SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
57
малингвистике
,
коммуникативной
лингвистике
,
теории
межкул
ь
турной
ком
-
муникации
,
невербал
ь
ной
семиотике
и
др
.
направлениях
.
В
поле
зрения
ученых
попадают
новые
стороны
исследуемой
категории
,
а
именно
–
национал
ь
но
-
кул
ь
турная
специфика
выражения
вежливости
в
различных
кул
ь
турах
,
возрастные
особенности
формирования
вежливости
как
категории
коммуникативного
сознания
,
тендерная
специфика
вежливого
поведения
,
исследование
вежливости
как
концепта
,
выявление
доминантных
особенностей
об
щ
ения
,
связанных
с
функционированием
коммуникативных
стратегий
вежливости
и
многие
другие
.
В
рамках
рассмотренных
нами
теоретических
концепций
вежливост
ь
разрабатывается
в
соответствии
с
конверсационными
правилами
и
мак
-
симами
Г
райса
,
Лакоффа
,
Лича
или
принципом
«
сохранения
лица
»
Брауна
и
Левинсона
.
Кроме
того
,
вежливост
ь
рассматривается
как
договор
о
ведении
договора
Фрайзером
,
как
такт
–
Жанней
и
Амдтом
,
как
этическая
и
прагма
-
лингвистическая
категория
–
Формановской
,
как
статус
человека
–
Карасиком
,
как
теория
сближения
и
отдаления
–
Лариной
.
Об
щ
им
моментом
для
данных
теорий
является
определение
основной
функции
вежливости
как
избежания
потенциал
ь
но
конфликтных
ситуаций
.
При
этом
,
лицо
выступает
в
качестве
нормативного
центра
,
так
как
все
стратегии
вербал
ь
ного
поведения
ориентированы
на
его
сохранение
.
Это
позволяет
поставит
ь
знак
равенства
между
дихотомиями
Дж
.
Лича
«
затраты
или
доходы
акта
коммуникации
»
и
«
угроза
лица
или
сохранение
лица
»
П
.
Брауна
и
С
.
Левинсона
.
Исходя
из
данных
теорий
,
следует
рассматриват
ь
вежливост
ь
как
ком
-
муникативную
категорию
,
регулирую
щ
ую
коммуникативное
взаимодействие
об
щ
аю
щ
ихся
с
учетом
их
статусно
-
ролевых
признаков
.
Так
как
вежливост
ь
,
как
централ
ь
ная
категория
коммуникативного
сознания
,
упорядочивает
знания
человека
о
вежливом
об
щ
ении
и
нормах
его
осу
щ
ествлении
.
КАРАБАЕВА
БАРНО
Ўқитувчи
,
ЎзД
Ж
ТУ
Инглиз
ва
ўзбек
тилларидаги
мақолларда
кўриш
сезгисини
ифодаловчи
феъллар
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
инсонлар
учун
ташқи
борлиқни
билиш
учун
асосий
вазифалардан
бирини
бажарадиган
“
кўриш
”
туйғусининг
бошқа
сезгилар
билан
ўзаро
чамбарчас
боғлиқлигини
инглиз
ва
ўзбек
тилларида
мақоллар
орқали
таҳлил
қилиш
ҳақида
сўз
боради
.
Кўриш
сезгисининг
психолингвистик
табиатини
таҳлил
қилинар
экан
,
кўриш
жараёни
қандай
кечиши
ва
унинг
натижаси
инсон
хотирасида
қандай
сақланиши
масаласи
ҳам
таҳлил
қилинади
.
Бу
масалани
тадқиқ
қилишда
эса
“
Дунёнинг
лисоний
манзараси
”
назариясининг
асосий
доктриналари
ҳақида
фикрлар
билдирилади
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
58
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Кўриш
,
эшитиш
,
идрок
,
хотира
,
тафаккур
,
сезги
,
дунё
-
ни
билишнинг
миллий
ўзига
хослиги
,
дунёнинг
лисоний
тасвири
,
сўз
маъноси
,
тушунча
,
концепт
,
вербал
ахборот
,
лингвистик
репрезентация
.
