Hafiz Khorezmi's March to Ibrahim Sultan

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

217

да ва тушунарли тилда изоҳлаб борилиши фикримизни асослайди. Айнан
шунинг учун ҳам мазкур рисоладан кўп йиллар Шарқ мадрасаларида аруз
назариясини ўрганиш учун қўлланма сифатида фойдаланилган, Ғарб олим-
лари эса Шарқ мумтоз поэтикасини ўрганиш учун айнан шу асарга қайта-
қайта мурожаат қилишган.

Хулоса қилиб айтганда, Сайфий Бухорийнинг “Арузи Сайфий” асари

мумтоз шеършунослик, хусусан арузшунослик илмига қўшилган муносиб
ҳисса бўлиб, ундан бугунги кунда ҳам аруз назариясини ўрганиш учун
муҳим қўлланма сифатида фойдаланиш мумкин.

ЖЎРАЕВ ЖАЛОЛИДДИН

Филология фанлари номзоди, Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси

Алишер Навоий номидаги Давлат адабиёт музейи

Ҳофиз Хоразмийнинг Иброҳим Султонга марсияси

Аннотация.

Мақола туркий адабиётнинг таниқли вакилларидан бири Ҳофиз Хоразмий то-

монидан темурийлар сулосаси вакили, адабиёт ва санъат ҳомийси, 20 йил давомида Форс вилоя-
тини бошқарган Иброҳим Султон вафоти муносабати билан ёзилган марсияга бағишланган.

Таянч сўз ва иборалар:

Иброҳим Султон, Амир Темур, Али Яздий, “Зафарнома”, Мирзо

Абдулла, профессор ҳамид Сулаймон.

Аннотация.

Статья посвящена оде, написанной известным представителем тюркс-

кой литературы Хафизом Хорезми в связи со смертью представителя династии тему-
ридов, мецената литературы и искусства Ибрахима Султана, который на протяжении 20
лет правил в империи областью Форс.

Опорные слова и выражения:

Ибрахим Султан, Амир Темур, Али Язди, «Зафарнаме»,

Мирза Абдулла, профессор Хамад Сулейман.

Summary.

The article is devoted to the ode written by well-known representative of the Turkic

literature Khafiz Khorazmi in connection with the death of Ibrahim Sultan, the representative of the
Timurids dynasty, a patron of literature and art, who for 20 years had ruled in the empire in Fors region.

Keywords and expressions:

Ibrakhim Sultan, Turkic literature, Khafiz Khorezmi, Amir

Temur, Ali Yazdi, "Zafarname", Mirza Abdullakh, Professor Hamid Suleyman.

Амир Темур авлодлари орасида Иброҳим Султон ибн Шоҳрух ибн Темур

Кўрагоний (1394–1435) ўзига хос мавқега эга. Манбалардаги қайдларга кўра,
соҳибқирон бошқа амирзодалар қатори Иброҳим Султоннинг тарбияси, илм
олиши, адабиёт, санъат, ҳарб соҳаси, давлат ишларидан хабардор бўлиб вояга
етиши учун турли анжуманлар, ҳарбий ҳаракатлар, элчилар қабули ва давлат
аҳамиятига эга бўлган маросимларда иштирок этишига эътибор қаратган

1

.

1

Руи Гонзалес де Клавихо. Дневник путишествия в Самарканд ко двору Тимура (1403–1406). –

М.: Наука, 1990. С. 108; Ахмедов Б. Улугбек и полетическая жизнь Мавераннахра XV в. – С. 13.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

218

Кейинчалик отаси Шоҳрух ҳукмронлиги вақтида ҳам юқорида қайд қилинган
сингари тадбирларнинг бевосита қатнашчиси бўлганлиги Мирхонд

1

, Фасиҳ

Ҳавофий

2

ва Абдураззоқ Самарқандий

3

лар томонидан ҳам ёзиб қолдирилган.

Давлатшоҳ Самарқандийнинг билдиришича, Шоҳрух Мирзо саройида

олим ва фозилларни сақлаган, таълим ва тарбиясига эътибор берган. Шу-
нингдек, ҳарбий ҳаракатлар чоғида ҳам уларни ўзи билан бирга олиб юрган

4

.

