SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
86
вакилларининг
барчасини
босқинчи
,
босмачи
деб
халқ
онгига
сингдиришига
замин
яратган
.
Бинобарин
,
Абдуллажон
Насимийнинг
ўша
давр
воқеаларига
гувоҳ
ўлароқ
яратган
“
Мажмаъ
ал
-
ҳаводис
”
асаридаги
талқинни
мазкур
во
-
қеларга
оид
қўлёзма
,
тошбосмалардаги
тарихий
ва
бадиий
асарлар
,
архив
ҳужжатлари
ва
мавжуд
тадқиқотлардаги
расмий
ва
норасмий
талқинлар
билан
қиёсий
тадқиқи
воқеликни
ҳаққоний
ёритишга
имкон
беради
ва
бу
кейинги
изланишларимизда
ўз
ифодасини
топади
деган
умиддамиз
.
Бундан
қатъи
назар
“
Мажмаъ
ал
-
ҳаводис
”
достони
ХХ
аср
тарихна
-
вислиги
ва
адабиётида
Фарғона
водийсидаги
миллий
озодлик
ҳаракатига
бағишланган
маҳаллий
муаллифлар
томонидан
шоҳид
сифатида
яратилган
ягона
бадиий
-
тарихий
асар
сифатида
аҳамиятлидир
.
З
отан
,
бу
асарнинг
тад
-
қиқи
ва
нашри
халқимиз
тарихининг
мураккаб
ва
зиддиятли
бир
даврини
ҳаққоний
ёритишда
ўзига
хос
манба
бўлиб
хизмат
қилади
.
АЛИМОВ
ЗУХРИДДИН
Катта
илмий
ходим
-
изланувчи
,
ТошДШИ
“
Китаб
ғ
арайиб
ал
-
фунун
ва
мулах
ал
-
у
ю
н
”
асарида
Марказий
Осиё
сув
манбаларининг
хариталари
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
XI
асрда
Мисрда
яшаган
номаълум
географ
олим
қаламига
мансуб
“
Китаб
ғарайиб
ал
-
фунун
ва
мулах
ал
-
уюн
”
асарида
акс
эттирилган
маълумотлар
асосида
Марказий
О
сиё
ҳудудидаги
сув
манбалари
–
денгиз
,
кўл
ва
дарёларга
таъриф
берилган
.
Мақолада
минтақанинг
муҳим
сув
манбалири
ҳисобланмиш
Каспий
денгизи
,
Иссиқкўл
,
О
рол
денгизи
,
Амударё
,
Сирдарё
,
уларнинг
ирмоқлари
ҳамда
улар
атрофидаги
шаҳар
ва
марказларга
берилган
тавсифлар
ёритилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
“
Китаб
ғараиб
ал
-
фунун
ва
мулах
ал
-
уюн
”
асари
,
тарихий
география
,
Каспий
денгизи
,
Иссиқ
кўл
,
Амударё
,
Балх
мактаби
,
Ж
азира
Сия
Куҳ
,
Ж
азира
Баб
ал
-
Абваб
,
Наҳр
ар
-
Рус
,
Ал
-
Сикулаҳ
,
Наҳр
ал
-
Ж
айҳун
,
Ибн
Хавқал
,
Ал
-
Фаряб
,
О
би
Қайсар
,
Ж
узжон
,
Ал
-
Қария
Ал
-
Хадиса
,
Мароъи
аш
-
Шош
,
Билад
ал
-
Ғ
ариб
ал
-
Атрок
.
Аннотация
.
В
данной
статье
даны
сведения
о
водных
источниках
Ц
ентраль
-
ноазиацкого
региона
–
морях
,
озерах
и
реках
в
соответствии
со
сведениями
,
данными
в
произведении
“
Китаб
гарайиб
ал
-
фунун
ва
мулах
ал
-
уюн
”,
автором
которого
является
неизвестный
ученый
-
географ
,
живший
в
XI
веке
в
Е
гипте
.