Аннотация
.
В
данной
статье
рассматриваются
роль
и
место
«
видения
»
среди
различных
других
способов
восприятия
мира
и
их
репрезентация
в
пословицах
в
английском
и
узбекском
языках
.
Анализируя
психолингвистический
аспект
познания
мира
человеком
,
автор
старается
объяснить
глубинные
процессы
,
происходящие
в
мозгу
человека
в
процессе
познания
.
Автор
опирается
на
работы
представителей
направления
лингвистической
картины
мира
.
Опорные
слова
и
выражения
:
видение
,
слуховое
восприятие
,
мышление
,
сознание
,
память
,
чувственные
восприятие
,
национальное
своеобразие
познания
мира
,
значение
слова
,
понятие
,
концепт
,
вербальная
информация
,
лингвистическая
репрезентация
.
Abstract
. This article deals with the problem of proverbs “seeing” in English and
Uzbek. By means of analyzing the psycholinguistic aspect of this problem the author
makes an attempt of explaining the role of “seeing” in the process how people get
information about the outer world using the organs of perception and the brain. The
author analyses the problem of the “linguistic map of the world”, “national picture of the
world” in order to find answers to the problems analysed.
Keywords and expressions:
Seeing (vision), listening comprehension, mind, cons-
ciousness, memory, sense perception, national picture of the world, linguistic map of the
world, meaning of the word, notion, concept, verbalized information, linguistic
representation.
Антропоцентризм
парадигмаси
доирасида
тилнинг
инсон
учун
дунёни
билиш
воситаси
эканлиги
асосий
,
етакчи
доктриналардан
бири
ҳисобланади
.
Шу
билан
бирга
инсон
дунёни
фақатгина
тил
ёрдамида
эмас
бошқа
туйғулар
ёрдамида
ҳам
идрок
этади
ва
уни
тил
ёрдамида
вербаллаштиради
ёки
воқелантиради
.
Мазкур
мақоланинг
мақсади
дискурсда
вербал
жиҳатдан
воқеланган
кўриш
сезгисини
ифодаловчи
феълларнинг
инглиз
ва
ўзбек
тилларида
мақоллар
орқали
акс
эттирилишини
атрофлича
таҳлил
қилишдир
.
Мақо
-
ланинг
мақсадидан
келиб
чиққан
ҳолда
биз
қуйидагиларни
вазифа
қилиб
белгиладик
: 1)
инглиз
ва
ўзбек
тилларидаги
кўриш
сезгисини
билдирувчи
феълларнинг
семантик
структурасини
таҳлил
этиш
; 2)
мақолларда
сўз
маъно
кўламининг
ўзига
хос
тарзда
воқеланишини
кўриб
чиқиш
; 3)
дунёни
билишнинг
миллий
ўзига
хослиги
назариясида
кўриш
туйғусининг
ўрнини
белгилаш
ва
ҳоказолар
.
Мақолада
таҳлил
учун
объект
сифатида
ўзбек
халқ
мақолларида
ишлатилган
“
кўриш
”
сезгисини
билдирувчи
феъллар
хизмат
қилди
.
Бунинг
боиси
шундаки
,
кейинги
пайтда
алоҳида
олинган
тил
бирликларини
таҳлил
қилиш
учун
объект
сифатида
қабул
қилиш
нотўғри
эканлиги
аниқланди
ва
тилшунослар
асосий
эътиборни
“
дискурс
”
га
қаратиб
,
тилшуносни
қизиқ
-
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
59
тирган
тил
бирлигининг
муайян
бир
нутқий
вазиятда
,
ўрамда
,
ҳаракатда
бўлган
ҳолатларини
ўрганишни
ягона
тўғри
ёндашув
сифатида
қабул
қилишди
.
