«Жети-жарга» как основа законодательства Казахского ханства

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

50

ÒÀÐÈÕØÓÍÎÑËÈÊ ÂÀ ÝÒÍÎÃÐÀÔÈß // ÈÑÒÎÐÈÎÃÐÀÔÈß

È ÝÒÍÎÃÐÀÔÈß // HISTORIOGRAPHY AND ETHNOGRAPHY

АЛИМОВА

РАҲИМА

Тарих

фанлари

номзоди

,

доцент

,

ТошДШИ

“

Жети

-

жарға

”

Қозоқ

хонлиги

қонунчилигининг

асоси

сифатида

Аннотация

.

Мазкур

мақолада

XV

аср

70-

йилларидан

XVIII

аср

30-

йилларигача

Қозоқ

хонлиги

сиёсий

давлат

сифатида

шаклланиши

ва

мустаҳкамланиши

даври

сифатида

характерланиши

,

бу

даврнинг

ўзига

хос

хусусияти

,

унинг

ҳудуди

,

давлат

тузуми

,

бошқарув

шакли

,

қўшни

давлатлар

билан

муносабатлари

,

аҳолисининг

ижтимоий

-

иқтисодий

ҳаёти

баён

қилинади

.

Қозоқ

жузларининг

мамлакат

ҳаётидаги

ўрни

масаласи

қамраб

олинади

.

Бу

даврда

ҳукмронлик

қилган

қозоқ

хонларидан

Қосимхон

,

Ҳақназархон

,

Таукехон

каби

хонларнинг

мамлакат

ҳудудини

кенгайтириш

ва

мустаҳкамлаш

борасида

олиб

борган

сиёсати

таҳлил

этилади

.

Қозоқ

хонларининг

мамлакат

ҳудудини

кенгайтириш

йўлида

Ғарбий

Еттисув

,

Шарқий

Дашти

Қипчоқ

,

Марказий

Қозоғистон

,

Шимолий

Оролбўйлари

,

Сирдарё

-

нинг

қуйи

оқими

,

Қоратов

ва

унга

туташ

ҳудудларда

яшовчи

қабилаларни

қўшиб

олиш

мақсадида

олиб

борган

муваффақиятли

фаолиятлари

баён

қилинади

.

Қозоқ

хонларининг

Мўғулистон

хони

Султон

Саидхон

,

Бухоро

хони

Абдуллахон

,

Нўғой

ва

Сибирь

хонликлари

билан

муносабатлари

ҳам

тадқиқот

доирасига

тортилган

.

Жунғор

хонлигининг

Қозоқ

хонлиги

ҳудудларига

шафқатсиз

ҳарбий

босқинлари

ва

уларга

қарши

қозоқ

аҳолисининг

курашлари

ёритилган

.

Қозоқ

хонлигининг

ташкил

топиши

ва

сиёсий

тузумнинг

ўзгариши

билан

қозоқ

-

лар

жамиятини

бошқаришни

ташкиллаштириш

зарурати

мамлакатнинг

қонунчи

-

лик

асосларини

мустаҳкамлашни

тақозо

қилганлиги

,

давлат

ва

жамият

эҳтиёж

-

ларидан

келиб

чиқиб

,

қонунларнинг

тузилиши

учун

вужудга

келган

шарт

-

шароит

ва

бу

жараён

XVII

аср

мобайнида

давом

этганлиги

ҳамда

Таукехон

даврига

келиб

“

Жети

-

жарға

”

нинг

қонунлар

тўплами

шаклига

етказилиши

кўриб

чиқилади

.

Қозоқ

хонлигининг

маъмурий

,

фуқаролик

,

жиноий

,

солиқ

тизимларини

ўз

ичига

олган

қонунлар

тўплами

“

Жети

-

жарға

”

тузилишининг

объектив

ва

субъектив

са

-

баблари

,

ўша

даврдаги

тарихий

шарт

-

шароит

,

унда

жиноятга

қўлланилган

жазо

турлари

таҳлил

қилинади

ҳамда

ҳужжатнинг

жамият

ҳаётида

тутган

ўрни

тўғрисида

маълумот

берилади

.

Қозоқ

хонлиги

ҳудудида

жиноят

ишларини

юритиш

тартиби

“

Жети

-

жарға

”

нормалари

билан

белгиланганлиги

,

хонликда

содир

этилган

жиноятлар

тўғриси

-

даги

ишларни

юритиш

ушбу

ҳужжатга

мувофиқ

олиб

борилганлиги

,

Қозоқ

хонлиги

жамиятидаги

жиноий

-

ҳуқуқий

нормалар

,

шахсга

нисбатан

жиноий

жавобгарлик

,

мулкка

нисбатан

жиноят

,

ахлоқ

қоидалари

ва

оилавий

ҳуқуқий

муносабатлар

масалаларини

ўзида

мужассам

қилган

қонуний

ҳужжат

ҳисобланган

“

Жети

-

жарға

”

да

содир

этилган

жиноятларга

жавобгарлик

нормалари

баён

этилади

.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

51

Таянч

сўз

ва

иборалар

:

қозоқ

, “

Жети

-

жарға

”, “

қозоқ

ерлари

тўпловчиси

”,

“

Оғир

кулфат

йиллари

”,

Таукехон

, “

олтин

давр

”, “

Тауке

тузуклари

”, “

оқсуяклар

”,

“

қора

суяклар

”,

хун

,

А

.

И

.

Левшин

.

Аннотация

.

В

настоящей

статье

рассматриваются

становление

государст

-

венности

и

укрепление

Казахского

ханства

в

период

с

70-

годов

XV

века

по

30-

годы

XVIII

века

,

раскрываются

особенности

этого

периода

.

Приводятся

сведения

о

государственном

устройстве

,

государственном

управлении

,

взаимоотношениях

с

сопредельными

странами

,

социально

-

экономической

жизни

населения

.

Затрагивают

-

ся

вопросы

значения

казахских

жузов

в

жизни

государства

.

Анализируется

политика

,

проводимая

правящими

казахскими

ханами

,

такими

как

Касимхан

,

Хакназархан

,

Таукехан

в

сфере

расширения

территории

государства

и

укрепления

ханства

.

Рассматривается

успешная

деятельность

казахских

ханов

в

целях

расширения

территории

за

счет

племен

,

живущих

в

Западном

Семиречье

,

Восточном

Дешти

Кипчаке

,

Центральном

Казахстане

,

Северном

Приаралье

,

низовьях

Сырдарьи

,

Ка

-

ратаге

и

соседних

территориях

.