Амир Темур ва Шоҳрух сингари Иброҳим Султон ҳам адабиёт, санъат,

мусиқани яхши билган ва бу соҳа вакилларининг иқтидорини қадрлаб, тар-
биясига алоҳда эътибор қартган. Ака-ука Мирзо Улуғбек, Иброҳим Султон ва
Бойсунғур Мирзоларнинг адабиёт ва санъат асарлари юзасидан ёзишмалари
ҳам етиб келган

5

. Хусусан, Давлатшоҳ Самарқандийнинг “Тазкираи шуаро”-

сида амирзода биродари Бойсунғур Мирзодан ўз даврининг мусиқа билим-
дони Хожа Юсуфни сўраб ёзган мактублари ҳақида сўз юритилган. Тазкира
муаллифи Иброҳим Султон ва Мирзо Улуғбек тўғрисида бу каби латифалар
кўп эканлигини ҳам қайд қилиб ўтган

6

.

Булардан ташқари амирзоданинг ўзининг ҳам яхшигина шоирлик иқти-

дори эгаси бўлган ва асарлар битган

7

.

Ёш ва шижоатли темурийзода салтанатининг Форс вилоятида йигирма

йилдан ортиқ ҳукмдорлик қилган. Мазкур даврда Шерозда “Мадрасаи дор ус-
сафо”, “Дор ул-эйтомий” (етимхона) каби бинолар ва ва боғ барпо қилганлиги
маълум

8

. Унинг бевосита иштироки ва кўрсатмаларига биноан темурийлар

1

Мирхонд. Равзат ус-сафо. ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги Давлат адабиёт музейи

қўлёзмалар фонди. 2-рақамли босма китоб.

2

Фасиҳ Ахмад ибн Джалал ад-дин ал-Ҳавофи. Муджмали Фасихи. – Т.: Фан, 1980. 149-б.

3

Абдураззоқ Самарқандий. Матлаъи саъдайн ва мажмаи баҳрайн. – Т.: Фан, 1969. 466-б.

4

Давлатшоҳ Самарқандий. Тазкираи шуаро. ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги Давлат

адабиёт музейи. 104 рақамли қўлёзма. 170б-варақ.; А. Е. Крымский томонидан темурийлар
даврида ҳукмдорлар атрофида ижодкорларнинг жамланиб, уларнинг тарбиясига эътибор
бериш анъанаси бўлганлиги қайд қилинган. Қаранг: Крымский А. Е. Низами и его
современники. – Баку: Элм, 1981.– С. 485.

5

О. Акимушкин Улуғбек, Иброҳим Султон ва Бойсунғур Мирзолар ўртасидаги адабиёт ва

санъат соҳаси бўйича ёзишмалари етарли даражада тадқиқ этилмаганлигини қайд қилган.
Қаранг: О. Акимушкин. Бойсунғур Мирзо – санъат ҳомийси, сиёсатчи ва жангчи // Амир
Темур: шахсининг замондошлари томонидан баҳоланиши ва фаолиятининг мустақил
Ўзбекистон учун аҳамияти. – Т., 1997. 143–146-б.

6

Давлатшоҳ Самарқандий. Тазкираи шуаро. ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги Давлат

адабиёт музейи. 104 рақамли қўлёзма. 171б-варақ. Иброҳим Султон ва Хожа Юсуф билан
боғлиқ воқелар баёнига оид маълумотлар А.Қаюмов томонидан таҳлил қилинган. Қаранг:
А. Қаюмов. Бобур даври Андижон адабий муҳити. Хожа Юсуф Андижоний. – Т.: Мумтоз
сўз, 2008. 46-б.

7

Қаранг: Маҳди Баёний. Мажмуъаи муншаот // Роҳнамои китоб. Шумораи 4. 1340 ҳ/ш.

8

Қози Аҳмад Қумий. Гулистони ҳунар. Ба кўшаши Аҳмад Саҳилий Хонсорий. Теҳрон.

1352 ҳ/ш. 30-саҳ; Яна шу муаллиф: Хулосаҳои литаворих. Ба кўшаши Эҳсон Ашрофий. –
Теҳрон, 1363 ҳ/ш.; Мир Сайид Шариф Роқим. Тарихи Роқимий. ЎзР ФА Абу Райҳон

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

219

тарихини ўта тантанаворлик ва бадиий бўёқларга бой тарзда ёритиш анъана-
сига асос солинган Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома” асари яратилди

1

.

