SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1
–
2
4
ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ // ßÇÛÊÎÇÍÀÍÈÅ // LINGUISTICS
МАННОНОВ
АБДУРАҲИМ
Филология
фанлари
доктори
,
профессор
,
ТошДШИ
Афғон
халқ
оғзаки
ижодида
“
ландэй
”
жанри
ва
унинг
поэтик
хусусиятлари
Аннотация
.
Афғон
(
паштун
)
халқи
оғзаки
лирик
шеъриятининг
ўзига
хос
ва
энг
оммабоп
тури
,
маиший
қўшиқларнинг
энг
типик
намунаси
ландэй
ҳисобланади
.
Бу
шеър
тури
халқ
орасида
шунчалик
кенг
тарқалганки
,
паштунларнинг
оғзаки
ижодини
ландэйсиз
тасаввур
қилиш
мумкин
эмас
.
Бу
икки
мисралик
қофиясиз
шеър
ҳажман
ниҳоятда
қисқа
бўлишига
қарамай
,
муайян
фикр
ва
кечинмани
ёрқин
,
ажойиб
бадиий
чизгиларда
ифодалаб
бера
олиши
билан
машҳур
.
Ландэй
атамаси
пашту
(
паштў
,
пахтў
)
тилидаги
"
ﺪﻨﻟ
"
(“
ланд
”) – “
қисқа
,
лўнда
”
маъноларини
англатувчи
сўздан
ясалган
бўлиб
,
таржимада
“
қисқагина
,
кичик
шеър
”
маъносини
беради
.
Халқ
ландэйлари
аноним
асар
бўлиб
,
ўз
шеърий
тузилиши
,
композицияси
ихчам
,
бор
йўғи
қофияланмаган
икки
мисрадан
иборат
бўлиши
билан
бирга
,
кенг
мавзу
қамрови
,
рўй
бераётган
воқеаларга
,
ҳаёт
тарзига
муносабатини
бетакрорлик
билан
ифодалашини
сақлаб
қолган
.
Омманинг
жамоавий
ижод
намунаси
бўлган
ландэй
,
аксарият
ҳолларда
,
ҳеч
бир
тайёргарчиликсиз
инсон
қалбининг
тубидан
чи
-
қиши
,
омма
орасида
пайдо
бўлиб
,
омма
орасига
сингиб
кетиши
,
омма
орасида
ниҳоятда
тез
тарқалиши
,
тезкорлик
билан
узоқ
туманларга
етиб
бориши
ва
қисқа
вақтда
умумпаштун
миллий
қадриятига
айланиши
билан
характерли
ва
у
паштун
фольклорининг
авж
нуқтаси
бўлиб
,
бу
фольклорнинг
ҳеч
бир
бошқа
жанри
оддий
халқ
учун
ландэйчалик
тушунарли
ва
ниҳоятда
кенг
истеъмолда
эмас
.
Паштунлар
орасида
тарқалган
ландэйларнинг
умумий
сонини
аниқлаш
мушкул
.
Фольклоршу
-
нослар
томонидан
ҳозирги
кунгача
буларнинг
салмоқли
қисми
ёзиб
олинган
ва
эълон
қилинган
.
Аммо
тадқиқотчиларнинг
фикрича
,
халқ
хотирасида
яна
ўн
минглаб
бундай
шеърий
миниатюралар
яшаб
келмоқда
.
Ландэйларнинг
нисбатан
тўлароқ
тўплами
бўлган
“
Паштун
қўшиқлари
”
1
да
7
мингдан
зиёдроқ
ландэй
жамланган
.
Улар
,
кўпинча
,
қўшиқлар
ижроси
чоғида
оғзаки
ижоднинг
бадиҳа
(
экспромт
)
усули
натижасида
юзага
келади
.
Баъзан
бундай
ландэйлар
икки
суҳбатдош
ва
гуруҳлар
орасида
ўзига
хос
ақлий
ва
топқирлик
беллашуви
чоғида
,
қиз
ва
йигит
ўз
туйғулари
хусусида
гаплашганида
ёки
севишганларнинг
ҳислари
қўшиқда
ўз
ифодасини
топганда
,
дил
изҳорида
тўқилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
ландэй
,
халқ
оғзаки
ижоди
,
лирик
шеър
,
паштун
халқи
,
бадиий
санъат
,
мисра
,
инверсия
.
Аннотация
.
Ландэй
считается
ярким
образцом
народных
песен
–
самобыт
-
ного
и
массового
вида
устной
лирической
поэзии
афганского
народа
(
паштунов
).
Данный
вид
лирики
настолько
распространен
среди
народа
,
что
трудно
предста
-
1
ﻢﻤﺘﮭﻣ
،یرﺪﻨﺳ
ﮫﻧﺎﺘ ﭘ
:
ژ
ﻦ
ﯾ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
و
ﻞﺑ
ﺎ
ﮐ
،
کﻮ
ی
ﻤﻟ
،
کا
١٩۵۵
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1
–
2
5
вить
устное
народное
творчество
паштунов
без
ландэя
.
Несмотря
на
минималь
-
ный
объем
этого
двустишия
,
написанного
без
рифмы
,
оно
известно
несравненным
художественным
изображением
конкретных
чувств
и
состояний
.
Термин
«
лан
-
дэй
»
образован
от
слова
"
ﺪﻨﻟ
"
(“
ланд
”)
в
пашту
со
значением
«
краткий
,
конкретный
»
и
в
переводе
означает
«
небольшое
,
краткое
стихотворение
».
Наряду
с
тем
,
что
народный
ландэй
,
являясь
анонимным
произведением
,
со
своей
стихотворной
структурой
–
двустишием
без
рифмы
и
с
краткой
компози
-
цией
,
оно
сохранило
широкий
охват
темы
,
событийность
,
неповторимую
передачу
отношений
к
происходящим
событиям
и
образу
жизни
.
Являясь
образцом
коллек
-
тивного
творчества
,
ландэй
характеризуется
тем
,
что
в
ряде
случаев
создается
спонтанно
,
без
подготовки
,
но
в
то
же
время
из
глубины
души
прочувствованно
,
быстро
распространяется
среди
народа
,
сливается
с
ним
и
становится
достоянием
паштунского
народа
.
Никакой
другой
жанр
фольклора
не
является
для
простого
народа
настолько
понятным
и
распространенным
,
как
ландэй
.
Очень
сложно
определить
общее
количество
ландеев
,
распространенных
среди
пашту
-
нов
.