В
статье
также
даны
характеристики
о
важнейших
водных
источниках
региона
:
Каспийском
море
,
Иссикуле
,
Аральском
море
,
Амударье
,
Сырдарье
и
их
приливах
,
а
также
городах
и
центрах
региона
.
Опорные
слова
и
выражения
:
произведения
“
Китаб
гараиб
ал
-
фунун
ва
мулах
ал
-
уюн
”,
историческая
география
,
Каспийское
моря
,
Иссикул
,
Амударья
,
школа
Балха
,
Ж
азира
Сия
Кух
,
Ж
азира
Баб
ал
-
Абваб
,
Нахр
ар
-
Рус
,
Ал
-
Сикулах
,
Нахр
ал
-
Ж
ейхун
,
Ибн
Хавкал
,
Ал
-
Фаряб
,
О
би
Кайсар
,
Ж
узжон
,
Ал
-
Кария
Ал
-
Хадиса
,
Мароъи
аш
-
Шаш
,
Билад
ал
-
Г
ариб
ал
-
Атрок
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
87
Abstract.
This article provides information about the water sources of the Central Asia -
seas, lakes and rivers, according to the information given in the work "Kitab al-garayib
Funun wa mulah al-Uyun", authored by an unknown scientist - a geographer, who lived in
the XI century in Egypt. The article also gives the characteristics of the most important water
sources in the region: the Caspian Sea, Issikule, the Aral Sea, the Amu Darya, Syr Darya and
flows, as well as cities and centers of the region.
Keywords and expressions:
the work ‘Kitab al-garayib Funun wa mulah al-Uyun’
historical geography, the Caspian Sea, Issikul, the Amu Darya, the school of Balkh,
Zhazira Sia Kuh, Zhazira Bab al-Abvab, Nahr al-Rus, Al Siculah , Nahr al-Zheyhun, Ibn
Havkal, al-Faryab, Obi Kaisar, Zhuzzhon, al-Karia, al-Hadith, al-Shash Maroi, Bilad al-
Gharib al-Atrok.
Ўрта
асрлар
Шарқ
тарихи
шундан
далолат
берадики
,
маданият
ва
таъ
-
лим
-
тарбия
,
тиббиёт
,
адабиёт
,
санъат
ва
архитектура
соҳаларидаги
беқиёс
юксалиш
,
илмий
мактабларнинг
вужудга
келиши
,
янги
-
янги
истеъдодли
авлодлар
тўлқинининг
пайдо
бўлиши
ва
вояга
етиши
–
буларнинг
барчаси
,
биринчи
навбатда
,
иқтисодиёт
,
қишлоқ
ва
шаҳар
хўжалигининг
анча
жадал
ўсиши
,
ҳунармандлик
ва
савдо
-
сотиқнинг
юксак
даражада
ривожланиши
,
йўллар
қурилиши
,
янги
карвон
йўлларининг
очилиши
ва
авваламбор
нисбий
барқарорликнинг
таъминланиши
билан
бевосита
боғлиқ
бўлган
1
.
XI
асрда
Мисрда
яшаган
номаълум
географ
олим
қаламига
мансуб
“
Китаб
ғарайиб
ал
-
фунун
ва
мулах
ал
-
уюн
” (“
Фаннинг
ғаройиботлари
ва
мўъжизалари
ҳақидаги
китоб
”)
асари
Ўрта
асрлар
Шарқ
тарихи
,
тарихий
географияси
ҳамда
хариташунослигини
ўрганиш
учун
муҳим
манбалардан
бири
ҳисобланади
.
Насх
хати
билан
қора
сиёҳда
араб
тилида
ёзилган
мазкур
асарнинг
қўлёзмаси
Буюк
Британиядаги
Оксфорд
университети
Бодлеан
кутубхонасининг
Шарқ
қўлёзмалари
фондида
сақланмоқда
.
Қ
ўлёзма
қатор
қадимги
хариталар
ва
астрономик
диаграммаларни
ўз
ичи
-
га
олади
.