Шунингдек, Иброҳим Султоннинг номи хаттотлик санъати соҳасидаги

қолдирган асарлари боис сулс хатининг устозлари қаторида қадрланади. Бу

соҳани у Форс вилоятига келган пайтларида Пир Муҳаммад Шерозийдан

ўрганган

2

. Иброҳим Султон кўчирган бир нечта Қуръон нусхалари ҳозирда

Эрон қўлёзма фондларида сақланади. Жумладан, Гулчин Маъоний Иброҳим

Султон томонидан 1423 йили сулс хатида кўчирилган Қуръон нусхаси

Остони Қудси Ризавий кутубхонасида мавжудлиги, лекин унинг 16 варағи

етиб келганини қайд қилади

3

. Яна шу муаллифнинг билдиришича, райҳоний

хатида амирзода томонидан кўчирилган Қуръоннинг бошқа бир нусхаси ҳам

мазкур фондда сақланган бўлиб, тартиб рақами ўзгариб кетган

4

.

Иброҳим Султон томонидан кўчирилган Қуръоннинг учинчи қўлёзмаси

1937 йилгача Шероз шаҳридаги “Қуръон дарвозаси”да сақланиб келиниб,

кейинчалик Порс музейи ихтиёрига ўтказилган. Ушбу нусха икки жилддан

иборат бўлиб, “Қуръони ҳафтдаҳ ман” деб ҳам аталади. Унинг “Қуръон дар-

возаси”га келиш тарихи Бувайҳийлар сулоласидан бўлган Иззуддавла Дай-

ламий

5

қурдирган дарвоза билан боғлиқ. Дастлаб, Иззуддавла Шерозда дар-

воза қурдириб, унда Қуръон учун жой қилдирган. Кейинчалик Каримхон

Зенд томонидан дарвоза қайта қурилиб, устига махсус хона қўшилган ва у

ерда Иброҳим Султон томонидан кўчирилган икки жилдли Қуръон сақлана

бошлаган. Қожорлар ҳукмронлиги даврада дарвоза бир неча зилзилага дучор

бўлиб, Муҳаммад Зангихон Нурий томонидан таъмирланган. Гарчи Қуръон

ҳозирда Порс музейида сақланаётган бўлса ҳам, аҳоли ўртасида яхши ният

билан ойнинг бошида шаҳардан чиқаётиб Қуръон дарвозасидан ўтиш орқали

руҳий покланиш анъанасини сақланиб қолган

6

. Булардан ташқари, тему-

рийзода томонидан кўчирилган яна бир Қуръон қўлёзмаси Метрополитен

музейида сақланиши ҳақида тасдиқланмаган маълумотлар мавжуд.

Иброҳим Султон ҳомийлигида туркий ва форс адабиётининг ажойиб

намуналари яратилди ва нодир нусхалари кўчирилди. Унинг ҳукмдор ва

ижодкор сифатида мунтазам тарзда адабий анжуманлар ўтказиб турганлиги

Беруний номидаги Шарқшунослик институти фонди. 2731/I рақамли қўлёзма. 38б–39а-
варақлар.

1

Бу тўғрида қаранг: Эшонқулова С. И. Нодира шеъриятида тарихий образлар талқини:

Филол. фанлари номзоди … дис. – Т., 2011. 20-б.; “Зафарнома”дан бошланган Шарқ
халқлари тарихнавислигининг бундай жиҳати ХХ асргача сақланиб қолган. Қаранг:
юқорида кўрсатилган муаллиф, кўрсатилган манба. 12–13-б.

2

Қаранг: Қози Аҳмад Қумий. Гулистони ҳунар. Ба кўшаши Аҳмад Саҳилий Хонсорий. –

Теҳрон. 1352 ҳ/ш. 30-саҳ.

3

Гулчин Маъоний. Роҳнамои ганжинаи Қаръон. – Машҳад, 1348. 137-саҳ.

4

Яна шу муаллиф. 138-саҳ.

5

Изуддавла Абу Шужоъ Хусрав бин Рукниддавла бин Буия 454–1062 йилларда Ироқ ва

Эронда ҳукмронлик қилган Буия (Бувайҳия) ҳукмдорларидан. 976–978 йилларда Ироқ
ҳукмдори, 978 йилда Эроннинг Форс вилоятини қўлга киритган.

6

http://fa.wikipеdia.org

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

220

маълум. Бу тўғрида Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома”

1

, “Ҳулали

мутарраз дар фани муаммо ва луғаз”

2

, “Мунтахаби ҳулал”

3

асарлари ва

Исмат Бухорий қасидалари

4

кабиларда қайдлар учрайди.