Биз
бу
ўринда
мақоллар
таркибига
“
кўриш
”
туйғусини
билди
-
рувчи
феъл
бўлган
тил
бирликлари
сифатидагини
қараймиз
ва
улардаги
идиоматиклик
,
маънонинг
мотивациялашганлиги
,
иккиламчи
предик
-
циянинг
бу
контекстдаги
воқеланиши
кабиларга
эътибор
қаратмаймиз
.
Ҳар
қандай
тилнинг
модели
мавжуд
ижтимоий
маданий
модел
ь
билан
чамбарчас
боғланган
.
Тилнинг
грамматик
ва
лексик
хусусиятлари
шу
мада
-
ният
учун
хос
бўлган
хатти
-
ҳаракатга
мосдир
.
Масалан
,
ҳинду
тилларидан
саналадиган
навахо
тилида
дунё
ҳар
доим
ҳаракатда
деб
тушунилгани
учун
предмет
номи
феъл
билан
бирга
,
ҳаракатга
қўшиб
ишлатилади
1
.
Ф
.
Де
Соссюрдан
фарқли
ўлароқ
,
тилшунослар
тилда
шаклни
иккиламчи
деб
ҳисоблайдилар
.
Масалан
,
лотин
тилидаги
“Illa alba femina quae venit”
(
ўша
оқ
аёл
қайсики
келаяпти
)
иборасида
мантиқ
нуқтаи
назаридан
қараганда
фақат
келишикгина
махсус
ифодалашни
талаб
этади
.
Қ
олган
грамматик
категориялар
,
кўрсатиш
олмоши
ва
феъллардаги
грамматик
род
,
сон
мутлақо
керак
эмас
.
Ё
ки
отдаги
сон
,
шахс
маънолари
иборанинг
синтактик
шакли
моҳиятига
алоқадор
эмас
.
Демак
,
мантиқий
мазмунга
алоқадор
бўлмаган
қоидалар
қанчалик
кам
ифодаланса
,
тил
шунчалик
мукаммаллашган
бўлади
.
Америка
тилшуноси
Б
.
Уорф
турли
тиллардаги
маъно
жиҳатдан
бир
-
бирига
мос
тушмайдиган
кўпгина
мақол
ва
ибораларни
таҳлил
учун
объект
қилиб
олди
ва
улар
ҳақида
мантиқий
умумлашмалар
–
хулосалар
чиқарди
.
Бу
каби
фарқларни
,
асосан
,
Ҳинд
–
Европа
тилларидан
олган
бўлса
-
да
,
ҳинду
тиллари
материаллари
эса
уни
янада
бойитиш
учун
хизмат
қилди
.
Ҳинду
тилларини
у
Европа
тилларига
қиёслади
ва
уларда
маълум
бир
маънони
ифодаловчи
тил
воситаларидаги
фарқларга
эмас
,
балки
турли
тилларда
сўзлашувчи
халқлар
томонидан
дунёни
билиш
,
қабул
қилишдаги
фарқларга
қаратди
.
Б
.
Уорф
изланишларининг
йўналиши
тафаккур
нормаларининг
тил
формалари
томонидан
бўлган
таъсирни
ўргатишга
қаратилди
2
.
Менталистик
дунёқараш
,
борлиқнинг
инсон
тили
томонидан
вербал
-
лашуви
ва
барча
билиш
жараёнининг
тил
ёрдамида
фикрларни
ташкиллаш
ҳақидаги
концепция
Л
.
В
айсгербер
томонидан
ўрганилди
.
Бу
каби
қараш
,
ўз
навбатида
,
тил
ва
тафаккур
тушунчаларини
чалкаштириб
,
тил
тафаккурнинг
ифода
воситаси
эканлигини
ҳамда
тафаккур
шаклини
тил
шакли
билан
аралаштириб
юборди
.
Бу
ерда
тил
ва
тафаккур
бирлиги
инкор
этилмаса
-
да
,
у
шундай
таҳлил
этилдики
,
бу
бирликнинг
энг
муҳим
концептуал
қисмидир
,
у
эса
тил
қурилмалари
ичидан
олинади
.