Шуни
алоҳида
таъкидлаш
жоизки
,
бу
харита
ва
диаграммаларнинг
аксарияти
ҳозирги
кунга
қадар
сақланиб
қолган
юнон
,
лотин
ва
бошқа
араб
манбаларида
учрамайди
.
Асарнинг
коинот
ва
осмон
жисмларига
бағишланган
биринчи
китоби
10
бобдан
иборат
.
Унда
коинот
ва
унинг
ерга
бўлган
таъсирига
оид
муло
-
ҳазалар
баён
этилади
.
Қ
атор
ноёб
тасвирларда
осмон
жисмлари
(
турли
юл
-
дузлар
,
ой
,
комета
ва
б
.)
ҳамда
юлдуз
гуруҳларини
кузатиш
орқали
ёғин
-
гарчиликни
башорат
қилиш
каби
одатлар
ҳақида
маълумот
берувчи
расм
ва
жадваллар
акс
эттирилган
.
Бунда
муаллиф
математик
илмий
астрономиядан
кўра
астрология
ва
мунажжимлик
илмига
мойил
эканлигини
кўриш
мумкин
.
Биринчи
китобнинг
биринчи
боби
коинотнинг
доира
шаклидаги
тасвири
(
диаграммаси
)
билан
бошланади
.
Диаграммада
коинотнинг
умумий
кўри
-
1
Каримов
И
.
А
.
Самарқанд
шаҳрида
бўлиб
ўтган
“
Ўрта
асрлар
Шарқ
алломалари
ва
мута
-
факкирларининг
тарихий
мероси
,
унинг
замонавий
цивилизация
ривожидаги
роли
ва
аҳа
-
мияти
”
мавзусидаги
халқаро
конференциянинг
очилиш
маросимидаги
нутқи
// “
Халқ
сўзи
”
газетаси
. –
Т
., 2014
йил
16
май
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
88
ниши
,
унинг
ўзига
хос
характерли
тарафлари
ва
коинотнинг
қатламлари
тасвирланган
ҳамда
уларга
изоҳлар
берилган
.
Иккинчи
ҳамда
учинчи
боб
-
ларда
Шимолий
ва
Жанубий
юлдуз
туркумлари
,
юлдузлар
орасидаги
ма
-
софалар
,
уларнинг
миқдори
ва
сифатлари
ҳақида
сўз
юритилган
.
Шунинг
-
дек
,
мазкур
бобларда
юлдузларнинг
рўйхати
илова
қилиниб
,
уларнинг
шак
-
ли
ва
тузилиши
юзасидан
маълумот
берилган
ҳамда
юлдузлар
тасвирлари
акс
эттирилган
.
Тўртинчи
боб
юлдуз
ва
самовий
жисмларнинг
пайдо
бўли
-
ши
ва
уларнинг
ўзаро
таъсирига
бағишланган
.
Бешинчи
бобда
юқорида
тилга
олинган
икки
–
Шимолий
ва
Жанубий
юлдуз
туркумларининг
диаграммаси
тасвирланган
.
Олтинчи
ва
еттинчи
боб
-
ларда
кометалар
,
уларнинг
сифатлари
,
кўриниши
,
Ерга
ва
одамларга
бўлган
таъсири
ҳамда
улар
билан
боғлиқ
ажойиботлар
ёритилган
.
Саккизинчи
ва
тўққизинчи
бобларда
бешта
сайёра
ҳақида
сўз
юритилиб
,
улардан
асосий
эътибор
ой
ва
қуёшга
қаратилган
.
Асарда
Ой
ва
Қ
уёшнинг
фаза
ва
пози
-
циялари
,
ҳаракати
,
уларни
кузатиш
учун
қулай
бўлган
вақтлар
каби
кўплаб
маълумотлар
қайд
қилинган
.