Қисқа умри давомида Форс вилоятининг ҳукмдори сифатидаги фаолияти

илм-фан, адабиёт ва санъат соҳалари вакиллари томонидан юксак қадр-

ланган

5

. Шу боис унинг бевақт вафоти қаттиқ қайғу билан, катта йўқотиш

сифатида қабул қилинган. Ҳукмдорнинг вафоти муносабати билан қалам

аҳли томонидан марсиялар битилган. Ана шундай марсиялардан бири Ҳофиз

Хоразмий ижодига мансуб.

Маълумки, Ҳофиз Хоразмий девони қўлёзмаси 1975 йилда профессор

Ҳамид Сулаймонов томонидан Ҳиндистоннинг Ҳайдаробод шаҳридаги

Саларжанг музейи шарқ қўлёзмалари хазинасидан топилган. Девонда шоир-

нинг 9 та қасида, 2 таркиббанд (шундан биттаси марсия), 3 та таржиъбанд, 1

мухаммас, 1052 та ғазал, 2 та мустазод, 31 та қитъа, 12 та рубоий жамланган.

1980 йилда бу шеърлардан сайланма тирзида 134 та ғазал, 6 та рубоий, 12 та

қитъа, 1 та қасида, 1 та таржеъбанд, 1 та мухаммас, 2 та мустазод тарзида

илк бор илмий муомалага киритилган

6

.

Кейинчалик шоир шеърияти икки жилддан иборат китоб тарзида нашр

қилинди. Бу нашрга ғазал, мухаммас, мустазод, таркиббанд, таржиъбанд,

қитъа ва рубоий жанридаги шеърлар жалб қилинган

7

.

Зикр қилинган марсиянинг айрим матн хусусиятлари, шоирининг ҳаёт

йўли, девонининг тартиб берилган санасини аниқлашдаги аҳамияти, ўзбек
мумтоз адабиёти тарихида фанга маълум энг қадимий марсия намунасининг
яратилиш даврини белгилашдаги қиммати хусусида Ҳ.Сулаймонов

8

ва

М.Сулаймонов

9

лар томонидан баъзи қарашлар баён қилинган. Ватанимизда

юқорида кўрсатилган икки нашрлар ва илмий изланишларда марсия юзаси-
дан хулосалар билдирилган бўлса-да, ҳозирга қадар матни тўлиқ эълон қи-

1

Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. – Т.: Фан. 1240-б.

2

Шарафиддин Али Яздий. Ҳулали мутарраз дар фани муаммо ва луғаз. ТошДШИ қошидаги Абу

Райҳон Беруний номидаги шарқ қўлёзмалари маркази фонди. 8311 рақамли қўлёзма. 2а–8а-вақлар.

3

Шарафиддин Али Яздий. Мунтахаби ҳулал. Туркия, Сулаймония кутубхонаси. Аясофия

фонди, 3846 рақамли қўлёзма. 5а–6б-варақлар.

4

Исмат Бухорий қасидалари. ТошДШИ қошидаги Абу Райҳон Беруний номидаги шарқ

қўлёзмалари маркази фонди. 1435-рақамли қўлёзма. 63а–115б-варақлар.

5

Мир Сайид Шариф Роқим. Тарихи Роқимий. ТошДШИ қошидаги Абу Райҳон Беруний

номидаги шарқ қўлёзмалари маркази фонди. 2731/I рақамли қўлёзма. 38б–39а-варақлар.

6

Қаранг: Ҳофиз Хоразмий шеъриятидан. – Т.: Ўзбекистон КП Марказий комитетининг

нашриёти, 1980. 117-б.

7

Ҳофиз Хоразмий. Девон. I китоб. – Т.: Ўзбекистон КП Марказий комитетининг нашриёти,

1981. 302-б.; Ҳофиз Хоразмий. Девон. II китоб. – Т.: Ўзбекистон КП Марказий
комитетининг нашриёти, 1981. 297-б.

8

Сулаймонов Ҳ. Ҳофиз Хоразмий / Ҳофиз Хоразмий. Девон. I китоб. – Т.: Ўзбекистон КП

Марказий комитетининг нашриёти, 1981. 3–15-б.

9

Сулаймонов М. Б. Ҳофиз Хоразмий ва ўзбек лирик шеъриятининг ривожи: Филол.