На
сегодняшний
день
их
большая
часть
записана
и
обнародована
исследова
-
телями
фольклора
.
Однако
,
по
их
мнению
,
в
народной
памяти
сохранено
еще
более
10
тысяч
подобных
лирических
миниатюр
.
В
сборнике
«
Песни
паштунов
»
даны
образцы
более
семи
тысяч
ландеев
.
В
основном
,
они
появляются
экспромтом
во
время
исполнения
песен
.
Порой
они
создаются
в
процессах
«
битвы
умов
»
между
собеседниками
или
группами
,
в
выражении
чувств
и
признании
любви
двух
влюбленных
дург
другу
.
Опорные
слова
и
выражения
:
ландэй
,
фольклор
,
лирический
стих
,
паштунский
народ
,
художественное
творчество
,
строка
,
инверсия
.
Abstract.
Landey is the most popular type of verbal lyric poetry of Afghan (Pashtun) people.
This type of poem is so widespread among the people that it is impossible to imagine Pashtuns
folklore without it. This two-dimensional rhythmic poem is known for its incredible shortness of
expression, although it is well-known for its ability to express certain ideas and experiences in
bright, magnificent artistic lines. The term “landey” is derived from pashtu (pashto, pakhta)
word
"
ﺪﻨﻟ
"
("land") with the meaning "short, small poetry".
Landeys are anonymous and have their own poetry composition, composed of two
unconformable compositions, but also preserved their originality in describing a wide range of
topics, events, and lifestyle. Landey, as an example of collective work of the public, is often
created by the fact, without any training, but at the same time comes from the bottom the heart,
describes the beauty of the human’s heart, spreads rapidly among the public and is considered
national value of Pashtun people. No other type of genre of folklore is popular and extensively
used by ordinary people like landey. It is difficult to determine the total number of landeys
spread among the Pashtuns. A great part of them has been written down and published by
today. However, according to researchers, there are tens of thousands of such poetic miniatures
in the memory of the people. More than 7,000 landeys in the "Pashto Songs", which have a
relatively large collection of Landeys, have been collected. They are often the result of the art of
expressive art (expromt) during singing. Sometimes it is formed during the confrontation
between the two interlocutors or groups, when two loved persons talk about their emotions or
when their perceptions are expressed in the song.
Keywords and expressions:
landey, folklore, lyric poetry, pashtun people, artistic art,
line, inversion.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1
–
2
6
Л
андэйларнинг
мазмун
доираси
ниҳоятда
кенг
бўлиб
,
уларни
яратишда
юзлаб
,
минглаб
кишилар
:
йигит
-
қизлар
,
оддий
чорвадор
ва
кўчманчилардан
тортиб
машҳур
шоирларгача
иштирок
этади
ҳамда
бу
жанр
орқали
ўз
туйғу
-
кечинмалари
,
ўй
-
фикрлари
,
дарду
ташвишлари
,
орзу
-
умидлари
,
бахту
шод
-
ликларини
ифодалайдилар
.
Бу
жанрда
ошиқ
-
маъшуқларнинг
изтиробу
қу
-
вончлари
,
беғубор
ёшлик
сурури
-
ю
,
чуқур
ижтимоий
мазмундаги
жанговар
-
лик
туйғулари
,
ватандан
жудолик
ҳасратлари
,
ватан
муҳаббати
,
эл
-
юрт
ҳимояси
,
ижтимоий
тенгсизлик
,
мардлик
ва
номардлик
,
ишонч
ва
алдов
,
қарилик
андуҳлари
,
фалсафий
дидактика
ва
бошқа
мотивлар
чиройли
,
қуйма
образлар
,
қочиримлар
,
ҳазил
ва
киноялар
,
ҳажвлар
воситасида
ўз
тажас
-
сумини
топади
.
Баъзи
афғон
олимларининг
фикрича
,
ландэйнинг
келиб
чиқиши
санскрит
ва
Авестага
–
унинг
готларига
бориб
тақалади
.
Баъзилар
ҳинд
,
панжоб
қабилалари
орасида
тарқалган
моҳиё
ёки
дурҳо
жанридаги
шеърларга
ўхшаб
кетиши
жиҳатидан
уларнинг
келиб
чиқиш
илдизлари
ҳам
бир
бўлиши
мумкин
,
деган
тахминни
илгари
сурадилар
1
.
Аммо
ландэйларнинг
илдиз
-
лари
ва
пойдеворини
аниқлаш
,
уларнинг
орийларга
бориб
тақалиши
ҳақи
-
даги
изланишлар
жуда
саёз
ва
умумий
тахминлар
бўлиб
,
ҳозиргача
ландэйларни
ҳеч
ким
на
готлар
,
на
веда
қўшиқлари
билан
таққослаб
ўрганмаган
.
Л
андэйларнинг
юзминглаб
намуналари
жуда
қадим
замонлар
-
дан
то
бизнинг
кунимизгача
оғзаки
ёки
ёзма
шаклларда
турли
-
туман
оҳанг
ва
модификация
,
вариантларда
ижод
қилинганлиги
куйланиб
келинаётганлиги
маълум
.
Ҳ
озирда
мавжуд
ландэйлар
ўзининг
туғма
табиати
,
шеърий
“
пор
-
трети
”
билан
,
яъни
қисқа
ва
лўндалиги
,
мусиқавийлиги
,
тугал
фикр
ифодаси
ҳамда
аксарият
ҳолларда
бадиҳа
тарзида
ҳозиржавоблик
билан
вужудга
келиши
,
фалсафийлиги
,
лириклиги
,
тасвирий
воситаларнинг
юксак
намунаси
ва
бошқа
бир
қанча
жиҳатлари
билан
японларнинг
уч
мисрали
хокку
(
хайку
)
,
ўзбекларнинг
икки
мисрали
лапар
лари
,
русларнинг
тўрт
мисрали
частушка
си
,
итальянларнинг
“
ергорилло
”
,
испанларнинг
“
сантегондо
”
сига
ўхшаб
кетади
.
Бу
қўшиқларни
паштунларнинг
ўзлари
турли
қабила
,
туман
ва
вилоятлар
орасида
турлича
номлайдилар
.
Жумладан
,
Қандаҳор
,
Ғ
азна
,
Х
ўст
ва
Кунарда
бу
қўшиқлар
ландэй
деб
аталади
,
Свот
ва
Пешовар
атрофида
улар
тапа
номи
билан
машҳурдир
.