Ўнинчи
бобда
эса
оламнинг
турли
иқлим
-
ларидаги
табиат
,
об
-
ҳаво
ва
табиат
ҳодисалари
ҳақида
сўз
юритилади
.
Биринчи
китобнинг
аксарият
бобларида
осмон
жисмлари
ва
юлдузлар
ҳақида
маълумотлар
берилар
экан
,
улар
билан
боғлиқ
ажойиботлар
,
уларнинг
Ер
,
одамлар
ва
воқеликларга
бўлган
таъсири
,
юлдузлар
кўринишига
қараб
қулай
ёки
хавфли
саналарни
аниқлаш
,
самовий
жисмларнинг
таъсири
ва
оқибатларига
кўпроқ
эътибор
қаратилган
.
Шунга
қарамасдан
,
асарнинг
би
-
ринчи
китобида
ўша
замон
астрономияси
билан
боғлиқ
бўлган
бир
қанча
фанлар
ҳақида
муҳим
маълумотлар
берилган
бўлиб
,
ўз
даврининг
бу
соҳадаги
илмий
ютуғи
ҳамда
юксак
натижаси
ҳисобланади
десак
,
янглишмаган
бўламиз
.
Иккинчи
китоб
25
бобдан
иборат
.
Муаллифнинг
шахсий
фикрига
кўра
мазкур
иккинчи
китобнинг
айрим
қисмлари
Птолемейнинг
“
Г
еография
”
асарига
асосланади
.
Асарда
муаллиф
тарихий
географик
матнларга
дунёнинг
икки
хил
харитасини
илова
қилади
.
Уларнинг
бири
тўғри
тўртбурчак
шак
-
лида
(23b–24a-
саҳифалар
),
иккинчиси
эса
доира
шаклида
(27b–28a-
саҳи
-
фалар
)
тасвирланган
.
Сўнг
ўша
даврда
маълум
бўлган
денгизлар
,
Ҳинд
океани
,
Ўрта
ер
денгизи
ва
Каспий
денгизи
хариталарини
келтиради
.
Муал
-
лиф
Ўрта
ер
денгизи
соҳиллари
тасвирларига
алоҳида
эътибор
қаратган
(
муаллифнинг
ўзи
шу
ерлардан
бўлса
керак
,
деган
тахминлар
ҳам
мавжуд
).
Бундан
ташқари
,
асарда
Ўрта
ер
денгизи
оролларининг
муфассал
схема
(
харита
)
си
(30b-31a-
саҳифалар
),
Сицилия
ва
Кипр
оролларининг
ноёб
хари
-
таси
(32b-33a-
саҳифалар
),
шунингдек
,
Шимолий
Африка
,
Тунис
ва
Миср
-
нинг
савдо
марказлари
хариталари
берилган
.
Муаллиф
асарга
5
та
дарё
–
Нил
(42a-
саҳифа
),
Фрот
(42b-
саҳифа
),
Дажла
(43a-
саҳифа
),
Амударё
(44a-
саҳифа
)
ва
Ҳинд
(43b-
саҳифа
)
дарёларининг
хариталарини
киритган
.
Шу
билан
бирга
,
асарда
Каспий
денгизи
,
Иссиқкўл
,
Амударё
оқими
ҳав
-
заларидаги
қадимги
марказлар
–
Хоразм
ва
Мовароуннаҳрнинг
бошқа
ҳу
-
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
89
дудлари
ҳақида
маълумотлар
мавжудлиги
диққатга
сазовордир
.
Асарнинг
дунёдаги
кўллар
ҳақидаги
17-
бобида
Орол
денгизи
ҳақида
сўз
юритилиб
,
унинг
эни
бир
ойлик
йўлга
тенглиги
,
сувининг
жуда
шўрлиги
,
ўша
даврда
турк
ғузларига
қарашли
ерларда
жойлашганлиги
ва
дунёдаги
энг
катта
кўл
эканлиги
таъкидланган
1
.