фанлари номзоди … дис. – Т., 1996. 160-б.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

221

линмаган. Марсия матнининг эълон қилиниши ўзбек адабиётида марсия
жанри, унинг тарихий тақдири, бадиияти каби масалалар юзасидан олиб бо-
рилажак тадқиқотларда ўзига хос илмий аҳамиятга эга бўла олади.

Марсия тўққиз банддан иборт бўлиб, қайд қилинганидек, таркиббанд

шаклида ёзилган. Унда муаллиф Иброҳим Султоннинг юқорида санаб ўтилган
тарихий ва адабий манбаларда эътироф этилган барача фазилатларини ўқувчи
кўз олдида гавдалантиришга ҳаракат қилган. Хусусан, саркарда сифатида
эришган ғалабалари, жасорати, сахийлиги, адолат билан олиб борган сиёсати,
илм-фан, санъат, адабиёт соҳаси вакилларини қадрлаганлиги эсга олинади. Ўз
навбатида бу мотамдан барча қаттиқ қайғуда эканлиги айтилади ва ўша қайғуга
ботганларга Иброҳим Султоннинг ўрнига ўғли Мирзо Абдулло қолганлигини
билдиради. Бу билан бирга Ҳофиз Хоразмий Мирзо Абдуллонинг ҳам отаси
сингари ном қолдиришини истайди. Марсия муаллифнинг Тангридан Иброҳим
Султон руҳини шод ҳамда Мирзо Абдуллога узоқ умр бериши ва давлатини
бардавом қилишини тилаб қилган дуоси билан якун топган.

Матнни нашрга тайёрлашда Ҳофиз Хоразмий девонининг профессор

Ҳамид Сулаймонов томонидан Ҳиндистондан олиб келинган ксеронусхаси
ва Ражаб Топарли томонидан Анқарада нашр этилган матнга таяндик

1

.

МАРСИЯ

-1-

Бу вафосиз фоний оламда бақони издаманг,
Дарди жонға эмдидан сўнгра давони издаманг.
Барча ёру дўстдан бегона бўлмоқ бор эмиш,
Кўруб

2

ушбу ҳолни сиз ошнони издаманг.

Кечаси оламни тийра қилди ҳижрон кечаси,
Бу қоронғу кечада нури зиёни издаманг.
Холи бўлмади кудуратдин чун ою кун юзи,
Бас, мунунгтак дунёда завқу сафони издаманг.
Сифлаву дунпарвар эрур ушбу даври рўзгор,
Сифлаву дун илкидин файзи атони издаманг.
Гулшани жаннат бикин чун боғ-боғи жон эрур,
Тарк этиб гулшанни, боғи дилкушони издаманг.
Гулистону бўстон булбуллари қилмас наво,
Гулистон кезманг, тақи баргу навони издаманг.

1

Yfrezmli Hafiz’in Divani. Inceleme-Metn-Tipkibasim. Prof. Dr. Recep Toparli. – Ankara, 1998. – С.

121–129; Ҳофиз Хоразмий. Девон. Ҳиндистоннинг Ҳайдаробод шаҳридаги Салоржанг музейи
хазинасидаги 4298 рақмли қўлёзма. Марсия девоннинг 27а–30б-варақларида жойлашган.

2

Ражаб Топарли нашрида айрим сўзларнинг ўқилишида фарқлар учрайди. Ҳаволада ана

шундай фарқлар кўрсатиб борилади. Ражаб Топарлида “корунг”.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

222

Тарк қилмоқ керак чун оқибат тожу лаво

1

,

Ҳақ йўлини издангиз, тожу лавони издаманг.
Форс мулкининг шоҳи, ул форси

2

майдондин

3

Борди эрса, ондин ўзга подшони издаманг.
Фатҳу нусратлиғ ул Иброҳим Султон қондадур
Ким, фироқи захмидин чоли

4

жигарлар қондадур?