Г
рамматик
шакллар
ва
уларнинг
функциялари
,
тилнинг
лексикаси
ва
унинг
барча
қонуниятларини
аҳамият
-
сиз
нарса
деб
қарай
бошланди
.
Бу
ерда
инсон
фикрлаш
дунёсини
ташкил
1
Сафаров
Ш
.
Прагмалингвистика
. –
Т
., 2010. –
С
. 186.
2
Wharf B. Language, Thought and Reality. – New-York, London, 1956. –
Р
. 240.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
60
этувчи
тил
ғояси
(Denkwelt der Sprache)
деб
аталган
тушунча
биринчи
ўринга
чиқди
1
.
Л
.
В
айсгербер
ҳам
асосан
ментализмга
тил
материясини
инкор
қилиш
ва
тил
формал
томонини
мазмун
кўламига
ўхшатиш
ёрдамида
бу
фикрга
келади
.
Л
.
В
айсгербер
учун
тилнинг
ўзига
хос
хусусиятлари
гапирувчи
онгидаги
фикрларнинг
она
тили
призмаси
орқали
ўтган
шаклларидир
.
У
ёзганидек
, “
Тил
шакллари
борлиқнинг
оддий
бир
инъикоси
(Abbild)
эмас
,
балки
унда
одам
томонидан
қайта
ишланган
руҳий
борлиқ
ётади
”
2
.
Бу
ерда
тил
белгилари
символларга
,
яъни
тимсолларга
тенглаштирилади
. “
Тилнинг
рамзий
белгилари
борлиқдаги
бирон
-
бир
нарсани
ифода
этиш
учун
мавжуд
бўлмайди
,
балки
улардан
ташқарида
,
уларга
алоқадор
бўлмаган
ҳолда
мавжуд
бўлади
ва
борлиқ
ҳақидаги
тўлиқ
тасаввур
ушбу
рамзий
бирликлар
маъносидан
келтириб
чиқарилади
”
3
.
Ҳар
бир
тил
ўзининг
тушунчалар
дунёсини
яратади
ва
у
тушунчалар
дунёси
,
борлиқ
ва
инсон
ўртасида
воситачилик
вазифасини
бажаради
.
Sparchliche Zwischenwelt
инсон
руҳий
дунёсининг
ўзида
жо
этган
нарса
бўлиб
,
бу
унга
она
тилида
берилган
бўлади
.
Унинг
фикрича
, “
турли
тил
-
ларда
сўзловчи
шахслар
фазони
турлича
кўрадилар
ва
унга
турлича
баҳо
берадилар
”
4
.
Объектив
борлиқ
Л
.
В
айсгербер
учун
“
нарса
ўзида
”
каби
тушунча
бўлиб
қолаверди
,
чунки
инсон
фақатгина
ушбу
оралиқ
тил
,
онг
ёрдамида
берилган
ва
ўзининг
она
тили
туфайли
унинг
руҳий
мулкига
айланган
дуёдагина
яшаши
мумкин
,
холос
5
.
Бу
маънавий
дунё
семантик
майдон
қонуниятларига
кўра
ташкилланган
бўлади
ва
ҳар
бир
тил
учун
у
такрорланмас
кўриниш
кашф
этади
.
Масалан
,
қариндош
-
уруғчиликни
билдирувчи
сўзлар
гуруҳи
,
рангларни
билдирувчи
сўзлар
гуруҳи
,
ҳайвонларни
билдирувчи
сўзлар
гуруҳи
ва
шу
каби
турли
тил
-
ларда
турли
кўринишга
эга
бўлиши
–
бу
рад
қилиб
бўлмайдиган
ҳолатлиги
аниқ
.
Миядаги
бирламчи
хотира
маркази
икки
бўлинмадан
иборат
:
1.
Новербал
информацияни
қабул
қилиш
маркази
.
2.
В
ербал
информацияни
қабул
қилиш
ва
қайта
ишлаш
маркази
.