Иккинчи
китобнинг
11-
боби
Каспий
денгизи
ҳақидаги
маълумотларга
бағишланган
бўлиб
,
унда
Каспий
денгизининг
харитаси
ҳам
тасвирланган
.
Каспий
денгизининг
мазкур
харитаси
асарнинг
фақатгина
MS. Arab. c. 90
нусхасида
мавжуд
.
Денгиз
доира
шаклида
тасвирланган
бўлиб
,
унга
оролларни
билдирувчи
иккита
доира
ҳам
жойлаштирилган
.
Жануб
хари
-
танинг
юқори
қисмида
кўрсатилган
.
Ушбу
харита
ўзининг
шакли
ва
геог
-
рафик
маълумотларига
кўра
,
Х
асрда
Балх
мактаби
номи
билан
машҳур
бўлган
Шарқ
географлари
хариташунослиги
туркумига
мансубдир
.
Харитадаги
ороллардан
бири
“
Жазира
Сия
Куҳ
”
деб
номланиб
,
Каспий
денгизининг
шарқий
қисмидаги
Манғишлоқ
оролига
тўғри
келади
.
Харитага
изоҳ
шаклида
оролдаги
ўсимлик
ва
дарахтлар
ҳақида
маълумот
ҳам
бе
-
рилган
.
Иккинчи
орол
“
Жазира
Баб
ал
-
Абваб
”
деб
номланган
.
Баб
ал
-
Абваб
ҳозирги
Дарбанднинг
арабий
номланиши
бўлиб
, IV–X
асрлар
давомида
Каспий
денгизидаги
асосий
бандаргоҳларидан
бири
саналган
.
Муаллиф
Каспий
денгизи
ҳавзаси
ва
яқинидаги
шаҳарлар
ҳақида
маъ
-
лумот
бериб
,
Табаристондаги
Салус
,
Айн
ал
-
Хум
,
Амул
,
Милаҳ
,
Маматир
Журжон
,
ҳозирги
Эрон
ҳудудига
тўғри
келувчи
Сариаҳ
,
Меҳравон
,
Тамисаҳ
,
Баб
ал
-
Абваб
шаҳарларини
санаб
ўтади
.
Шунингдек
,
шаҳарлар
ўртасидаги
масофалар
тўғрисида
ҳам
айрим
маълумотлар
учрайди
.
Масалан
,
муаллиф
Сариаҳ
шаҳрини
Амул
ва
Журжон
ўртасида
жойлашганлиги
ва
Мирваҳан
шаҳридан
10
фарсах
масофада
эканлигини
кўрсатади
.
Мазкур
харитада
,
шунингдек
,
Каспий
денгизи
ҳудудидаги
В
олга
,
Аракс
ва
Кура
дарёлари
ҳақида
ҳам
маълумотлар
мавжуд
.
Одатда
,
араблар
В
олга
дарёсини
бошқа
географик
манбаларда
Атил
ёки
Итил
шаклида
номлаган
бўлсалар
ҳам
,
бу
ерда
у
“
Наҳр
ар
-
Рус
”
кўринишида
қайд
этилган
.
Муаллиф
хаританинг
пастки
қисмида
Каспий
денгизига
изоҳ
бериб
,
қуйидаги
маълумотларни
келтирган
: “
Бу
денгиз
атрофидаги
бошқа
ҳеч
бир
денгиз
билан
туташмайди
.
Унга
фақат
Наҳр
ар
-
Рус
дарёси
келиб
қуйилади
.
Агар
инсон
бу
денгизнинг
бир
томонидан
соҳил
бўйлаб
саёҳатга
чиқса
,
ҳеч
қандай
тўсиқларсиз
саёҳатни
бошлаган
жойига
қайтиб
келиши
мумкин
.
Денгиз
суви
жуда
шўр
ва
денгиз
ўсимликлари
ўсмайди
.
Унинг
туби
жуда
чуқур
.
Ундан
балиқдан
бошқа
ҳеч
нарса
олинмайди
.