В

сферу

исследования

вошли

и

вопросы

отноше

-

ний

казахских

ханов

с

моголским

ханом

Султан

Саидом

,

бухарским

ханом

Абдуллаханом

,

ханами

Ногайских

и

Сибирских

ханств

.

Освещаются

беспощадные

захватнические

нападения

жунгарских

ханств

на

территорию

Казахского

ханства

и

борьба

казахского

народа

против

захватчиков

.

Изучены

изменения

политической

структуры

,

вызвавшие

настоятельную

необходимость

переработки

правовой

базы

организации

казахского

общества

,

разработки

законов

вплоть

до

конца

XVII

века

.

Отмечается

,

что

формирование

закона

при

хане

Тауке

нашло

своё

отражение

в

своде

законов

«

Жеты

Жаргы

»

(

Семь

Установлений

).

Даются

сведения

об

объективных

и

субъективных

причинах

создания

«

Жеты

-

жаргы

»,

как

свода

законов

,

состоящих

из

административной

,

гражданской

,

су

-

дебной

,

налоговой

систем

Казахского

ханств

.

Анализируются

меры

наказания

,

применяемые

к

нарушениям

закона

,

рассматривается

значение

законодательного

документа

в

жизни

общества

.

Идет

речь

о

порядке

ведения

уголовных

дел

в

Казахском

ханстве

,

уголовно

-

правовых

нормах

казахского

общества

,

уголовной

ответственности

лиц

,

иму

-

щественных

преступлениях

,

нормах

поведения

и

вопросах

семейного

права

,

закреп

-

ленных

в

своде

законов

«

Жеты

-

жарга

».

В

статье

также

анализируются

виды

наказаний

за

каждое

нарушение

и

расскрываются

их

значения

.

Опорные

слова

и

выражения

:

казах

, «

Жеты

-

жарга

», «

собиратель

казахских

земель

», «

Годы

тяжелых

бед

»,

Таукехан

, «

золотой

период

», «

Каноны

Тауке

»,

«

белая

кость

», «

черная

кость

»,

хун

,

А

.

И

.

Левшин

.

Abstract.

This article describes the period of formation and consolidation of the

Kazakh Khanate as a political state from the 70s of XVth century – till the 30s of XVIIIth
century and the characteristics of this period, Khanate’s territory, the state structure, the
form of government, the relations with neighboring countries, socio-economic life of the
population are analyzed in this research. The role of Kazakh Zhuzs in the country’s life is
also studied. The Kazakh Khans such as Qosim Khan, Haqnazar Khan, Tauke Khan who
ruled during this period, their policy to expand and strengthen the country’s territory are
analyzed systematically.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

52

Successful conquering works of Kazakh Khans for the expansion of the territory of the

Western Zhetysu, eastern Dashty Kipchak, Central Kazakhstan, the Northern Aral Sea,
the lower reaches of Syr Darya River, the tribal settlements of Qoratov and its adjacent
territories are discussed. The Kazakh Khans’ relationships with Sultan Saidkhan (Mon-
golia), Abdullahkhan (Bukhara), Nogay and Siberian khanates were also investigated.
The brutal military aggression of Junggar Khanate against Kazakh Khanate and the
struggles of Kazakh population against them were described.

The necessity to organize the Kazakh society with the establishment of the Kazakh

Khanate and the change of its political system led to the strengthening of the country’s
legislative bases, the conditions created for the state and society and the process
continued in the XVIIth century and Tauke Khan established “Zheti-zharga” and it
started to consider as a form of law. This article gives information on “Zheti-zharga”
which was the Code of Conduct of Kazakh Khanate, including administrative, civil,
criminal, tax systems, it analyzes the objectiv and subjective causes of the “Zheti-zhar-
ga”, the historical conditions of the period, the types of penalties used for crime and the
role of the document in the community.

The fact that the criminal procedure in the Kazakh Khanate is defined by “Zheti-

zharga’s” norm, the conduct of criminal proceedings in the khanate according to this
document, the criminal law in the Kazakh society, the criminal liability against the
person, criminal offenses against property, “Zheti-zharga”, which is a legal document
that incorporates issues of legal relations.

Keywords and expressions:

kazakh, “Zheti-zharga”, “collector of Kazakh lands”,

“Years of heavy troubles”, Taukekhan, “golden period”, “Tauke’s Canons”, “white
bone”, “black bone”, hun, A. I. Levshin.

Ҳ

ар

қандай

давлат

ўзининг

миллий

қонунчилик

тизимига

эга

бўлиб

,

унда

давлатнинг

тараққиёт

йўли

,

тутган

сиёсий

,

иқтисодий

,

ижтимоий

ва

маданий

муносабатлари

аниқ

белгилаб

берилади

.

Тарихдан

маълумки

,

ҳар

бир

давлат

ўз

қонун

-

қоидалари

,

қонунчилик

тизимига

эга

бўлган

,

хусусан

,

турк

хоқонла

-

рининг

“

Қонуннома

”,

Ч

ингизхоннинг

“

Билик

”,

Х

ондамир

(1474–1535)

қалами

-

га

мансуб

“

Қонуни

Ҳ

умоюн

”,

Шайбонийхонлардан

У

байдуллахоннинг

топши

-

риғи

билан

Рузбехон

(1458–1521

ёки

1530)

ёзган

“

Сулук

ал

-

мулук

” (“

Подшо

-

ларга

йўл

-

йўриқ

”),

Қозоқ

хони

Таукехон

(1680–1715)

топшириғи

билан

тузилган

“

Жети

-

жарға

” (“

Е

тти

тизим

”)

шулар

жумласидандир

. “

Жети

-

жарға

”-

нинг

қачон

тузилганлиги

тўғрисида

аниқ

маълумотлар

мавжуд

эмас

.

Айрим

тадқиқотчилар

уни

XVII

аср

иккинчи

ярми

,

бошқалари

XVIII

аср

бошларида

яратилган

деб

ҳисоблашади

.

Шу

муносабат

билан

, “

Жети

-

жарға

”

нинг

вужудга

келган

даври

ва

Қозоқ

хонлигининг

сиёсий

,

ижтимоий

-

иқтисодий

ҳаётида

тутган

ўрни

масаласини

ёритиш

долзарб

ҳисобланади

.

Қозоқ

хонлиги

тахтини

идора

қилган

Таукехон

(1652–1715)

ташқи

душ

-

манларнинг

ҳужумларини

қайтариб

,

ички

келишмовчиликларга

чек

қўйган

,

хонликда

омонлик

,

осойишталик

ўрнатган

.