Нангарҳор
водийси
,
Бажаурда
,
моманд
ва
вардак
қабилалари
орасида
бу
қўшиқлар
кўпроқ
текэй
деб
аталади
.
Шунингдек
,
бу
шеър
турининг
бадэла
,
сандэра
,
стойина
,
мисрэй
,
овоз
каби
номлари
ҳам
учрайди
.
Бироқ
турли
паштун
қабилалари
,
туманлари
ва
вилоятларида
уларнинг
қандай
номланишидан
қатъи
назар
,
афғон
фольклоршунослигида
ва
ҳаётда
бу
шеър
аксарият
ҳолларда
ландэй
деб
атаб
келинади
.
Л
андэйлар
ўзига
хос
композицион
-
синтактик
қурилиш
,
бадиий
тасвир
воситалари
,
образлар
тизими
,
ритмик
бўлакларга
эга
,
қофияси
йўқ
,
ҳозирги
1
ﺎﮭ
ﯾ
ﺪﻨﻟ
:
ازآ
ﮫ
ﻠﺠ
ﻣ
،ن
ﻮ
ﺘ
ﺜ
ﭘ
ﯽ
ﻨ
ﯿﺒ
ﻧﺎﮭ
ﺟ
ی
ﻮ
ﻟ
ا
،ﮫ
ی
ﻣ
ﻮ
ﻟ
ل
ﺎ
ﮐ
ﻢ
ﯾو
د
،نﺎﺘ
ﺴ
ﻧﺎ
ﻐﻓا
ت
ﺎ
ﻌﺒﻄ
ﻣ
ﺰﮐﺮ
ﻣ
ﯽ
ﺗﺎ
ﯾﺮﺸ
ﻧ
نﺎ
ر
آ
،نﺎﺘ
ﺴ
ﻧﺎ
ﻐﻓا
د
١٣٧٨
ھ
،
ص
،
ش
١۴٣
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1
–
2
7
замон
шеършунослиги
термини
билан
айтганда
,
верлибр
,
яъни
сарбаст
шеърнинг
бир
туридир
.
М
аълумки
,
верлибр
(
ўзбек
тилида
“
сарбаст
”)
1
қофияси
эркин
,
бўғинлар
сонига
,
уларнинг
арузий
шеър
каби
узун
қисқалигига
қатъий
риоя
этмайдиган
,
аммо
ўзига
хос
эркин
ички
ритмик
-
акцент
тузилиш
,
интонация
,
пауза
,
анафорик
такрорлар
,
жумлалардаги
сўз
тартиби
,
синтактик
инвер
-
сиянинг
кенг
қўлланиши
,
эркин
жойлашиши
тамойилларига
асосланган
икки
ва
ундан
ортиқ
мисрали
шеър
туридир
.
Л
андэй
айнан
юқоридаги
фикрларга
мос
ва
яна
бир
қатор
тузилиш
хусусиятларига
эга
бўлган
эркин
шеърлар
сирасига
кирадиган
,
тузилиши
ташқаридан
оддий
кўринса
-
да
,
бироқ
қатъий
қоидага
амал
қиладиган
,
номавзун
(
дисметрик
)
шеър
шаклидир
.
Айни
пайтда
унда
баён
элемент
-
ларининг
қатор
кўринишлари
ҳам
кузатилади
.
Булар
,
аввало
,
биринчи
мисраси
қатъий
9
бўғиндан
,
иккинчи
мисраси
қатъий
13
бўғиндан
ошмай
-
диган
шеърнинг
биринчи
қаторида
айтилиши
ёки
ўқилиши
асносида
деярли
доимий
равишда
ритмик
урғу
4
ва
8
бўғинларга
,
иккинчи
мисранинг
эса
4, 8,
12-
бўғинларига
тушиши
билан
характерлидир
.
У
нинг
биринчи
мисраси
доим
9
бўғин
,
иккинчи
мисраси
эса
13
бўғиндан
иборат
бўлади
.
Баъзан
биринчи
мисра
8,
иккинчи
мисра
12
бўғин
бўлиб
қолади
.
Бу
ҳолда
,
одатда
,
мисралардаги
сўнгги
сўзнинг
охирги
бўғини
унли
ёки
ундош
товуш
билан
тугашига
қараб
: 1-
мисранинг
8-
бўғинига
“
а
”
ёки
“
ма
”, “
на
”
товушлари
, 2-
мисранинг
охириги
бўғинига
эса
“
ма
”, “
на
”
ёки
“
уна
”, “
ина
”
товушлари
қўшилиб
, 9
ва
13-
бўғинлар
ҳосил
қилинади
.
Орт
-
тирилган
ушбу
бўғинлар
ҳеч
қандай
маъно
касб
этмаса
-
да
,
лекин
алоҳида
оҳангдорлик
,
шеърий
кайфият
ҳосил
қилади
.
Шунингдек
, 1-
мисранинг
4
ва
8-
бўғинларига
, 2-
мисранинг
4, 8
ва
12-
бўғинларига
тушадиган
сўз
ёки
ман
-
тиқий
урғулар
йиғиндиси
ҳам
шеърга
ритм
,
оҳангдорлик
бағишлайди
.
Х
усусан
,
куйлаш
пайтида
ландэйлар
,
кўпинча
,
турли
ҳажмдаги
нақорат
,
қистирма
,
эҳтиросли
хитоблар
билан
бойитилади
.
Л
андэйларнинг
асосий
қисми
аксарият
ҳолларда
аёллар
томонидан
ижод
қилиниши
исботланган
.
Қўшиқ
сўзларининг
таъсирчанлиги
,
мазмунининг
ўта
экспрессивлиги
ва
уларда
севги
лирикаси
тароналарининг
устунлиги
ҳам
кўпроқ
шу
билан
изоҳланса
керак
.
Х
алқ
оғзаки
ижодини
яхши
билган
,
халқ
руҳи
,
унинг
юмор
хусусият
-
ларини
нозик
тушунган
кишигина
бу
образли
,
афористик
шеър
турини
айта
олиши
мумкин
.
Бунда
мўъжаз
бир
поэтик
,
фалсафий
,
ахлоқий
-
дидактик
ёки
лирик
фикрни
қофиясиз
икки
мисрага
сиғдириш
лозим
бўлади
.