Миянинг
бу
қисмлари
томонидан
бажариладиган
вазифаларга
қисқача
тўхталиб
ўтамиз
.
Новербал
информацияни
қабул
қилиш
ва
қайта
ишлаш
маркази
ташқи
сезги
органлари
томонидан
борлиқдан
келаётган
,
олинган
турли
ҳид
,
таъм
,
шакл
,
ҳажм
,
хосса
,
нур
,
ҳолат
,
мусиқа
кабилар
ҳақидаги
сигнал
,
образ
тасаввурларини
қабул
қилади
ва
унга
шу
инсон
учун
бу
сигналнинг
ижобий
1
Weisgerber L. Das Gezetz der Sprache als Grundlage des Sprachstudiums. – Heidelberg, 1951. –
Р
. 186.
2
Weisgerber L. Das Gezetz der Sprache als Grundlage des Sprachstudiums. – Heidelberg, 1951. –
Р
. 70.
3
Cassirer E. Philosphie der Symbolischen Formen. Bd, 1. – Berlin, 1983.
4
Wharf B. Language, Thought and Reality. – New-York, London, 1956. –
Р
. 10.
5
Weisgerber L. Das Gezetz der Sprache als Grundlage des Sprachstudiums. – Heidelberg, 1951. –
Р
. 26.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
61
ёки
салбий
эканлигини
аниқлаб
беради
.
Бу
марказ
ҳар
бир
шахсда
ўзига
хос
рўй
беради
ва
бу
баҳонинг
қандай
бўлиши
шахснинг
психофизиологик
ҳолати
ва
тажрибасига
боғлиқ
бўлади
.
В
ербал
информацияни
қабул
қилиш
ва
қайта
ишлаш
маркази
инсон
томонидан
болаликдан
бошлаб
шакллантириладиган
билим
,
малака
ва
кўникмаларга
таянган
ҳолда
турли
нутқий
сегментлар
,
товушлар
ва
ҳарфлар
қатори
,
оҳанг
,
интонация
,
тон
,
тембр
каби
сигналларни
қабул
қилишига
йўналтирилган
ва
бу
бирликларда
яширин
кодларни
талқин
қилишга
масъул
марказ
ҳисобланади
.
Бу
марказ
жуда
катта
вазифани
бажаради
,
чунки
сўзловчи
ўз
она
тилидан
ташқари
чет
тилини
ўрганса
,
она
тилининг
сигналлари
ёнига
яна
бир
чет
тили
сигналларининг
қатори
ҳам
жойлаштирилади
ва
шу
каби
янги
тизимлар
қатори
пайдо
бўлади
.
Мияда
бу
янги
тизимлар
ўзига
хос
сигналлар
қатори
тарзида
ўрнашади
.
В
ербал
информацияни
таниш
ва
сақлаш
маркази
инсон
ўрганган
биринчи
,
иккинчи
,
ва
ҳ
.
к
.
тиллардаги
сўзлар
ва
товушлар
йиғиндиси
,
структуралар
,
комбинаторика
қоидалари
,
синтагматика
ва
парадигматика
қоидалари
,
трансформация
қоидаларини
ўзида
мужассамлаштиради
.
Нейролингвист
ва
психолингвистларнинг
ёзишича
,
инсон
миясидаги
ўша
марказларнинг
фаолиятида
сустлик
ёки
бузилиш
ҳолатлари
содир
бўлса
,
бу
нарса
шахснинг
нутқий
фаолиятида
дарҳол
акс
этади
.
Масалан
:
1.
Агар
одамда
вербал
информацияни
қабул
қилиш
ва
таҳлил
қилиш
маркази
яхши
ишламаса
бундай
одамни
кар
,
соқов
деб
атаймиз
.
2.
В
ербал
информацияни
таниш
ва
сақлаш
маркази
фаолиятида
носозлик
бўлса
бундай
шахсларни
афазия
ҳолатидаги
шахслар
деб
баҳолаймиз
.