У

нинг

даврида

мамлакат

ички

аҳволини

мустаҳкамлаш

мақсадида

қонунлар

мажмуаси

ишлаб

чиқилган

.

Бундай

ҳужжат

Таукехоннинг

ташаббуси

билан

яратилган

қозоқлар

жамия

-

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

53

тининг

ҳуқуқ

нормаларини

ўзида

жамлаган

“

Жети

-

жарға

”

эди

. “

Жети

-

жарға

”

нинг

мазмун

-

моҳиятини

англаш

учун

қонунлар

тўплами

яратилишига

туртки

бўлган

шарт

-

шароит

тўғрисида

маълумот

бериш

ўринли

ҳисобланади

.

XV

аср

ўрталари

XVIII

аср

бошларида

Қозоқ

хонлиги

сиёсий

давлат

сифатида

шаклланган

эди

.

Бу

даврда

хонлик

ҳудудлари

қозоқ

этносларининг

жойлашувига

қараб

бир

неча

марта

ўзгариб

турган

.

Шуни

эслатиб

ўтиш

жоизки

,

Қозоқ

хонлиги

ҳудудий

тузилиши

жиҳатидан

ўзига

хос

хусусиятга

эга

.

Бу

эса

унинг

ҳудудида

жузларнинг

пайдо

бўлиши

билан

изоҳланади

.

XV–XVI

асрлар

Қозоғистон

ҳудудида

қабила

иттифоқлари

ҳисобланмиш

жузларнинг

пайдо

бўлиши

характерлидир

.

Бу

эса

,

таъкидланган

даврда

қозоқ

жузлари

ташкил

топган

деган

фикрни

билдирмайди

.

Қозоқ

жузлари

ҳам

худди

қозоқ

халқи

каби

узоқ

тарихий

жараёнда

шаклланган

.

Жузларнинг

ташкил

топиши

ҳудуднинг

табиий

иқлим

шароити

ва

аҳолининг

номадик

,

яъни

кўчманчилик

турмуш

тарзи

билан

боғлиқ

.

Қозоқ

хонлиги

ҳудудлари

географик

тузилишига

кўра

,

табиий

-

ландшафт

зоналардан

ташкил

топган

.

У

табиий

равишда

уч

географик

қисмга

ажрал

-

ган

:

Жанубий

Қозоғистон

ва

Е

ттисув

,

Ғ

арбий

Қозоғистон

,

М

арказий

,

Шимо

-

лий

ва

Шарқий

Қозоғистон

.

Бу

бўлиниш

Қозоғистон

аҳолисининг

ҳам

хўжалик

,

ҳам

маданий

фаолиятида

ўз

аксини

топган

.

Қозоқ

ерлари

Катта

жуз

,

Ўрта

жуз

ва

Кичик

жузга

бўлинган

.

XV

асрнинг

50–70-

йилларида

Қозоқ

хонлиги

дастлаб

ташкил

топган

даврда

Жонибек

ва

Керейлар

томонидан

бошқарилган

1

.

М

аълумотларга

кўра

,

Керейхон

1465

йилдан

1473–1474

йилларгача

тахтни

идора

қилган

.

Керейхоннинг

вафотидан

кейин

унинг

катта

ўғли

Бурундуқ

Қозоқ

хонлиги

тахтини

эгаллаган

.

Қозоқ

хонлигининг

вужудга

келиши

билан

хонлар

узоқ

йиллар

мобайнида

Сирдарё

қирғоқларини

ва

Шайбонийлар

давлатига

қа

-

рашли

чегара

шаҳарларини

эгаллаш

учун

кураш

олиб

борган

.

Қозоқ

хонлиги

XVI

аср

биринчи

чорагида

Қосимхон

ҳукмронлиги

даври

-

га

келиб

,

ўзининг

куч

-

қудратига

эришган

.

Қосимхон

Жонибекнинг

авлодла

-

ридан

бўлиб

,

Керейнинг

ўғли

Бурундуқдан

кейин

Қозоқ

хонлиги

тахтини

эгаллаган

.

Қосимхон

расман

1511

йилдан

хонликни

идора

қила

бошлаган

.

Ўрта

Осиёда

Шайбонийхон

Э

рон

шоҳи

Исмоил

томонидан

М

арв

остона

-

ларида

мағлубиятга

учратилган

даврда

,

Қосимхон

(1511–1521)

Жанубий

Қозоғистонда

ўзининг

ҳукмронлиги

ўрнатган

.

У

Сирдарё

бўйидаги

ерларга

ҳужумлар

уюштириб

, 1513

йилда

Сайрам

шаҳрини

,

кейин

эса

,

Тошкентни

ҳам

эгаллаган

.

Қосимхон

ҳокимиятда

мавқеини

мустаҳкамлаб

олгач

,

М

ўғул

хони

Султон

Саид

билан

ҳам

муносабатларни

яхшилай

бошлаган

.

Султон

1

Қозоқ

хонлиги

тарихи

бўйича

М

ирзо

М

уҳаммад

Ҳ

айдарнинг

“

Тарихи

Рашидий

”

асари

муҳим

манба

саналади

.

У

нда

Қозоқ

хонлигининг

вужудга

келиш

жараёнлари

билан

боғлиқ

бўлган

сиёсий

воқеалар

ўзининг

аксини

топган

.

Қаранг

:

М

ирзо

М

уҳаммад

Ҳ

айдар

.

Тарихи

Рашидий

. –

Тошкент

, “

Ўзбекистон

”, 2011. (Mirza Muxammad Xaydar. Tarixi Rashidi. –

Tashkent. “O‘zbekistan”, 2011.).

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

54

Саидхон

(920–939/1514–1533)

чиғатойлардан

бўлиб

,

Султон

Аҳмадхоннинг

учинчи

ўғли

(909/1514

й

.

вафот

этган

). 1514

йилда

Султон

Саидхон

дуғлот

амири

мирзо

Аба

Бакрни

енгиб

,

Кошғарни

,

кейинчалик

М

ўғулистоннинг

катта

қисмини

босиб

олган

.

У

ражаб

(

август

–

сентябрь

)

ойларида

тахтга

ўтирган

. 19

йил

давомида

фаол

ташқи

сиёсат

олиб

борган

.