-2-

Қуррат ул-айни шаҳаншаҳ Шоҳруҳ хоқон қани?
Малик ул-мулки Сулаймон, соҳиби фармон қани?
Беша

5

янглиғ бор лашкар шоҳи оламға, вале

Ул тўқуш кўйинда шер, бешаи майдон қани?
Сони йўқ юлдуз менгиз шаҳзодаларнинг бори бор,
Нурбахш этган жаҳонға ул маҳи тобон қани?
Зулмат ичра тийра тупроқ янгли қолди

6

оламе,

Ушбу зулматнинг ичинда чашмаи ҳайвон қани?
Халқи оламға бағишлағон сафою завқлар,
Офтоби мулку давлат, сояи Яздон қани?
Чатр

7

ила айвонда бор эрди басе нуру сафо,

Эмди ул нуру сафолиғ чатар ила айвон қани?
Дарди ҳижрат ўртади мажмуъи олам жонини,
Эй ҳаким, айлағил бу дарди жонларға дармон, қани?
Бўстонға равнақе бергон ўшул сарви равон,
Бўлди ғойиб кўздин, эмди равнақи бўстон қани?
Гулистоннинг гуллари бориси қон ёш йиғлаюр,
Гулистоннинг зийнати, юзи гулхандон қани?
Бордию қолди гулистон бирла боғи ёдгор,
Сўхта жонларда бўлди дарду доғи ёдгор.

-3-

Тийра бўлдуқ тушгали ул моҳманзардин

8

жудо,

1

Лаво – туғ, байроқ.

2

Форс – суворий, чавандоз.

3

Ражаб Топарлида “майдони дин”.

4

Чол – чуқурлик.

5

Беша – ўтлоқ, чунгалзор.

6

Ражаб Топарлида “қилди”.

7

Чатр – соябон.

8

Моҳманзар – ой юзли.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

223

Тиғ бирла олам олған меҳри анвардин жудо.
Фатҳу нусрат эмдидин сўнг кимга кўргузгай юзин

Чунки тушди ногаҳон шоҳи музаффардин жудо.
Бахту давлат кимга қўл қобғойу

1

қуллиқ айлагай,

Тахт узра ул сазои тожи

2

қайсардин жудо.

Ёйи сочингни туғу ерга чол ўзунгни, эй алам,

Чун тушубдурсан сипоҳсолори лашкардин жудо.
Туллоғон отлари кечимлар кесиб

3

ким чиқидалар,

Бўлди ул дамда қиёмат рўзи маҳшардин жудо.
Борчаға эрур муҳаққақ, насх бўлди хатти сулс,

Қолди тавқеъинда райҳон хомагустардин жудо.
Қилма наққошу музаҳҳиб лавҳада дебочалар,

Бу ҳунарлар қадрини билган ҳунарвардин жудо.
Бўлди ғамхона ўш эмди борчаға байт ул-фараҳ,

Ул фараҳ сармояси руҳи мансурдин жудо.
Дарди ҳижрондин юраклар қон бўлуб, кўз йўлидин

Келди юз рангин қилурға ул диловардин жудо.
Эй мусулмонлар, бу дарди ҳижронга не чора бор,

Оҳи сўзон бирла йиғламоқдин ўзга зор-зор.

-4-

Оҳким, тушди йироқ ул жон бикин султонимиз,
Мулки маъно тахти узра Хисрави хоқонимиз.
Кўз яруқи, жон тилаги ул сафои жону дил
Борди эрса, бўлди мажарух ушбу хаста жонимиз.
Ўртагай эрди бу оҳ ўти фалакнинг шамъини,
Дам-бадам су сочмаса бу дийдаи гирёнимиз.
Сояи лутфу иноят кимдин ўсунғой

4

киши,

Чунки ғойиб бўлди кўздин сояи Яздонимиз

5

.

Сонсиз эҳсон қилғучи ул маъдани лутфу карам

Шоҳимиздин азрилибмиз қайда бўлғой сонимиз.
Хуш эди ул ҳолким, биз дарди сўзин сўзласак,

Лутф этиб айтур эди, биз дардлар дармонимиз.

1

Ражаб Топарлида “топгай”.

2

Сазои тож – тож мукофоти.

3

Ражаб Топарлида “кейиб”.

4

Ражаб Топарлида “умсунғай”.

5

Яздон – худо.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

224

Ўтға йақсоқ дафтару девонни, эмасдур ажаб,

Чун иёсиз қолди, абтар

1

дафтару девонимиз.

Хори ҳасрат санчилиб кетмас кўнгулдин бир нафас,

То назардин бўлди ғойиб ул гули хандонимиз.
Дарди ҳижрони онингтак қилди бизларни заиф,

Оҳ чекмакка тақи йўқдур бу дам имконимиз.
Боримиз банда эдук, ўртада ўзи шоҳ эди,

Ҳоли хуш эрди, чу барча ҳолидин огоҳ эди.