3.
В
ербал
информацияни
таниш
ва
сақлаш
марказига
қон
қуйилиши
,
доғ
пайдо
бўлиши
натижасида
вақтинча
соқовлик
юзага
келиши
мумкин
.
4.
Сўзлар
семантикасидаги
бўёқлар
вербал
информацияни
таниш
ва
сақлаш
марказида
сўзловчининг
аввалги
миллий
ўзига
хос
образ
ва
тасав
-
вурларига
асосланиб
қўшилади
ва
сўз
когнитив
тилшунослик
нуқтаи
на
-
заридан
коммуникатив
қийматга
эга
бўлган
сигнал
вазифасини
бажаради
.
5.
Ҳозирги
замон
нейрохирургиясида
ҳар
бир
тилни
бир
код
сифатида
тизимлаш
ва
шу
йўл
билан
уни
одамлар
миясига
жойлаштириш
ва
янги
тилларни
мукаммал
ўрганиш
имконини
яратиш
устида
иш
олиб
борилмоқда
1
.
Ўзбек
халқ
мақолларидан
танлаб
олинган
қуйидаги
мисолларни
кўриб
чиқайлик
: 1.
Кўз
кўрганини
қилар
,
косов
–
тутганини
(
ЎХМ
, 229
б
).
2.
Кўздан
нари
–
кўнгилдан
нари
(
ЎХМ
, 229
б
). 3.
Кўздан
тушган
тилдан
ҳам
тушар
(
ЎХМ
, 229
б
). 4.
Кўрмаган
ёт
сезилур
.
Кўришмаса
уят
бўлар
(
ЎХМ
,
229
б
). 5.
Иззат
қилсанг
,
хурмат
кўрасан
(
ЎХМ
, 228
б
). 6.
Кўп
билганга
эргашма
,
кўп
кўрганга
эргаш
(
ЎХМ
, 287
б
). 7.
Кўп
кўрган
кўп
билар
(
ЎХМ
,
287
б
). 8.
Кўр
қўйганни
соғ
топмас
(
ЎХМ
, 288
б
).
1
Сафаров
Ш
.
Прагмалингвистика
. –
Т
., 2010. 189-
б
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
62
Бу
мисолларда
“
кўз
-
тажриба
мезони
”; “
кўз
–
қалб
кўзгуси
”; “
кўриш
–
билим
олиб
келувчи
жараён
”
каби
концептуал
моҳиятларни
топишимиз
мумкин
.
Инглиз
тилидаги
кўрмоқ
маъносини
билдирувчи
феълнинг
маънолари
кўлами
қуйидагиларни
ташкил
этади
: 1. To perceive with the eyes, look at;
2. Examine with the eyes, view, observe; 3. Have the power of sight; 4. Perceive
with the mind, understand; 5. Find out, learn; 6. Take care, make sure; 7. Have
knowledge or experiency of; 8. Think, consider; 9. Attend, escort, go with;
10. Meet, have a talk with; 11. Call on; 12. Receive a call from; 13. Visit attend;
14. To meet a bet by staking an equal sum
1
.
Бу
маъноларнинг
бир
-
бирига
алоқадорлиги
даражаси
ва
бошқа
ҳолат
-
ларини
кўриб
чиқайлик
. 1.
Кўзлар
ёрдамида
муайян
бир
образни
пайқаш
,
қарамоқ
. 2.
Кўзлар
ёрдамида
бирор
бир
объектни
диққат
билан
кўздан
ке
-
чирмоқ
,
ўрганмоқ
,
кузатмоқ
. 3.
Кўриш
кучига
эга
бўлмоқ
. 4.
Тафаккур
ёр
-
дамида
англаш
,
тушунмоқ
. 5.
Моҳиятига
етиб
бормоқ
,
билиб
олмоқ
,
билиб
етмоқ
,
тушуниб
етмоқ
. 6.