У

шимолий

-

ғарб

-

да

Фарғона

ва

Андижон

,

ғарбда

Бадахшон

ва

Болорга

,

жануб

ва

жанубий

-

шарқда

Кашмир

ва

Тибет

ҳамда

шимол

ва

шимолий

-

шарқда

М

ўғулистонга

қарши

ҳужумлар

қилган

1

.

У

нинг

юришлари

муваффақият

билан

олиб

борил

-

ган

ва

,

асосан

,

талон

-

тарожликдан

иборат

бўлган

.

Демак

, 1514

йилда

Султон

Саид

Е

ттисувдан

Кошғарга

юриш

қилиб

,

Шарқий

Туркистонда

маркази

Ё

ркент

бўлган

давлатга

асос

солиши

Қосимхон

томонидан

Е

ттисувни

ҳам

эгаллаб

олишига

имконият

яратади

.

Қозоқ

хонлигининг

ғарбий

томонида

Нўғой

хонлиги

инқироз

даврига

кирган

пайтларида

бу

ҳудудларда

кўчиб

юрган

уруғларни

ҳам

ўзига

қўшиб

олади

.

Шундай

қилиб

,

Қосимхон

давлати

чегаралари

жанубда

Сирдарё

бўйлари

,

жанубий

-

шарқда

Е

ттисувнинг

катта

қисми

,

шимолий

ва

шимолий

-

шарқда

У

луғтоғ

этаклари

,

Балхаш

кўли

ва

Қорақалъа

тоғлари

,

ғарбда

Ё

йиқ

дарёсигача

бўлган

ерларни

қамраб

олади

.

Қосимхон

даврида

Қозоқ

хонлиги

халқаро

муносабатларда

ҳам

ўзининг

ўрнига

эга

бўла

бошлаган

.

Х

усусан

,

у

биринчилардан

бўлиб

М

осква

давла

-

тининг

буюк

князи

В

асилий

III (1505–1533)

билан

дипломатик

алоқалар

олиб

борган

.

М

уҳаммад

Ҳ

айдар

Дуғлотнинг

берган

маълумотларига

кўра

,

Қосимхон

мулкларида

яшаган

аҳолиси

миллион

кишини

ташкил

этган

2

.

Қосимхон

номи

қозоқ

халқи

тарихига

“

қозоқ

ерлари

тўпловчиси

”

номи

билан

кирган

.

Ибн

Рузбехон

,

Бобур

М

ирзо

ва

М

ирза

Ҳ

айдарнинг

ёзишига

кўра

,

Қосимхон

шахсий

қаҳрамонлиги

,

бошқаларни

ортидан

эргаштира

олиш

қобилияти

,

ҳарбий

иқти

-

дори

ва

юксак

инсоний

хислатлари

билан

бошқалардан

ажралиб

турган

.

У

нинг

даврида

ҳокимият

шу

даражада

мустаҳкамланганки

,

қозоқ

хонларидан

бирортаси

ўз

қўлида

бунчалик

аҳолини

бирлаштира

олган

эмас

.

Қосимхоннинг

вафотидан

кейин

1522

йилда

тахтга

унинг

ўғли

М

амаш

ўтиради

. 1523

йилда

эса

Жонибекнинг

невараси

,

Адиқсултоннинг

ўғли

Тоҳир

(1523–1533)

тахтга

келади

.

Тоҳир

хонлик

даврида

қаттиққўллиги

билан

ажра

-

либ

турган

,

мамлакатда

ғалаёнлар

кўтарилган

,

очарчилик

бошланган

ҳамда

ташқи

сиёсатда

унинг

мавқеи

тушиб

кета

бошлаган

.

Тоҳир

манғитлар

билан

муваффақиятсиз

курашлар

олиб

бориб

, 1523

йилда

М

ўғулистонга

кўчиб

кета

-

ди

.

М

ўғулистонда

Султон

Саид

билан

иттифоқ

тузади

.

Аммо

улар

ўртасидаги

1

Шах

-

М

ахмуд

Ч

урас

.

Х

роника

.

Критический

текст

,

перевод

,

комментарии

,

исследование

и

указатели

О

.

Ф

.

Акимушкина

. –

М

.:

Наука

, 1976. –

С

. 258. (Shax-Maxmud Churas.Xronica.

Kriticheskiy tekst, perevod, kommentarii, issledovaniye i ukazateli O.F.Akimushkina. – Moskva.

Nauka, 1976. S. 258.);

М

ирзо

М

уҳаммад

Ҳ

айдар

.

Тарихи

Рашидий

. –

Т

.:

Ўзбекистон

, 2011. –

Б

. 190-196, 362-365.(Mirza Muxammad Xaydar. Tarixi Rashidi. – Tashkent: O‘zbekistan, 2011. –

P.190-196, 362-365.).

2

Кан

Г

.

История

Казахстана

.

У

чебник

для

вузов

. –

Алматы

, 2007. –

С

. 69. (Kan G. Istoriya

Kazaxstana. Uchebnik dlya vuzov. – Almati, 2007. – P. 69.)

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

55

дўстона

муносабатлар

1524

йилда

Тоҳирнинг

Султон

Саидхонга

қарашли

бўлган

қирғизларни

ўзига

бўйсундириб

олгани

сабабли

барбод

бўлган

.

Тоҳир

М

ўғулистоннинг

ғарбига

кўчиб

ўтганда

,

Шайбонийлар

билан

тўқнашади

,

оқи

-

батда

қозоқ

ерларининг

асосий

қисмини

қўлдан

бой

беради

.

Тоҳирхоннинг

сўнгги

йиллари

қирғизлар

орасида

қашшоқликда

ўтган

.

У

нинг

вафотидан

кейин

қозоқ

хонлиги

тахтига

укаси

Буйдаш

ўтиради

.

Бу

даврларда

бир

вақт

-

нинг

ўзида

Аҳмадхон

,

Тугумхон

каби

бир

неча

хонлар

ҳукмронлик

қилган

.

Буйдашхон

Е

ттисувдаги

қозоқ

-

қирғиз

бирлашмалари

устидан

ҳукмронлик

қилган

. XVI

асрнинг

30-

йилларида

Жонибекнинг

ўғли

Тугумхон

ҳукмронлик

қилган

ва

1537

йилда

мўғул

хонлари

билан

бўлган

жангда

ҳалок

бўлган

.

Қисқа

вақт

оралиғида

хонлик

тахтига

бир

неча

ҳукмдорларнинг

келиб

-

кетиши

Қозоқ

хонлиги

сиёсий

ҳаётининг

заифлашганлигидан

, XVI

асрнинг

20-

йиллари

бош

-

ларидан

сиёсий

тушкунлик

даври

бошланганлигидан

дарак

беради

.