-5-

Кечди эрса гулистони салтанатдин ул жавон,
Бўлди хористон бикин борча кўзинга бу жаҳон.
Ёз фаслида гулистон гуллари сўлмас эди,
Ушбу фасл ичра не ёндин бўлди бу гулга хазон.
Қўй бирла бўри онинг давринда қардош эрдилар,
Чун онинг адли эди саҳронишинларга шўбон.
Адли бирла халқи олам посини

2

тутмоқ учун,

Сурат ила шоҳ эдию маъно бирла посбон.
Эмдидан сўнг халқ топғойму омонлиқ неъматин,
Адл ила Шерозни қилмиш эди дор ул-амон.
Ишлади дор ул-адолат бергали адл ила дод,
Чун эди мазлумлар ҳаққиға шоҳи меҳрибон.
Шодмон умиди дийдори билан эрдим вале,
Дарду ғам бўлди насибу бўлмадим ман шодмон.
Оҳи оташбор элиндин сийнанинг ичра жигар,
Ўтға туғон ул кабобедурки, бўлса хунчакон.
Келтурубдур ушбу шаҳзода фироқи, кўз кўра
Маҳди олийға қиёматнинг тонгидин юз нишон.
Тиғи ҳижрони била хаста жигарлар порадур,
Раҳм айлаб айтунгиз бу дардга не чорадур?

-6-

Кўчди эрса дунёдин ул моҳманзар, хушхисол,
Бор бўлсун офтоби мулку топмасун завол.
Хисрави соҳибқирон, султони аъзам – Шоҳруҳ
Ким, ўшонинг зоти эрур файзи файзи зулжалол.

1

Абтар – давоми йўқ, кесилган.

2

Ражаб Топарлида “йасини”.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

225

Бахт бирла тахт узра бўлсун ул кишваристон,
Топди андин мулку миллат чун басе ҳусну жамол.
Ул шаҳаншоҳким эшикини ёстонмоқ била,
Кеча-кундуз моҳу хуршид айлади касби камол.
Остони иззатининг тупроқиға

1

етмади,

Нечаким ел бики юкуруб елди жосуси хаёл.
Шаръ йўлида алифтак рострав бўлмоқина,
Дол қаддин қилмоқи эрур намоз этконда дол.
Ул дарахти салтанатға мева бор эрур эрди басе,
Йўқ эди мундоғ жавонким топса ҳадди эътидол

2

.

Не ажаб, гар бори ғам бирла эгилса шоҳким,
Моҳи тобон бўлди бу мотам ғами бирла ҳилол.
Кесди олий сарвни тиғи ажал ногоҳ, вале,
Шукрким ким бордур мақомин сақлағон тоза ниҳол.
Эй яратғон, ялғузоқ бу ёш бутоқнинг давлатин,
Айлагил доим зиёда иззату ҳам ҳурматин.

-7-

Эй баҳодирлар, анинг инъоми омин ёд этинг,
Нур берган меҳрга моҳи тамомин ёд этинг.
Субҳи давлаттак онинг анвори юзин соғиниб,
Айшу ишрат бирла кечган субҳу шомин ёд этинг.
Каҳработак гарчи сарғарди юзунгиз ҳажридин,
Сиз мудом ул журъае ёқутфомин

3

ёд этинг.

Коми жонни заҳри ҳижрон талх тутғон орада,
Шаккарин алфоз ила ширин каломин ёд этинг.
Гулистону чимгон аросинда гашт айласангиз,
Кабк ё товустак хуррам хиромин ёд этинг.
Рўзи қилғай ҳақ ўзингга равзаи дор ус-салом,

Хаставу мискинлара қилғон саломин ёд этинг.
Чун эрур шаҳзода Абдуллоҳ ўзидин ёдгор,

Топмасангиз ўзини, қойиммақомин

4

ёд этинг.

Ашнуғи шаҳзодаву шаҳларни аторғон аро,

1

Ражаб Топарлида “топрақинға”.

2

Эътидол – меъёр.

3

Ёқутфом – ёқутсифат, ёқутга ўхшаш.

