ph.D.
Massachusetts: The mediaeval academy of America.