Х

онликдаги

сиёсий

аҳвол

фақат

Ҳ

ақназарнинг

тахтга

келиши

билан

ўнглана

бошлаган

.

Э

слатиб

ўтиш

лозимки

,

қозоқ

хонларининг

орасида

машҳурларидан

бири

Қосимхоннинг

ўғли

Ҳ

ақназар

(1538–1580)

ҳисобланган

.

У

қозоқ

ерларини

ҳимоя

қилишга

,

тинчликни

сақлашга

,

хонликнинг

яхлитлигини

мудофаа

қи

-

лишга

,

қўшни

давлатлар

билан

муносабатларни

яхшилашга

ҳаракат

қилган

.

Шайбонийлар

давлати

ҳукмдори

Абдуллахон

Қозоқ

хони

Ҳ

ақназар

билан

сиёсий

алоқаларни

ўрнатишга

ҳаракат

қилган

.

Бу

муносабатлар

тўғрисида

Ҳ

офиз

Таниш

ал

-

Бухорийнинг

“

Абдулланома

”

асарида

қимматли

маълумотлар

берилган

1

.

У

ндан

кейин

Қозоқ

хонлиги

тахтига

Жонибекнинг

набираси

,

Жадиқнинг

ўғли

Шиғай

(1580–1582),

сўнг

унинг

ўғли

Таваккал

келади

ва

тахтни

то

1598

йилга

қадар

бошқарди

.

Айнан

шу

йили

шайбоний

Абдуллахон

вафот

этганидан

хабар

топган

Таваккал

Сайрам

,

Тошкент

,

Туркистон

,

Самар

-

қанд

,

Бухорога

қарши

юриш

қилади

,

аммо

жангда

яраланиб

, 1598

йилда

вафот

этади

.

Тахтга

Шиғайнинг

ўғли

Е

сим

(1598–1628)

ўтиради

.

У

нинг

даври

қонун

-

ларнинг

пайдо

бўлиши

билан

алоҳида

ажралиб

турган

.

Бу

давр

қозоқ

халқи

тарихида

“

Ишимхоннинг

эски

йўли

”

номи

билан

машҳур

бўлган

2

.

Ишимхон

вафот

этгач

,

унинг

ўрнига

ўғли

Жаҳонгир

ўтиради

,

аммо

у

1652

йилда

ойратлар

билан

бўлган

жангда

вафот

этади

.

Қозоқ

хонлиги

тахтини

идора

қилган

Таукехон

(1652–1715)

даврида

Қозоқ

хонлиги

сиёсий

жиҳатдан

мустаҳкам

-

ланган

бўлиб

,

жунғорларнинг

ҳужуми

камайган

.

Таукехон

даври

тарихда

“

Қой

устинде

бозторғай

жумыртқалаған

” (“

Қўй

устида

бўзтўрғай

тухум

қўйган

”)

деган

ном

билан

машҳур

бўлган

.

Бунинг

маъноси

шулким

,

унинг

даврида

хонликда

омонлик

,

осойишталик

ўрнатилган

.

Бу

даврда

айнан

одатдаги

ҳуқуқ

нормаларини

ўзида

жамлаган

“

Жети

-

жарға

”

тузилган

3

.

1

Ҳ

офиз

Таниш

ал

-

Бухорий

. “

Абдулланома

” (“

Шарафномайи

шоҳий

”).

Иккинчи

китоб

. –

Т

.:

Шарқ

, 2000. –

Б

. 29-32.(Hofiz Tanish al-Buxoriy. Abdillanoma. (Sharafnomayi shohiy). The

second dook. – Tashkent. Sharq, 2000. – P. 29-32.).

2

Кан

Г

.

История

Казахстана

. –

С

. 70. (Kan G. Istoriya Kazaxstana. – P. 70.)

3

Ўша

жойда

.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

56

Демак

,

қозоқ

хонлигининг

ташкил

топиши

ва

сиёсий

тузумининг

ўзгари

-

ши

билан

қозоқлар

жамиятини

бошқаришни

ташкиллаштириш

жараёнида

унинг

ҳуқуқий

асосини

қайта

кўриб

чиқиш

зарурати

туғилган

1

.

Бу

жараён

16

аср

мобайнида

давом

этган

ва

Таукехон

даврига

келиб

қонунлар

тўплами

шаклига

келган

“

Жети

-

жарға

”

2

ниҳоясига

етказилган

.

Қозоқ

хони

Таукехон

(1680–1715)

даврида

яратилган

Қозоқ

хонлиги

кўчманчи

аҳолисининг

ҳуқуқ

нормаларини

ўзида

акс

эттирган

бу

ҳужжат

– “

Жети

-

жарға

” (“

Е

тти

тизим

”)

қонунлар

тўплами

эди

.

Илмий

адабиётларда

бу

ҳужжат

“

Таука

хон

тузук

-

лари

”, “

Таука

хон

қонунлари

”

деб

номланади

.

М

азкур

қонунлар

тўплами

XVIII

аср

бошида

Катта

жуздан

Толе

бий

,

Ўрта

жуздан

Қазыбек

бий

ва

Кичик

жуздан

Айтеке

бийлар

иштирокида

тайёрланган

. “

Жети

-

жарға

”

қо

-

нунлар

тўплами

дастлабки

тузилган

ҳолатида

тўлиқ

сақланиб

қолмаган

.

У

ҳақидаги

айрим

фикрлар

Я

.

П

.

Г

авердовский

,

кейинчалик

,

Г

.

И

.

Спассий

,

А

.

И

.

Л

евшин

ва

бошқалар

томонидан

берилган

маълумотларда

етиб

келган

.

Қозоқ

хонлиги

тарихида

иккита

қонунлар

ёдгорлиги

бўлган

,

улардан

бири

Қосимхон

номи

билан

боғлиқ

бўлганлиги

учун

ҳам

“

Қосимхоннинг

кашка

жўли

” (“

Қосимхоннинг

тоза

йўли

”)

деб

аталган

,

иккинчиси

эса

Таукехоннинг

“

Жети

-

жарға

”

си

ҳисобланган

.

“

Жети

-

жарға

”

га

XVII

асрда

қозоқлар

жамиятидаги

ҳарбий

-

сиёсий

ва

ижтимоий

ҳаёт

эҳтиёжлари

асосида

вужудга

келган

нормалар

киритилган

.