Л
андэйларда
тилга
олинган
табиат
манзаралари
:
дашт
,
осмон
,
қуёш
,
дарё
,
тоғ
,
шамол
,
булут
каби
табиат
тасвирларининг
акс
этиши
–
ҳамма
-
ҳаммаси
инсоннинг
ўзи
,
унинг
ички
ва
ташқи
дунёсидаги
ишқ
,
висол
,
жудолик
,
ўлим
,
андуҳ
,
1
Кваятковский
А
.
Поэтический
словарь
. –
М
., 1966. –
С
. 75–77;
Қуронов
Д
.,
М
амажонов
З
.,
Шералиева
М
.
Адабиётшунослик
луғати
. –
Т
.:
Академнашр
, 2010. –
Б
. 269.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1
–
2
8
ёшлик
,
қарилик
,
ишонч
,
хиёнат
ва
бошқа
шу
каби
туйғуларини
ҳаётий
ва
аниқ
тасвирлаш
учун
хизмат
қилади
.
Аммо
,
ландэйда
тасвирий
ҳақиқатлар
тингловчининг
эътиборини
асл
мавзудан
,
яъни
инсон
мавзусидан
ўзга
томонга
тортмайди
.
М
асалан
:
ی
ﯾ
ز
ﺎ
ﺑ
ی
ﮐ
ﺎ
ﯿﺑ
ﮫ
ﺑ
ﺎ
ﺒ
ﺳ
ﮫﻨ
ﯾﻮﯾﻮﺑ
ﮫﻨﻤﻟ
ﺎﺘﺳ
ﮫ
ﺑ
ن
ﻼ
ﺖ
د
د
(
Эрта
тонг
кўчи
йўлга
отланар
яна
,
Қолар
дашт
гуллари
этагинг
ҳидини
эслатиб
).
Бу
ландэйдаги
тасвир
афғон
учун
бениҳоя
яқин
ва
таъсирли
,
чунки
унда
ўша
муҳитдаги
манзара
тасвирланган
.
Инсоннинг
тил
-
забонсиз
ва
ожиз
севгисини
янада
ёрқинроқ
ифодалаш
учун
ўзига
хос
тасвирдан
фойдала
-
нилган
.
Э
рта
тонгда
ошиқнинг
севикли
маъшуқаси
оиласи
билан
чодиру
барча
кўч
-
кўронини
туяларга
ортиб
,
подаларини
ҳайдаб
,
бошқа
серўт
яйловларга
сафарга
отланади
.
Бундан
хабар
топган
қўшни
кўчига
мансуб
ошиқ
йигитнинг
кўнглини
,
бутун
вужудини
жудолик
ҳаяжони
,
ишқ
-
фироқ
оташи
,
севиклисидан
,
хушнуд
,
бахтиёр
кунларидан
ажралиб
қолаётгани
ҳас
-
рати
,
изтироб
туйғулари
чулғаб
олади
.
З
еро
,
унга
севимли
кўчи
–
кўчманчи
қизидан
фақат
биёбонни
қоплаб
ётган
гуллар
чаманининг
ифорларигина
қолмоқда
.
Тасвирда
баҳор
,
ёввойи
табиат
–
ватан
гўзаллиги
туйғуси
икки
мисрада
маҳорат
билан
ифодаланган
.
Э
нди
қуйидаги
табиат
манзараси
билан
боғлиқ
,
у
билан
уйғунлашган
инсон
кечинмаларининг
гўзал
изҳорларига
эътибор
берайлик
:
ی
ﻮ
ﺘﻧ
ﺮﯿ
ﺗ
ﺖﺧو
ﯽ
ﻣ
و
رد
ا
ر
ﮫ
ﮐ
سوا
ﭘ
ﺳ
ﻮﺷ
ه
ر
اﻮﺧ
ﯽ
ﻣ
ﻮ
و
ر
ﻮ
ﺗ
ﮫ
ﭙ
ﻦ
ﯿ
ﮫﻧ
ﻮﻠ
(
Қанча
шошилсанг
ҳам
мен
томон
,
кеч
бўлди
,
Қора
зулфларимда
оқ
гуллар
гулламиш
)(
ПЛ
, 15).
ه
رﺎ
ﺑ
ﺮﺤ
ﺳ
د
نﺎﺳ
اﺮﺧ
د
ﮫﻧ
ﻮ
ﻣ
ﻼ
ﺳ
ﻮﯾ
د
ﺮ
ﭘ
د
ﮫ
ﯾاو
نﺎﻧﺎ
ﺟ
ﮫﭘ
(
Эй
,
Хуросон
тонгги
шамоли
,
Етказ
саломларини
мусофир
ошиқнинг
).
Л
андэйларнинг
каттагина
қисмида
ватан
табиати
манзаралари
,
унинг
гўзаллиги
,
бепоён
дашту
биёбонлари
,
баланд
-
баланд
чўққили
тоғлари
,
гўзал
ўтлоқ
ва
гулзорлари
,
жилғалари
алоҳида
эҳтирос
билан
тасвирланади
.
Назаримизда
,
ватан
туйғуси
билан
изҳорланган
ландэйларнинг
энг
гўзали
,
бу
мавзудаги
“
шоҳ
”
ландэй
қуйидагича
айтилган
:
ﭘ
ي
د
ﺮﻈ
ﻧ
ی
ا
ﺪ
ﺧ
د
وﺮﻏ
ﻮﯾﻮ
ﻟ
ﺮ
ﭘ
یر
واو
ﯽﯾ
ﺮ
ﺳ
ﺮ
ﭘ
هﺮ
ﺳ
ﯽﯾ
ﻦﻤﻟ
ﺮ
ﮫﻧ
ﻮﻠ
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1
–
2
9
(
Назари
тушган
худонинг
[
бу
]
виқорли
тоғларига
:
Чўққиларида
қор
,
этагида
қизил
гуллар
[
чамани
]).
У
шбу
икки
мисрали
гўзал
шеърда
афғонларнинг
барчасига
тушунарли
,
қадрли
бўлган
ватан
сурати
,
бу
манзара
туфайли
туғилган
юксак
инсоний
фахр
,
ниҳоятда
териб
ишлатилган
сўзлар
,
хусусан
,
улардаги
кетма
-
кет
так
-
рорланаётган
ре
,
се
,
ве
каби
иштиқоқ
санъатини
вужудга
келтирган
жарангдор
ундош
товушлар
мисралар
архитектоникасидаги
ғурур
ва
фахр
туйғулари
билан
ҳамоҳанглик
касб
этгани
билан
ҳам
эътиборлидир
.