Қ
арамоқ
,
авайламоқ
,
тарбия
қилмоқ
,
ишонч
ҳосил
қилмоқ
. 7.
Муайян
бир
нарса
ёки
ҳодиса
ҳақида
билим
ёки
тажрибага
эга
бўлмоқ
. 8.
Ўйламоқ
,
фикрламоқ
. 9.
Эргашмоқ
,
бирга
бормоқ
,
кузатиб
қўй
-
моқ
,
қатнашмоқ
. 10.
Учрашмоқ
,
гаплашиб
олмоқ
. 11.
Кириб
ўтмоқ
,
кўргани
бормоқ
. 12.
Бирортасидан
хабар
олмоқ
. 13.
Ташриф
буюрмоқ
,
сафар
уюш
-
тирмоқ
. 14. (
Қ
иморда
)
тенг
карталарга
эга
бўлган
ҳолда
ютиб
чиқмоқ
.
Кўриб
турганимиздек
,
бу
маънолар
ўртасида
айрим
яқинликлар
бор
. “to see”
феъли
3
ҳолатда
жисмоний
“
кўриш
”
маъносини
ифода
этса
, 5
та
ҳолатда
эса
ақлий
жиҳатдан
“
кўриш
”
маъносини
ифодалайди
. “To see”
феъли
билдирган
маънолардан
7
тасида
эса
, “
кўрмоқ
”
қа
алоқаси
йўқ
маънолар
билдирилган
.
Бу
жуда
қизиқ
ҳолат
,
чунки
“to see”
феъли
сезгини
билдирувчи
асосий
феъл
бўлиб
турган
бир
ҳолатда
, “
кўриш
”
маъноси
асосий
маъно
бўлган
ҳо
-
латлар
миқдор
жиҳатдан
кам
сонлидир
.
“
Кўз
ёрдамида
кўриш
”
маъносидан
кўра
, “
ақл
ёрдамида
кўриш
,
сезиш
”
маъноси
етакчи
бўлиб
турибди
.
Ўзбек
тилидаги
“
кўрмоқ
”
маъносини
билдирувчи
феъл
маъноларининг
кўлами
.
1.
Кўрмоқ
.
Мен
уни
ҳозиргина
кўрдим
. (to see. I have just seen him.)
2.
Ташриф
буюрмоқ
.
Биз
касални
кўрмоқчи
бўлиб
борсак
у
аллақачон
бандаликни
бажо
айлабди
. (to visit. When we went to see the patient, he had
already died.)
3.
Қ
арамоқ
,
кўриб
чиқмоқ
,
кузатмоқ
.
В
рач
касални
кўрдими
? (to look, to
look through, to watch, to observe. Did the doctor looked through the patient?)
4.
Хисобламоқ
,
назарда
тутмоқ
,
қабул
қилмоқ
.
Мен
сени
ўз
ўғлимдек
кўраман
.
(to consider, to take into consideration, to accept. I consider you to be my son)
5.
Уриниб
кўрмоқ
,
гумон
қилмоқ
,
хадди
сиғмоқ
.
Китобини
ўзи
йўқотиб
,
мендан
кўряпти
. (to try, to suppose, to dare, to endoubt. He lost his book and
endoubting me of doing it.)
1
Thorndike: Barnhart. Comprehension Desk Dictionary, in two volumes. – New-York, 2008.
Volume II. –
Р
. 699.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
63
6.
Натижага
эга
бўлмоқ
.
У
бола
кўрди
.
У
зарар
кўрди
.
У
чора
кўрди
.
У
кун
кўрди
. (to result. She gave birth to a child. He got damaged. He look
measures. He made his living.)
Энди
ўзбек
тилидаги
“
кўрмоқ
”
феълининг
маънолари
кўлами
билан
танишсак
,
қуйидагилар
маълум
бўлади
: 1.
Кўрмоқ
жисмоний
сезиш
,
туйғу
сифатида
. 2.
Кўргани
бормоқ
. 3.
Қ
арамоқ
,
кўриб
чиқмоқ
,
кузатмоқ
.