“

Жети

-

жарға

”

нинг

матни

хилма

-

хил

бўлиб

,

у

қозоқлар

жамиятининг

турли

қирраларини

қамраб

олган

.

У

нга

кўра

,

олий

ҳокимият

хон

қўлида

тўпланган

.

Аммо

,

хон

ҳокимиятни

султонлар

ва

бийлар

билан

бўлишиб

бошқаришга

мажбур

бўлган

,

ҳокимиятни

олий

насаб

зодагонлар

билан

биргаликда

ше

-

рикчиликда

бошқаришга

тўғри

келган

3

.

Шундан

кўриниб

турибдики

,

Қозоқ

хонлигида

хон

мутлоқ

монарх

бўлмаган

.

У

ҳокимиятни

султонлар

ва

бийлар

ҳамда

аслзода

гуруҳлар

билан

келишиб

идора

қилган

.

Х

онликни

бошқариш

тартиблари

султон

ва

бийлар

билан

аниқлаб

олин

-

ган

.

Х

он

,

султон

ва

бийлар

ҳар

йили

кузда

даштнинг

маълум

бир

жойида

1

М

асанов

Н

.

Э

.,

Абылхожин

Ж

.

Б

.

и

др

.

История

Казахстана

:

народы

и

культуры

:

У

чебное

пособие

. –

Алматы

, 2001. –

С

. 113; (Masanov N.A., Abilxojin J.B. i dr. Istoriya Kazaxctana:

Narodi i kultiri. Uchebnoye posobiye. – Almati, 2001. – P. 113.);

История

Казахстана

с

древнейших

времен

до

наших

дней

. –

Алматы

, 2006. –

С

. 155-156. (Istoriya Kazaxctana s

drevneyshix vremyon do nashix dney. – Almati, 2006. – P. 155-156.);

Г

.

Кан

.

История

Казахстана

. (Kan G. Istoriya Kazaxstana.).

2

“

Жети

жарға

”

нинг

айрим

вариантлари

С

.

Г

.

Кляшторный

ва

Т

.

И

.

Султоновларнинг

“

Казахстан

:

Л

етопись

трёх

тысячилетий

.

Алма

-

Ата

, 1992. (Klyashtorniy S.G. i Sultanov T.I.

Kazaxstan: Letopis tryox tisyachiletiy. – Alma-Ata, 1992.); “

Казахстан

”.

Национальная

энциклопедия

.

Алма

-

Ата

: “

М

эдени

М

ура

” – “

Культурное

наследие

Казахстана

” (2006)

(Kazaxstan. Natsionalnaya ensiklopediya. Alma-Ata: “Medeni Myra” – “Kulturnoe naslediye
Kazaxstana”. 2006.)

номли

асарларида

берилган

.

3

У

чебное

пособие

по

истории

Казахстана

с

древнейших

времен

до

наших

дней

.

Алма

-

Ата

,

1992. –

С

.45. (Uchebnoe posobiye po istorii Kazaxstana s drevneyshix vremyon do nashix dniey.

– Alma-Ata, 1992. – 45.).

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

57

қурултойга

тўпланишган

ва

унда

халқ

муаммоларини

муҳокама

қилишган

.

У

лар

“

халқ

йиғинлари

”

га

қурол

билан

келишлари

керак

эди

.

Қурол

билан

халқ

йиғинига

келмаган

шахслар

қурултойда

овозга

эга

бўлишмаган

,

шу

-

нинг

учун

,

ҳатто

,

ёши

кичиклар

қозоқлар

жамиятидаги

одоб

қоидаларидан

қатъи

назар

,

уларга

жой

беришмаган

. “

Жети

-

жарға

”

да

аҳолининг

жанговар

қисмидан

хон

ва

бийлар

фойдаси

учун

йиғиладиган

доимий

солиқлар

қону

-

нийлаштирилган

1

.

“

Жети

-

жарға

”

да

асосий

ўрин

жиноий

-

ҳуқуқий

нормаларга

,

шахсга

нис

-

батан

жиноий

жавобгарлик

,

мулкка

нисбатан

жиноят

,

ахлоқ

қоидалари

ва

оилавий

ҳуқуқий

муносабатлар

масалаларига

ажратилган

. “

Жети

-

жарға

”

да

давлатга

қарши

жиноят

тушунчаси

бўлмаган

.

Жазонинг

энг

кўп

қўлланилган

тури

хун

тўлашдан

иборат

бўлган

.

Х

уннинг

миқдори

жиноятчининг

ижти

-

моий

мансублигига

,

яъни

жиноятчининг

аслзода

ёки

зодагон

эмаслиги

,

чингизийлар

авлодидан

ёки

оддий

фуқародан

эканлигига

қараб

белгиланган

.

“

Жети

-

жарға

”

га

кўра

,

моддий

компенсация

–

товон

давлатнинг

фойдасига

эмас

,

балки

жабрланувчининг

фойдасига

ундирилган

.

Жиноий

ишларни

кўриш

жараёни

оммавий

хусусият

касб

этган

. “

Жети

-

жарға

”

нинг

асосий

йўналиши

қозоқ

олий

насаб

тоифалари

манфаатлари

ва

хусусий

мулкни

ҳимоя

қилган

,

ҳукмрон

патриархал

оилалардаги

тартибларни

ҳамда

мусулмон

динини

ҳимоя

қилишга

қаратилган

.

Жиноий

ишлар

“

одат

”

ва

“

шариат

”

асосларига

таяниб

кўриб

чиқилган

.

Жиноятни

содир

этган

шахсларнинг

ишлари

қабила

-

уруғ

бошлиқлари

ҳисобланган

бийлар

томонидан

кўриб

чиқилган

.

Баъзи

мураккаб

жиноий

ишлар

султонлар

ва

хон

иштирокида

кўриб

чиқилган

.

“

Жети

-

жарға

”

нинг

қачон

ёзилганлиги

тўғрисидаги

масала

муаммоли

ҳисобланади

.

Г

.

Спасскийнинг

1820

йилда

берган

маълумотларига

кўра

,

қо

-

нун

XVII

асрнинг

70-

йилларида

ёзилган

дейиш

мумкин

.

Тузукларнинг

11

та

парчаси

Г

.

Спасский

томонидан

1804

йилда

япасс

уруғи

сардори

Кубек

Шукуралиев

сўзларидан

ёзиб

олинган

бўлиб

, 1820

йилда

“

Сибирский

вест

-

ник

”

журналида

чоп

этилган

2

.

У

нинг

иккинчи

нашри

қозоқлар

тарихи

билан

шуғулланган

А

.