Тижоратчилар
бу
ден
-
гиз
орқали
мусулмонлар
ерларидан
хазарлар
ерларига
сузиб
ўтадилар
”
2
.
Иккинчи
китобнинг
17-
бобида
дунё
кўллари
ҳақида
маълумотлар
кел
-
тирилиб
,
уларнинг
тасвирлари
доира
шаклида
акс
эттирилган
.
Диаграм
-
1
MS. Arab. c. 90. –
نﻮ
ىﻌ
ﻟا
ﺢ
ﻠﻣ
و
نﻮﻨ
ﻔ
ﻟا
ﺐ
ﺋ
اﺮ
ﻏ
بﺎﺘ
ﻛ
fol. 41b.
2
MS. Arab. c. 90. –
نﻮ
ىﻌ
ﻟا
ﺢ
ﻠﻣ
و
نﻮﻨ
ﻔ
ﻟا
ﺐ
ﺋ
اﺮ
ﻏ
بﺎﺘ
ﻛ
fol. 31-b.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
90
маларда
кўллар
сувларининг
шўр
ёки
чучук
эканлигини
яшил
ва
кўк
ранглар
билан
ажратилган
ҳолда
тасвирлаш
орқали
билдирилган
.
Дунё
кўллари
борасида
сўз
юритилган
бобда
тасвирланган
Иссиқкўл
ҳақидаги
маълумотлар
айниқса
диққатга
сазовордир
.
Кўл
яшил
доира
шаклида
тасвирланиб
,
доира
чети
қизил
ҳошия
билан
ўралган
.
Шунингдек
,
диаграмма
кўлга
35
та
дарё
келиб
қуйилишини
кўрсатади
ва
улар
фақатгина
“
Наҳр
”
сўзи
билан
изоҳланган
.
Ушбу
саҳифа
(40b-
саҳифа
)
да
Иссиқкўл
тас
-
вирига
изоҳ
сифати
,
унинг
икки
ёнида
қуйидаги
маълумотлар
қайд
этилган
:
“
Бу
кўл
қадимдан
“
Ахахжи
”
деб
номлаган
қишлоқ
яқинидаги
“
Чигил
”
кўчманчи
турк
қабилаларининг
ерларида
жойлашган
.
Кўл
“
Ал
-
Сикулаҳ
”
деб
номланади
ва
унинг
катталиги
айланасига
10
кунлик
йўл
билан
тенг
.
Унга
70
дан
ортиқ
дарёдан
сув
қуйилади
,
лекин
кўл
суви
шўрдир
.
Кўл
атрофидаги
ерлар
Печенег
турклари
ҳукмронлигидаги
ерлар
ҳисобланади
.
Бу
одамларда
шу
кўлни
бир
марта
айланиб
чиқадиган
ҳар
йилги
байрам
мавжуд
.
Бу
энг
яхши
байрамлардан
биридир
”
1
.
Иссиқкўлга
III–IX
асрлар
давомида
кўплаб
дарё
ва
ирмоқлардан
сув
келиб
қуйилганлиги
ҳақидаги
маълумот
уйғурлар
ерларига
сайёҳат
қилган
Тамим
ибн
Баҳрнинг
манбларида
ҳам
учрайди
.
У
ўзининг
эсдаликларида
–
“
Кўлга
Тибет
тоғлари
томонидан
150
га
яқин
катта
ва
кичик
дарёлардан
сув
келиб
қуйилади
”
деб
ёзган
эди
.
Шунингдек
,
у
Иссиқкўл
ҳақида
фикрларини
давом
эттириб
, “
Барсохон
қабиласига
мансуб
одамлар
ва
унга
яқин
ерлардаги
шаҳар
ва
қишлоқларда
яшовчилар
йилда
бир
маротаба
баҳор
мавсумида
кўлни
айланиб
ўтадилар
ва
буни
улар
диний
маросим
сифатида
қабул
қилганлар
”
деб
таъкидлаган
2
.