4.
Ҳисобламоқ
,
гумон
қилмоқ
,
таҳлил
қилмоқ
,
алмаштирмоқ
. 5.
Ҳаракат
қилмоқ
,
уринмоқ
,
журъат
қилмоқ
. 6.
Муайян
бир
натижага
эга
бўлмоқ
.
Қ
уйидаги
мисолларга
эътибор
қаратайлик
: 1.
Бир
кўрган
юз
эшитгандан
яхши
(
ЎХМ
. 306-
б
.). 2.
Фарзанд
кўрдингми
,
кўчат
эк
(
ЎХМ
. 279-
б
.).
3.
Кўрликка
кўнган
,
хўрликка
кўнмас
(
ЎХМ
.
б
237). 4.
З
имистон
кўрмаган
булбул
,
гулистон
қадрини
на
билсин
(
ЎХМ
. 236-
б
.). 5.
Етти
яшар
сафардан
келса
,
Етмиш
яшар
кўргани
келар
(
ЎХМ
. 235-
б
.). 6.
Г
авҳар
қадрини
кўр
билмас
(
ЎХМ
. 234-
б
.). 7.
Й
игит
меҳри
кўзда
(
ЎХМ
. 228-
б
.). 8.
Қ
ўшнинг
кўр
бўлса
кўзингни
қисма
(
ЎХМ
. 265-
б
.).
Бу
мисолларда
“
кўриш
”
концептосферасида
биз
“
кўриш
–
билиш
”, “
кўрлик
–
хўрлик
”, “
фарзанд
кўриш
–
бахт
”, “
кўз
–
меҳр
”, “
кўрлик
–
зимистон
”, “
кўриш
–
олий
неъмат
”
каби
маънолар
ифодаланган
вазиятларни
кўрамиз
.
Ўзбек
тилидаги
“
кўрмоқ
”
маъносини
ифодаловчи
феълларнинг
энг
сермаҳсул
кўп
ишлатиладиганларини
олсак
,
шу
нарса
маълум
бўладики
:
·
Кўрмоқ
маъноси
,
жисмоний
туйғуни
билдирувчи
феъл
маънолари
3
та
,
қолган
3
та
гуруҳда
эса
жисмоний
кўрмоқ
туйғуси
ифодаланмаган
.
Юқорида
айтилган
фикрларни
умумлаштирган
ҳолда
қуйидагиларни
хулоса
тарзида
келтириш
мумкин
:
“
Кўрмоқ
”
туйғуси
инсон
томонидан
дунёни
англашда
жуда
катта
ўрин
эгаллагани
учун
“
турли
тилларда
кўриш
туйғуси
турлича
бўлади
”
деган
фикр
келиб
чиққан
.
Дунёнинг
миллий
ўзига
хослиги
назарияси
нуқтаи
назаридан
агар
корейс
,
хитой
,
япон
,
банту
ёки
Америка
ҳиндулари
дарахт
,
қуёш
,
осмон
ва
шу
каби
моддий
борлиқдаги
нарсаларни
европаликлардан
бошқачароқ
чизишган
бўлса
,
бу
нарса
“
улар
дунёни
бошқача
кўради
”
деган
хулосага
олиб
кел
-
майди
.
Улар
ҳам
,
умуман
,
дунёдаги
барча
халқлар
дунёни
европаликлар
кўргандек
кўрадилар
,
лекин
уни
ифода
қилишда
турли
бошқача
кодлардан
фойдаланадилар
,
холос
.
Агар
япон
,
корейс
,
хитой
ва
ҳ
.
к
.
каби
бошқа
қитъаларда
яшовчи
халқ
-
ларга
мансуб
одамлар
Европача
фикрлаш
стандартлари
шароитида
ёки
талаблари
асосида
тарбияланса
,
улар
яратган
суратлар
,
тимсол
ва
рамзлар
мажмуаси
Европа
этномаданий
стандартларидан
фақланмайди
.