Л

евшин

3

томонидан

тайёрланган

,

аммо

бу

нашр

ҳам

тўлиқ

бўлмаган

.

Ч

унки

А

.

И

.

Л

евшин

тузуклар

матнини

тузилган

давридан

юз

йил

ўтиб

кетгандан

кейин

ёзиб

олган

эди

.

А

.

Л

евшин

қозоқларнинг

хўжалик

1

У

чебное

пособие

по

истории

Казахстана

с

древнейших

времен

до

наших

дней

.

Алма

-

Ата

,

1992. –

С

.45. (Uchebnoe posobiye po istorii Kazaxstana s drevneyshix vremyon do nashix dniey.

– Alma-Ata, 1992. – 45.).

2

Е

рофеева

И

.

В

.

А

.

И

.

Л

евшин

и

его

труд

“

Описание

киргиз

-

казачьих

,

или

киргиз

-

кайсацких

,

орд

и

степей

”. //

А

.

Л

евшин

.

Описание

киргиз

-

казачьих

,

или

киргиз

-

кайсакских

орд

и

степей

.

Ч

асть

III.

Э

тнографические

известия

. –

Алматы

, «

Сенат

», 1996. –

С

.591. (Erofeeva I.B.

A.I.Levshin I yego trud “Opisaniye Kirgiz-kazachix, ili kirgiz-kaysatskix, ord i stepey.
A.I.Levshin. Opisaniye kirgiz-kazachix, ili kirgiz-kaysatskix, ord i stepey. Chast III.
Etnograficheskiye izvestiya. – Almati, “Senat”, 1996. – PP. 533-595.).

3

Л

евшин

А

.

Описание

киргиз

-

казачьих

. –

С

. 170-178. (A.Levshin. Opisaniye kirgiz-

kazachix… – P. 170).

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

58

ҳаёти

ва

ижтимоий

муносабатлари

тўғрисида

ёзар

экан

,

асрлар

давомида

одатдаги

урф

-

одатларга

асосланган

кўчманчилар

жамиятини

бошқаришнинг

ҳуқуқ

нормалари

тўғрисида

қимматли

маълумотлар

келтирган

.

М

уаллиф

ўз

асарининг

ўн

тўртинчи

бобида

“

Жети

-

жарға

”

нинг

мазмунига

тўхталиб

ўтган

.

А

.

Л

евшиннинг

асарида

қонун

ҳужжатининг

34

та

парчаси

келтирил

-

ган

1

.

Демак

,

Таукехоннинг

“

Жети

-

жарға

”

қонунлар

тўплами

тўлалигича

етиб

келмаган

,

балки

қисқа

парчаларда

оғиздан

-

оғизга

кўчиб

келганлиги

маълум

бўлади

.

Иккинчидан

,

етиб

келган

матнларнинг

тил

услублари

ўзгарган

бўлиши

мумкин

,

чунки

ҳозирги

мавжуд

матнлар

рус

тилида

ёзиб

олинган

.

XVII

аср

охири

XVIII

аср

бошларида

Қозоғистоннинг

ички

ҳаёти

ниҳоятда

оғир

эди

.

Х

онларнинг

қозоқ

жузларини

бирлаштириб

ягона

марказлашган

давлат

тузиш

тўғрисидаги

ҳаракатлари

натижа

бермаган

.

Қозоғистон

сиёсий

жиҳатдан

тарқоқ

ва

султонларнинг

сепаратистик

курашлари

кучайиб

бораётган

эди

.

Қозоқ

хонлигининг

ташқи

сиёсий

аҳволи

ҳам

оғир

эди

.

Ғ

арбдан

В

олга

бўйи

қалмиқлари

ва

ёйиқлик

казаклар

,

шимолдан

сибирлик

казаклар

,

ёйиқ

ортидан

бошқирдлар

,

шарқдан

Жунғор

хонлиги

таҳдид

солиб

турган

.

Жунғорлар

ва

ғарбий

мўғул

қабилалари

XVI

аср

иккинчи

ярмида

ўзларининг

иттифоқини

тузган

бўлсалар

,

бу

иттифоқ

XVII

асрда

Жунғор

хонлиги

номи

билан

машҳур

бўлган

давлатга

айланди

.

Жунғор

хонлиги

1635

йилда

ташкил

топган

бўлиб

,

бу

давлат

Қозоқ

хонлиги

ерларига

доимо

ҳужум

қилиб

турган

.

XVII

аср

биринчи

ўн

йилликларидан

Қозоқ

хонлиги

билан

Жунғор

хонлиги

ўртасида

бошланган

урушлар

жунғорлар

фойдасига

ҳал

бўлиб

келган

.

1723

йилга

келиб

жунғор

-

қозоқ

урушлари

авж

олади

.

Қозоқлар

учун

“

Оғир

кулфат

йиллари

”

бошланган

.

Қозоқ

халқини

қириб

ташлашга

қара

-

тилган

бу

даҳшатли

йиллар

қозоқ

халқи

хотирасида

“

Ақ

табан

шубиринди

,

Алқақол

сулама

”

2

деган

ном

остида

сақланган

.

Қозоқлар

Х

ўжанд

,

Самар

-

қанд

,

Х

ива

ва

Бухоро

томонларга

кўчишга

мажбур

бўлишган

.

У

лар

мол

-

мулки

,

чорвасини

ташлаб

қочиб

,

ўзбеклар

орасида

паноҳ

топганлар

.

Бу

эса

,

хонликда

ички

аҳволнинг

зиддиятлашувига

,

ўзаро

курашларнинг

келиб

чиқишига

,

қозоқлар

ўртасида

яйловлар

учун

курашларнинг

авж

оли

-

шига

сабаб

бўлган

.

Ўзаро

ички

тартибсизликлар

ва

ички

курашлар

анъанавий

урф

-

одатларнинг

ҳамда

ижтимоий

муносабат

нормаларининг

бузилишига

олиб

келган

.

Бу

ҳолат

,

ўз

навбатида

,

пойдевори

заифлашиб

қолган

ижтимоий

ҳолатларнинг

ечимини

топиш

учун

чора

кўришга

мажбур

қилган

.

Қолаверса

,

қозоқлар

жамиятида

ҳалиям

эскириб

қолган

қонун

-

қоидалар

амалда

эди

.

Албатта

,

бу

қонун

-

қоидаларни

шу

кун

талаблари

даражасида

қайтадан

кўриб

чиқиш

зарурати

туғилди

.