4

Қойиммақом – ўринбосар, ёрдамчи.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

226

Одил Иброҳим Султоннинг номин ёд этинг.
Темангиз

1

Искандар, Қайсар била Доро сўзин,

Бу яқинда кечган ул шаҳ эҳтишомин ёд этинг.
Кула

2

урғон гунбади афлоку юлдузлар билан,

Лашкари хайлу ҳашам турлу хиёмин

3

ёд этинг.

Сафи ҳижо

4

ичра тиғи обдорини чокиб,

Жумла душманлардин олғон интиқомин ёд этинг.
Ёд этинг лутфу карамнинг кони ул шаҳзодани,

Подшоҳи олам эркан, борчадин озодани.

-8-

Бандалардин чун жудо тушди эса ул подшоҳ,
Дуди оҳ ила фалакнинг хаймасин

5

айланг сиёҳ.

Қайда бўлғай ҳоли ул шаҳзодаи олижаноб
Ким, чекарди рўйу ройидин хижолат меҳру моҳ.
Асру шарманда бўлур эрди бу хиргоҳи фалак,
Тўй айлаб тикса эрди гоҳ-гоҳи боргоҳ.
Қони ул султони хушрафтору ширинкор

6

теб,

Қони ёш ичра мардумдин қилур ҳар дам шиноҳ

7

.

Шаҳзода ҳасрату дарди фироқидин бу кун,
Пир бўлмай, бас, алиф қадлиғ жавон бўлди дутоҳ.
Арқо гар синса бори ғамдин, эмди не ажаб,
Чун кўзумизга кўрунмас бўлди ул пўшту паноҳ.
Йўқ турур лашкар бошорғон бош бу дам, не фойда,
Гарчи бордур юз туман, минг лашкуру хайлу сипоҳ.
Размгоҳу базмгоҳ онинг билан гулзор эди,
Эмди хористон бўлубтур размгоҳу базмгоҳ.
Билмадук эрди анинг тапғунда бўлуб қадрини,
Узри тақсирот учун эмди бўлолим хоки роҳ.
Кимдин эмди умсунолим сояи раҳматни биз,

1

Ражаб Топарлида “тинмасангиз”.

2

Кула – букилган, эгилган.

3

Хиём – хайманинг кўплиги – чодир.

4

Ҳижо – жанг.

5

Хайма – чодир.

6

Ширинкор – яхши ишлар қилувчи.

7

Мисрадаги охирги сўзни ўқишнинг имкони бўлмади. Ражаб Топарли томонидан “шиноҳ”

деб ўқилган.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

227

Хасталардин чун йироқ тушди ўшул зилли илоҳ.
Доимо тушгай ўзининг узри раҳмат сояси,
Анбиёву авлиёнинг бўлғай ул ҳамсояси.

-9-

Ё илоҳо, лутфи хосингни ўзингга ёр қил,

Жаннати фирдавс ичинда ўрнини гилзор қил.
Гулистону жўйбор ичра чун ўгронгон эди,

Манзилин жаннати адан - таҳтиҳ ал-анҳор қил.
Оташи ҳижрон била тутмай ўшони ташналаб,

Ҳавзи кавсардин шаробу соқийсин аброр қил.
Яхшиларни яхши кўруб асри хуш асрор эди,

Сан они яхши асроб, маҳрами асрор қил.
Баҳри ваҳдат ичраки гавҳарларингдин, эй карим,

Руҳи покиға ўзининг дам-бадам ийсор

1

қил.

Хаставу мисканлара ғамхор эрди доимо,

Эмди онларнинг дуосин мунису ғамхор қил.
Равзаи ризвон

2

қилиб доим ўшонинг қабрини,

Ҳур ул-айнни

3

лутф этиб, ўзигға ёри ғор қил.

Не тариқа мундаким сарвар

4

, тақи солар

5

эди,

Юз ўшанча анда ўзин сарвару солор қил.
Ёш бутоқинға ўшанинг ёшлар сонича ёш,

Рўзи айлаб давлату иззатда бархурдор

6

қил.

Мустажоб айлаб Ҳофизнинг дуосин, эй карим,

Раҳматингдан бер улуш, сансан чу раҳмону

раҳим.

1

Ийсор – ҳадя қилмоқ, бағишламоқ.

2

Равзаи ризвон – жаннат боғи.

3

Ҳур ул-айн – оқ юзли катта-катта қора кўзли гўзал.

4

Сарвар – бошлиқ, йўлбошчи.

5

Солар – бошлиқ, йўлбошчи.

6

Бархурдор – бахтли.