Л
андэй
атамаси
афғоншуносликда
биринчи
маротаба
қўлланилмаётгани
,
бу
жанр
доимо
ўзига
эътиборни
тортиб
,
асосий
қирралари
илмий
тавсифини
олган
бўлса
-
да
,
аммо
ҳали
бу
соҳада
қилинадиган
ишлар
кўп
.
Х
алқ
ландэйлари
,
айтганимиздек
,
аноним
асар
бўлгани
учун
ҳозир
улар
-
нинг
ёшини
ҳам
,
унинг
дастлаб
ким
томонидан
тўқилгани
ёки
уни
ким
ундай
атагани
,
фольклорнинг
бошқа
кўплаб
асарларида
бўлгани
каби
халқ
ландэй
-
ларининг
келиб
чиқиши
ва
тарихи
билан
боғлиқ
бўлган
барча
масалаларни
аниқлаб
ҳал
этиб
бўлмайди
.
Фақатгина
уларнинг
бир
қисминигина
қачон
ва
қаерда
яратилгани
ва
муаллифи
ким
эканини
тахмин
қилиш
мумкин
.
Тарихдан
маълумки
,
машҳур
саркарда
,
биринчи
туркий
давлатнинг
асосчиси
Султон
М
аҳмуд
Ғ
азнавий
(998–1030)
лашкарлари
орасида
ўн
-
ўн
беш
мингга
яқин
афғон
-
паштун
халқи
вакиллари
ҳам
жанг
қилган
,
турли
хил
юришларда
қатнашган
.
Қуйидаги
ландэй
паштун
ўғлонининг
айнан
Султон
М
аҳмуд
ёнида
юрганлигидан
фахрланишига
далолат
:
ﮫ
ﻨﻧ
و
مﺎﻧ
ﻞ
ﻧ
ا
د
و
ﻮﮐﺮ
ﺗ
ﭘ
هز
ﺮ
ﺗ
نﺎ
ﻄﻠ
ﺳ
د
ن
ﻮ
ﺘ
ﮫ
ﻨ
ﮫﻣ
ړﻻ
و
(
Мен
,
паштун
,
туриб
бердим
Султоннинг
ёнида
Туркийлар
[
баъзан
]
унутсалар
-
да
ному
шарафларини
).
Қуйидаги
ландэй
ҳам
,
афғон
олимларининг
фикрича
,
Султон
М
аҳмуд
Ғ
азнавий
замонасида
унинг
саркардаларидан
бири
паштун
М
алик
Х
олонинг
қўшин
билан
Ҳ
индистон
юришидан
қайтаётган
чоғида
унинг
севикли
ёри
тилидан
айтилади
:
ﺮﮑ
ﻟ
ﻮ
ﻟﺎ
ﺧ
د
ﯽ
ﺳﺎﭘ
ي
ﯽﻠﻏا
ر
ﮫﻤ
ﮫﻟ
ﯽﺨ
ﻣ
رﺎ
ﯾ
ﻞﭙﺧ
د
ﮫﺗ
ﻞ
ﻣ
ﻮ
ﮫ
ﺑ
هز
(
Холонинг
лашкари
келган
заҳоти
Мен
,
Гумал
[
дарёси
]
га
азизим
билан
учрашгани
бораман
)
1
.
Яна
ўнлаб
тарихий
мавзудаги
ландэйларда
афғонларнинг
инглиз
босқин
-
чилари
билан
олиб
борган
мардонавор
жанглари
лавҳалари
акс
этганлигини
гувоҳи
бўламиз
.
Қуйидаги
ландэйни
Кобул
шаҳрининг
М
айванд
майдонида
1
ﯽﺑ
ﺎ
ﺑ
،نﺎ
ﺟ
ﻒﯿﻄ
ﻟ
،
وا
ا
ر
ﺪﻨﺳ
یرﺪﻨﺳ
ر
ﻮﯿ
ﭘ
،
٢٠٠٢
،
ل
ﺎ
ﮐ
٨٩
ﻣ
ﺦ
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1
–
2
10
инглизларга
қаршилик
кўрсатган
афсонавий
М
алолай
исмли
афғон
аёли
билан
боғлайдилар
.
М
аълум
бўлишича
,
бу
ландэйни
айтилиши
билан
афғонлар
шижоатла
оёққа
туриб
,
инглиз
босқинчиларига
қақшатқич
зарба
берадилар
.
ﺪﻧ
ﻮﯿ
ﻣ
ﮫﭘ
ﮫ
ﮐ
ﯽﮐ
ی
ﻮﺷ
ﮫﻧ
ﺪ
ﯿ
ﮭ
ﺷ
ﮫﻨ
ﯾ
ﺎﺘﺳ
ید
ﮫﺗ
ﯽ
ﻨﻧ
ﯽﺑ
ﮫ
ﯿ
ﻟ
ﻻ
و
ﭘ
ا
ﺪ
ﺧ
(
Майвандда
зафар
қозонмасанг
сен
,
Қасам
ичгум
,
иснодга
қолурсан
номуссизлигинг
учун
)
1
.
Афғонларнинг
шу
каби
XIX–XX
асрларда
Британия
босқинчиларига
қарши
ватан
мустақиллиги
,
озодлиги
учун
олиб
борган
курашлари
акс
этувчи
юзлаб
ландэйларни
афғоншунос
олим
Г
.
Ф
.
Г
ирс
ўзининг
“
Паштун
-
ларнинг
тарихий
қўшиқлари
”
китобида
ҳам
келтирган
эди
2
.
Афғон
олимлари
бу
шеър
турининг
мавзулари
кўрсаткичини
ишлаб
чиқишга
,
санашга
,
гуруҳ
-
гуруҳларга
ажратишга
то
ҳанузгача
уриниб
кела
-
дилар
.
Аммо
бу
ишлар
ҳамон
ярим
-
ёрти
ҳолда
қолиб
келмоқда
.