Шунинг

учун

ҳам

,

қозоқ

халқи

тарихидаги

энг

оғир

даврларни

мантиқий

англаган

ҳолда

,

“

Жети

-

жарға

”

нинг

яратилишини

сиёсий

ва

ижтимоий

зарурат

эди

деб

баҳолаш

мумкин

.

Ноқулай

ташқи

ҳарбий

-

сиёсий

омиллар

,

шунинг

билан

1

Ўша

манба

. –

Б

. 360-374. (A.Levshin. Opisaniye kirgiz-kazachix… – P. 360-374.).

2

Кан

Г

.

История

Казахстана

. –

С

. 83. (Kan G. Istoriya Kazaxstana. – P. 83.).

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

59

бирга

,

ички

зиддиятлар

минтақада

шундай

бир

ҳужжат

яратилишини

талаб

қилган

.

Таукехон

эса

ташаббусни

қўлга

олиб

,

ижтимоий

-

сиёсий

ҳаётни

тар

-

тибга

солувчи

давлат

идора

усулининг

қонуний

асосларини

яратувчиси

сифатида

майдонга

чиққан

.

М

.

Х

.

Абусеитова

ва

бошқалар

томонидан

яра

-

тилган

ўқув

қўлланмада

А

.

Л

евшин

маълумотларига

ишора

қилиб

,

Таукехоннинг

бошқарув

даврини

“

олтин

давр

”

деб

,

таҳликага

тушган

уруғларни

келиштириб

,

қонун

-

қоидаларни

ишлаб

чиққан

,

тартиб

ўрнатган

ва

қонунларни

яратган

хонни

эса

доҳий

деб

эътироф

қилади

1

.

Таукехон

машҳур

қозоқ

саркардаси

,

Жаҳонгирхоннинг

(1644–1652)

ўғли

эди

.

У

нга

отасидан

хонлик

тахти

мерос

қолган

.

Таукенинг

ёшлиги

жунғор

хонларидан

Г

алдан

-

Бошоктухон

(1645–1697)

ва

Ц

эван

-

Рабдан

(1697–

1727)

ларга

қарши

жангу

жадалларда

ўтган

.

Бу

жангларда

у

ўзини

қўрқмас

жангчи

ва

моҳир

саркардалик

қобилиятига

эга

эканлигини

намоён

этган

.

“

Жети

-

жарға

”

га

кўра

,

ҳокимият

хон

қўлида

тўпланган

бўлиб

,

бошқарувни

султонлар

ва

уруғ

оқсоқоллари

уюштирган

.

Ўз

навбатида

,

улар

халқ

йиғини

–

қурултойда

ҳисобот

бериб

турганлар

.

Қозоқлар

жамиятида

иккита

ижтимоий

гуруҳ

кўзга

ташланади

:

биринчиси

,

оқсуяклар

–

уларга

фақат

Ч

ингизхон

авлодлари

,

тўралар

ва

хўжалар

мансуб

бўлган

.

Иккинчиси

эса

,

қора

суяклар

–

уларга

аҳолининг

қолган

барча

қатлами

кирган

.

Бу

икки

гу

-

руҳ

сиёсий

ва

ҳуқуқий

,

ижтимоий

-

маданий

,

функционал

-

норматив

муноса

-

батларда

бир

-

биридан

фарқ

қилган

.

Оқ

суякларга

зодагонлар

тоифаси

ҳисобланган

тўра

ва

хўжалар

ҳам

кирган

2

.

Кўчманчи

қозоқлар

жамиятининг

имтиёзли

қатламларини

тўралар

ташкил

қилган

.

Тўралар

нафақат

қозоқлар

орасида

,

ҳатто

кўплаб

Е

вросиё

-

нинг

туркий

тилли

халқлари

орасида

ҳам

маълум

бўлиб

,

уларни

бир

неча

марта

хон

тахтига

ҳам

таклиф

қилишган

.

Ҳ

ар

бир

султон

маълум

бир

уруғ

-

аймоқларни

бошқариш

ҳуқуқига

эга

бўлиб

,

ўзининг

юрт

деб

аталган

яйловларига

эга

бўлган

3

.

Султонлар

жамиятда

нуфузли

ўринни

эгаллаган

бўлиб

,

улар

мавқеининг

баландлигини

шу

нарсада

кўриш

ҳам

мумкинки

,

султонни

ҳақорат

қилган

киши

27

бош

қарамол

жарима

тўлашга

мажбур

бўлган

.

Агарда

султонни

ўлдириб

қўйса

,

хун

талаб

қилинган

,

хун

эса

“

қора

суяк

”

лардан

етти

кишини

ўлдириш

билан

қопланган

4

.

Шу

ўринда

таъкид

-

1

Абусеитова

М

.

Х

.

и

др

.

История

Казахстана

и

Ц

ентральной

Азии

.

У

чебное

пособие

. –

Алматы

:

Дайк

-

Пресс

, 2001. –

С

. 318. (AbuseitovaM.X.idr. Istoriya Kazaxstana i Sentralnoy Azii.

Uchebnoye posobiye. – Almati: dayk-Press, 2001. – P. 318.);

Қаранг

:

А

.

Л

евшин

.

Описание

киргиз

-

казачьих

. –

С

. 367. (Kan G. Istoriya Kazaxstana. – P. 367.).

2

М

асанов

Н

.

Э

.

и

др

.

История

Казахстана

:

Народы

и

культура

.

У

чебное

пособие

. –

Алматы

:

Дайк

-

Пресс

, 2001. –

С

.118. (Masanov N.A., Abilxojin J.B. i dr. Istoriya Kazaxctana: Narodi i

kultiri. Uchebnoye posobiye. – Almati, 2001. – P. 118.).

3

Султанов

Т

.

И

.

Кочевые

племена

Приаралья

в

XV-XVII

вв

.:

В

опросы

этнической

и

социальной

истории

. –

М

., 1982. –

С

. 94. (Sultonov T.I. Kocheviye plemena Priaralya v XV-

XVIII vv.: Voprosi etnicheskoy i sotsialnoy istorii. –M., 1982. – P. 94.).

4

М

асанов

Н

.

Э

.,

Абылхожин

Ж

.

Б

.

и

др

.

История

Казахстана

:

Народы

и

культуры

. –

Алматы

,

2001. –

С

.119. (Masanov N.A., Abilxojin J.B. i dr. Istoriya Kazaxctana: Narodi i kultiri.

Uchebnoye posobiye. – Almati, 2001. – P. 119.).