Асарнинг
дарёларнинг
жойлашуви
ва
уларнинг
изоҳларига
бағишланган
19-
бобида
Амударё
харитаси
ҳам
тасвирланган
.
Хариташунослик
нуқтаи
на
-
заридан
қарайдиган
бўлсак
,
Амударё
харитасининг
илмий
қиммати
беқиёс
,
зеро
,
бунгача
дарёнинг
алоҳида
харитаси
тасвирланмаган
ва
бу
каби
маълумотлар
бошқа
бирорта
географик
асарда
учрамайди
.
Харитада
дарё
ўрта
аср
Шарқ
хариташунослигига
зид
бўлмаган
равишда
“
Наҳр
ал
-
Жайҳун
”
деб
номланганлигини
кўриш
мумкин
.
Хаританинг
юқоридаги
ўнг
бурчагида
қубба
шаклида
тоғ
тасвирланган
ва
“
жабал
”,
яъни
тоғ
деб
ёзилган
.
Бу
Помир
тоғларидир
.
Тоғдан
пастга
қараб
Жайҳун
дарёсининг
юқори
қисмлари
тасвирланган
.
Бу
ҳозирги
кундаги
Афғонистон
ва
Тожикистон
чегерасидан
бошланган
В
аҳон
дарёсидир
.
Унга
ўнг
тарафдан
бир
ирмоқ
келиб
қўшилади
.
Бу
Помир
тоғларидан
бошланувчи
Помир
дарёсидир
.
Бу
икки
ирмоқ
қўшилиб
,
Панж
дарёсини
ҳосил
қилади
.
Харитада
Панж
дарёси
“
Наҳр
ал
-
Жайраб
”
кўринишида
акс
эттирилган
.
Панж
дарёсининг
бундай
номланиши
Ибн
Хавқал
асарларида
ҳам
учраган
ва
у
Наҳр
ал
-
Жайрабни
Жайҳуннинг
асосий
ирмоқларидан
бири
деб
кўрсатган
.
1
MS. Arab. c. 90. –
نﻮ
ىﻌ
ﻟا
ﺢ
ﻠﻣ
و
نﻮﻨ
ﻔ
ﻟا
ﺐ
ﺋ
اﺮ
ﻏ
بﺎﺘ
ﻛ
fol. 40-b.
2
Rapoport Y., Savage-Smith E. The Book of Curiosities: An Eleventh-Century Egyptian Guide to
the Universe. – Leiden: Brill, 2014. –
Р
. 490.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
91
Хаританинг
ўнг
томонидан
унга
икки
ирмоқ
келиб
қўшилган
.
Булар
Шоҳдара
ва
Г
унт
ирмоқларидир
.
Бу
уч
ирмоқ
харитада
“
Айн
маъ
”,
яъни
“
Сув
манбаи
”
деб
аталган
.
Дарёнинг
бошланғич
ўзагида
чап
ва
ўнг
тарафда
тўрттадан
,
жами
саккизта
доирача
тасвирланган
.
Булар
Жайҳун
бўйида
жойлашган
шаҳарлар
бўлиб
,
уларнинг
номлари
харитада
кўрсатилмаган
”
1
.
Амударёнинг
бешта
ирмоғи
–
Арзан
Жараҳ
,
Бараҳ
,
Бон
,
В
арқис
,
Хисон
(
В
ахш
)
дарёлари
қаторида
харитада
Амударё
оқими
ҳавзасидаги
Бухоро
,
Термиз
,
Қ
азвин
(
Фароб
),
Кат
,
Хоразм
,
ал
-
Қ
ария
ал
-
Хадиса
(
Янгикент
–
асарда
Сирдарё
делтасидаги
туркларнинг
пойтахти
деб
кўрсатилган
),
Шош
,
Курканж
,
Миздахон
,
Омул
,
З
амм
(
шаҳарга
Жайҳуннинг
ғарбий
соҳилидаги
шаҳар
деб
таъриф
берилган
),
Балх
,
Калиф
,
Мадр
(
Қ
адимги
Мадр
шаҳри
Балх
ва
Бамиан
ўртасида
жойлашганлиги
айтиб
ўтилган
)
2
,
Ких
каби
жой
номлари
санаб
ўтилган
ва
уларнинг
жойлашган
ўрни
қайд
этилган
.