Ч
унки
бу
шеърда
инсон
орзулари
,
ўй
-
хаёллари
,
яхши
-
ёмон
кечмишлари
,
изтироблари
,
туйғулари
,
севинчлари
,
севги
эҳтиросларининг
минг
бир
қирралари
,
уларнинг
атроф
-
муҳит
,
табиат
,
наботот
,
самовий
мавжудотлар
олами
манзаралари
,
ой
,
юлдуз
,
қуёш
,
мовий
осмон
,
гул
,
сокин
дарё
,
жилғалар
,
тоғ
чўққилари
ва
чаманзор
,
боғу
даштлар
тимсоллари
орқали
поэтик
идрок
этилиши
,
инсонлар
олами
,
ҳаётий
-
маиший
хилқатлар
,
муносабатлар
,
зиддиятлар
,
эзгулик
фалса
-
фаси
ва
бошқаларнинг
ҳар
бирини
санаб
,
таснифлаб
чиқиш
,
уларнинг
қатра
-
қатра
содда
шеърий
поэтик
чизгилар
ва
бўёқлардаги
товланишлари
жараёнини
тўлиқ
изоҳлаб
,
тизимлаб
беришнинг
имконияти
чеклангандир
.
Л
андэйларда
айтилган
мотивлар
,
мавзуларни
тўлиқ
қамраб
олишнинг
иложи
йўқлиги
учун
етти
мингдан
зиёд
“
Паштў
ландэйлари
”
тўпламининг
ноширлари
машҳур
афғон
шоири
Сулаймон
Л
ойиқ
ва
профессор
М
ужовир
Аҳмад
З
иёрлар
тўпламга
кирган
ҳар
бир
ландэйни
унинг
биринчи
мисраси
бошланғич
сўзидан
келиб
чиқиб
,
алифбо
қолипига
солиб
туркумлашти
-
радилар
.
Натижада
пашту
тилидаги
“
алеф
”
ҳарфидан
тортиб
,
то
охириги
“
ё
”
ҳарфи
билан
бошланувчи
сўзлар
билан
бошланган
ландэйларни
териб
чиқадилар
.
М
асалан
, “
алеф
”
ҳарфига
кирган
ландэйлар
қуйидаги
сўзлар
билан
бошланади
:
ﻦ
ﯿ
ﺳ
ﺎ
ﺑا
(“
Обо
-
син
” –
дарёнинг
номи
),
بآ
(“
Об
” –
сув
),
ﺮ
ﺘ
ﺧا
(“
Ахтар
” –
Ҳ
айит
байрами
),
ﯽ ا
ﯽ ا
(“
Ати
-
ати
” –
тўр
,
ип
),
ﺮﺧا
(“
Охир
,
ахир
”
–
охири
,
натижада
)
ва
ҳ
.
к
.
Шу
тариқа
пашту
тили
арабий
алифбосининг
33
та
ҳарфи
билан
бошла
-
надиган
7
мингта
ландэйлар
киритилган
.
Аммо
бу
таснифлар
шартлидир
.
Ч
унки
икки
мисрага
жо
бўлган
бу
доноликлар
,
тугал
афористик
шеърий
1
ﺧ
ﺪ
ﷲا
ﺪ
ﺒ
ﻋ
،رﺎ
ﺘﻣ
ﺨﺑ
ﺎﺘ
ﻧ
ﺷﻮ
ﺘ ﭘ
،
ﯽ
ﻔ
ﺎ
ﯽھ
ﻧ
ﻮﺧ
،
ﮏ
ﻧر
ب
د
ا
ﺪ
ﯾ
ﺎ
،
ﺴ
،ﮫ
ﻠﺠ
ﻣ
ﻞﺑ
ﺎ
ﮐ
،
ﺖ
١٣٢٣
ل
ﺎ
ﮐ
)
١٩٨۵
(
،ﮫ
٢
ﻣ
ﺦ
2
Г
ирс
Г
.
Ф
.
Исторические
песни
пуштунов
. –
М
.:
Г
лавная
редакция
восточной
литературы
, 1984.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1
–
2
11
лавҳалар
шу
қадар
хилма
-
хил
,
турфа
,
ранг
-
баранг
,
қуймаки
,
буларни
бошқа
ҳеч
қайси
халқ
оғзаки
ижоди
намуналарига
қиёслаб
бўлмайди
.
Л
андэйларни
тўлиқ
мавзуларга
ажратиб
кўрсатиш
имкони
чекланган
-
лигидан
бўлса
керак
,
бошқа
бир
ландэйлар
тўпламининг
ношири
,
таниқли
шоир
Абдурауф
Бенаво
бу
шеърларни
“
гуллар
” (
ﮫﻧ
ﻮﻠ
), “
қилич
” (
ه
ر
ﻮ
ﺗ
), “
ой
”
(
ﺳ
ﭙ
ﻣ
ږ
ﻮ
), “
мусофирлик
” (
ﭘ
ﯽﺴﯾ
د
ﺮ
), “
ҳижрон
” (
ن
ﻮ
ﺘ
ﻠ
ﺘ
ﺑ
), “
висол
” (
ن
ﺮﯾ
د
), “
оқар
сув
” (
رد
ﻮ
), “
туҳмат
”
)
ﺖ
ﻣ
ﻮ
ﺗ
(
, “
тушкунлик
” (
ﻞﯾو
), “
араз
” (
ر
وﺮ
ﻣ
), “
бўса
”
(
ﯽ
ﻟ
ﻮﺧ
), “
юрак
ва
кўз
” (
ﯽ ﺮ
ﺘﺳ
وا
هړز
), “
номус
ва
шараф
”
)
ﭘ
ﺖ
(
каби
мазмунларига
қараб
,
мотивларга
ажратган
.
Л
андэйларнинг
оммабоплиги
,
биринчи
навбатда
,
шеърни
тўқувчининг
ёки
ижро
этувчининг
омма
олдида
шахсий
ҳислари
ва
зарур
фикрлари
,
лирик
кечинмаларининг
ифодаси
ва
,
айни
пайтда
,
жамоат
олдида
синовга
тортилиши
ҳамдир
.
Демак
,
ландэй
шунчаки
тўқиладиган
шеър
эмас
,
у
авва
-
ло
,
севишганлар
ёки
омма
орасида
ижро
этиш
учун
яратилади
ва
унинг
вужудга
келишининг
чин
маъноси
ҳам
шундадир
.
Л
андэй
жанрининг
ўзига
хос
миллий
бетакрорлиги
,
энг
аввало
,
уларнинг
яратилаётган
ёки
ижро
этилаётган
пайтида
намоён
бўлади
.
Бу
шеър
тури
кўпроқ
ёшлар
орасида
,
хусусан
,
ўзаро
айтишув
ва
куйлашга
мослашганлиги
билан
ҳам
характерланади
.
Олимларнинг
ландэй
жанр
хусусиятлари
ҳақида
у
ёки
бу
тарзда
айтиб
ўтганларининг
барчаси
,
халқ
шеъриятининг
бу
тури
композицияси
,
мазмуни
ва
ижро
усули
,
бадиий
тасвир
воситалари
атрофида
бўлса
-
да
,
лекин
шу
кунгача
бу
шеърнинг
юқорида
зикр
этилган
белгиларининг
асл
,
уйғунлаш
-
ган
феномени
фольклоршуносликда
чуқур
аксини
топган
эмас
.
Л
андэйларнинг
асосий
композицион
шакллари
монолог
ва
диалог
шак
-
лида
бўлиши
мумкин
.
М
асалан
,
қуйидаги
ландэйлар
ошиқ
ва
маъшуқанинг
ўртасида
савол
-
жавоб
тарзидаги
айтишуви
натижасида
вужудга
келган
бўлиб
,
икки
севишганларнинг
юрак
ва
кўзлар
ҳақидаги
гўзал
ишқий
кечинма
мусобақаси
содда
тилда
изҳор
этилади
.
Й
игит
:
ﮫﻟ
ﯽ
ﻣ
هړز
ﺳ
ﺮ
ﺘ
ﻮﺷ
ﻦﻣ
ﮫ
ﻠﯿ ﻮ
ﯾ
د
ﯽ
ﭼ
ﺪ
ﻢ
ﻏ
ﺚ
ﺒ
ﻋ
،ی
ﮐ
ﮫﺗ
ن
ﮫﻣ
وﺮﯿ
ﺗ
هز
(
Юрагим
кўзларимдан
гина
-
шикоят
қилади
–
“
Кўриш
сенга
насиб
этадику
,
аммо
ғамини
мен
чекаман
”).
ﮐ
ر
و
باﻮ
ه
ر
او
ﮫﻟ
ﻮ ﺮ
ﺘﺳ
ﮫﻣ
ﻮﯾﻮ
ﺗ
هز
ﺎ
ﯿﺑ
ﯽﮑ
وا
ﯽﯾ
ﮫﺗ
ﻦ
ﯿ
ﻣ
ﯽ
ﭼ
(
Кўзлар
дарҳол
жавоб
берди
:
“
Ошиқ
–
сенсан
,
аммо
кўзёшларни
мен
тўкаман
”).
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1
–
2
12
Аммо
ландэйларнинг
аксарияти
қуйидаги
мисоллар
каби
монолог
шак
-
лидадир
1
:
ﻟ
ﻮ
ﮫﻟﺎﻣ
هړوا
ر
ﮫﻧ
ﻮﻠ
ﻮﺟ
ﺮ
ﺘ
ﭼ
ﮫﺳ
ﺎﭘ
د
ﻞﺑ
ر
وا
د
هز
ﮫﻣ
ړ
(
Бир
сават
гул
келтир
менга
,
Соябон
ясай
тақиб
улардан
кокилларимга
).
Кўринадики
,
ушбу
икки
мисралик
миниатюра
-
монолог
шаклидаги
лан
-
дэйларда
ошиқ
ва
маъшуқларнинг
бир
-
бирига
севгиси
,
кўнгил
кечинмалари
,
ҳис
-
туйғулари
,
кайфият
ҳолатлари
,
фикр
-
ўйларининг
бир
парчаси
,
онг
оқими
содда
,
аммо
бетакрор
ташбеҳу
тимсоллар
,
табиат
манзаралари
орқали
лўнда
ва
таъсирчан
,
ёрқин
ва
эсда
қоларли
тарзда
ўз
ифодасини
топади
.
Жумладан
,
биринчи
,
иккинчи
ва
учинчи
ландэйларда
чиройли
ташбеҳли
кўнгил
кечинмалари
,
тўртинчисида
–
ҳаётий
ҳикмат
,
бешинчи
ва
олтин
-
чисида
–
илтижо
,
муножот
,
айрилиқ
алами
,
мусофирлик
ҳасрати
,
еттинчи
-
сида
–
оҳорли
ташбеҳ
,
саккизинчисида
муболаға
акс
этган
.
Келтирилган
барча
мисоллардан
англашилганидек
,
ландэйлар
қайси
мавзуда
бўлишидан
қатъи
назар
,
диалог
шаклида
бўладими
ёки
монолог
–
икки
мисрада
ижодкорнинг
оний
кечинмаси
,
айтмоқчи
бўлган
дил
изҳори
ёки
икки
суҳбатдош
,
гуруҳлар
орасидаги
ўзига
хос
ақлий
топқирлик
беллашуви
чоғида
юзага
келади
.
Агар
ландэй
композицияси
ўзининг
қисқалиги
билан
кишини
ҳайратга
солса
,
мазмунидаги
маънавий
яхлитлик
ва
бадиий
моҳиятнинг
,
ўзига
хосликнинг
ажойиблиги
ундан
кам
эмас
.
Л
андэйларнинг
мавзу
доираси
ниҳоятда
кенг
,
хилма
-
хил
,
беқиёс
деб
айтдик
.
Дарҳақиқат
,
уларда
лирик
кечинмалар
ва
дидактикадан
тортиб
,
енгил
юмор
,
ҳазил
ва
ҳажвгача
,
жанговарлик
,
ватанпарварликдан
тортиб
,
чуқур
ижтимоий
мазмундагила
-
ригача
бор
бўлиб
,
яратилган
ўнмингларча
ландэйлар
бир
бўлиб
,
инсонни
таниш
ва
уни
тасвирлаш
,
унинг
ички
оламидан
,
кечинмаларидан
,
ҳис
-
туйғуларидан
дарак
бериш
ва
,
энг
муҳими
,
ҳар
қандай
гўзалликни
содда
ифода
этиш
усули
орқали
улкан
маънавий
бойликни
,
паштун
халқининг
муносиб
фахрини
,
халқ
фольклорининг
бетакрор
нуқтасини
ташкил
қилади
.
Л
андэйлар
,
аксарият
ҳолларда
,
ошиқ
ва
маъшуқанинг
лирик
кечинмала
-
ри
натижасида
туғиладиган
ишқий
мавжлар
доирасида
бўлиши
кузатилади
.
ﺎﻣ
ز
ﭘ
ه ﮐ
ﺦ
ﮫ
ﺎ
ﺑ
ي
د
هړز
ﮫ
و
ر
و
ﻲ
ﺮ
ﺘﺳ
ﭘ
ﮫﻣ
ﺮ
ﻣ
ید
اﺮ
ﻣﺎﻧ
هﻮﮐ
ﮫﺗر
ﻮ
(
Мужгонларингни
қалбимга
суқдинг
,
Кўзларингни
оҳиста
очгин
-
чи
,
ўлаяпман
).