Харитада
шаҳарлар
қизил
доирача
тарзида
белгиланган
.
Харитада
дарёнинг
қуйи
оқимлари
тасвирланган
қисмининг
ўнг
тара
-
фида
,
марказдаги
кўлга
яна
бир
дарё
келиб
қуйилиши
тасвирланган
.
Бу
Сирдарё
бўлиб
,
ўрта
асрларда
у
Сайҳун
деб
аталган
.
Сайҳуннинг
шимол
ва
жануб
томонларида
ҳам
бир
қанча
жой
номлари
ёзилган
.
Булар
Хувора
(
Жанд
),
ал
-
Қ
ария
ал
-
Хадиса
,
Мароъи
аш
-
Шош
ва
Билад
ал
-
Ғариб
ал
-
Атрок
,
яъни
қадимги
туркларнинг
мамлакати
деб
берилган
.
Хаританинг
пастки
чап
тарафида
тоғлик
ҳудудлар
тасвирланган
бўлиб
,
“
Ал
-
Фаряб
”
деб
ёзилган
.
Ал
-
Фаряб
–
Жузжондаги
ҳозирги
Давлатобод
шаҳридир
.
Мазкур
тоғли
ҳудуддан
Жайҳун
тарафга
бир
дарё
тасвири
акс
эттирилган
бўлиб
,
у
“
Оби
Қ
айсар
”
дарёсидир
.
Бу
дарё
Жайҳунга
келиб
қўшилмаган
тарзда
тасвирланган
.
Харитада
тасвирланган
Жузжон
ҳудуд
-
лари
ўрта
асрларда
Балхнинг
ғарбида
жойлашган
бўлиб
,
ҳозирда
Афғонистоннинг
шимоли
-
ғарбидаги
шу
номли
вилоятдир
3
.
Мазкур
қўлёзма
харита
Жайҳун
дарёсининг
ўрта
асрларда
алоҳида
чизилган
ягона
харитаси
бўлиб
,
унда
дарёнинг
тўлиқ
тасвири
ва
унинг
атрофидаги
шаҳарлар
,
дарёлар
,
кўллар
,
вилоят
ва
ҳудудлар
тасвирланган
.
Харитада
берилган
маълумотлар
илгари
ўрганилган
ёзма
манбалардаги
маълумотлар
билан
мос
келади
ва
айрим
ҳолларда
уларни
тўлдириб
,
мукаммаллаштиради
.
Юқорида
қайд
этганимиздек
,
асар
осмон
жисмлари
–
юлдузлар
,
сайёралар
,
ҳатто
кометаларнинг
ноёб
диаграммалари
,
тасвирлари
ва
Ер
шарининг
турли
қисмлари
хариталарини
ўз
ичига
олгани
билан
астрономия
,
тарихий
картогра
-
фия
ва
география
ҳамда
тарих
фанлари
учун
ўта
муҳим
манба
аҳамиятига
эга
.
1
Эргашев
А
.
Жайҳун
харитаси
// “
Мозийдан
садо
”
журнали
. 1 (45)-
сон
. –
Т
., 2010. 41–43-
б
.
2
Rapoport Y. ‘The book of Curiosities: a Medieval islamic View of the East’, in The Journey of
Maps and Images on the Silk Road, ed. philippe For
к
t and andreas Kaplony [brill’s inner asian
library, 21]. – Leiden: Brill, 2008. – P. 155–171.
3
Камалиддинов
Ш
.
С
.
Историческая
география
Южного
Согда
и
Тохаристана
по
арабоязыч
-
ным
источникам
IX –
начала
XIII
вв
.
–
Т
., 1996. –
С
. 353.