1
ﻨﻟ
نﺎ
ﭼ
،
ۍ
ﮐ
ﻧ
ﻮ
ﮑ
ﻢ
ﺟﺮ
ﺘﻣ
ﯽ
ﺳرﺎ
ﻓ
وا
ﯽ
:
،ﮫ
ﻌﺒﻄ
ﻣ
ی
ﺮﮑﺴ
ﻋ
،
ﻞﺑ
ﺎ
ﮐ
،
اﻮ
ﻨ
ﯿﺑ
١٣٣٧
،
٢
ﮫﻧ
ﻮﺨ
ﻣ
ر
ﻮ
ﻧ
وا
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1
–
2
13
Ё
р
мадҳияси
,
висоли
,
маъшуқанинг
бевафолиги
-
ю
,
ғамзаси
,
ишваси
,
севгилиси
устидан
истеҳзоли
кулишлари
,
уни
менсимаслиги
,
ҳижронга
солиши
,
ошиқ
учун
тенгсиз
гўзаллик
тимсоли
,
унинг
лаззатли
сўзлари
,
ка
-
мон
қошлари
,
хумор
,
муғомбирона
кўзлари
,
сарв
қомати
,
малоҳати
,
бепарво
қарашлар
,
ошиқнинг
уқувсизлиги
,
жасоратсизлиги
каби
мавзулардадир
.
Шу
билан
бирга
,
табиат
гўзаллиги
,
ватан
ишқи
,
ватандан
жудолик
,
уни
соғиниш
,
мусофирлик
қайғу
-
ҳасратлари
,
ҳаётда
ҳукм
сураётган
адолатсизлик
,
икки
-
юзламачилик
,
ҳасадгўйлик
,
риёкорлик
,
мардлик
,
номардлик
,
номуслик
,
номуссизлик
,
субутсизлик
,
ноҳақлик
,
ошиқ
-
маъшуқларнинг
ихтиёрсизлиги
,
жамиятдаги
тенгсизлик
,
зулм
,
ғурбат
,
айрилиқ
,
ўлим
,
яхшилик
ва
ёмонлик
каби
юзлаб
мавзулар
ҳам
шулар
жумласидандир
.
Л
андэйлар
,
биринчи
навбатда
,
икки
мисрадаги
лирик
шеър
эканлиги
билан
эътиборлидир
.
Шунга
биноан
,
уларнинг
бош
мавзуси
ишқ
-
муҳаббат
,
севишган
ёшларнинг
ўзаро
кўнгил
изҳорлари
билан
боғлиқдир
.
Юқорида
таъкидлаганимиздек
,
ландэйлар
,
асосан
,
уч
йўналишда
:
аёллар
,
эркаклар
ҳамда
аёллар
ва
эркакларнинг
диалоги
шаклида
ижод
қилинса
-
да
,
аммо
тадқиқотларнинг
натижасига
кўра
,
уларнинг
салмоқли
қисми
айнан
маъшу
-
қалар
,
аёллар
,
қизлар
томонидан
яратилган
бўлиб
,
бу
шеърий
куплетларда
аёлларга
ҳамроҳ
бўлган
чирой
,
латофат
,
иффат
,
ишқий
кечинмалар
,
висол
ва
жудолик
онлари
андишага
йўғрилган
кўзларда
акс
этган
.
Шу
билан
бирга
,
аёллар
дилидан
чиққан
кўпгина
ландэйларда
паштунлар
жамиятида
қадимий
қабилавий
жамиятда
шаклланиб
қолган
ва
ҳамон
ҳукм
суриб
келаётган
эркакларнинг
аёлларга
нисбатан
қаттиққўллиги
,
уларга
тобе
бўлиш
фалса
-
фаси
,
зулм
ва
ҳақсизлик
,
жуфт
танлашдаги
тенгсизлик
ҳукмрон
бўлган
муҳит
таъсирида
ҳаёт
кечираётганликлари
кўриниб
туради
.
Л
андэйнинг
шеърий
шакли
,
асрий
анъаналари
уларга
–
аёлларга
ўз
эҳтиросларини
у
ёки
бу
шаклда
,
бадиий
кўринишда
изҳор
қилишга
йўл
очиб
бериш
имкониятини
беради
ва
минглаб
ажойиб
,
эҳтиросли
ландэй
намуналари
ҳижрон
онлари
,
ишқ
изтироблари
,
висол
севинчлари
,
жудолик
афсуслари
маъшуқа
аёллар
қалбидан
,
тилидан
яратилади
:
Тоғлардек
бўлди
ғамларим
ҳам
,
Чўкиб
ҳижрон
ғамларига
қолдим
юк
остида
.
Қайтар
бўлсанг
гар
вақт
ўтди
,
Қора
зулфларимда
оқ
гуллар
гулламиш
.
Аёллар
ландэйларида
ошиқни
ўзига
ром
этувчи
қора
майин
сочлар
,
кўз
,
қош
,
лаб
,
бел
,
ноз
-
карашмалар
шоирона
,
латиф
ва
чиройли
бир
қолипларда
тасвирланиб
,
аёл
ҳиссиёти
содда
тилда
,
аммо
ёрқин
намоён
бўлади
:
Олганингда
лабларимдан
бўса
,
Хумор
кўзларимла
сенга
боқай
.
Гар
тақсам
зулфимга
сариқ
гул
,
Дилдорим
,
бўлгайсан
девона
булбул
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1
–
2
14
Аёлларнинг
имконияти
чекланган
ёпиқ
афғон
муҳитида
ошиқона
ноз
-
карашмалари
,
ўтли
нигоҳлари
,
хумор
кўзлари
,
бебош
ёшлиги
,
ўзининг
шай
-
долиги
ва
аёллик
жозибасини
ёпиқ
ва
очиқ
шаклда
қўллаб
,
мақтай
олиши
,
том
маънодаги
инсоний
ҳиссиётларни
баъзан
очиқ
-
ошкора
изҳорланиши
ҳайратга
солади
,
албатта
.
Аёллар
ландэйларининг
талайгина
қисми
шижоатли
ошиқ
,
ватан
ҳимоя
-
сига
отланган
ботир
жангчи
эркак
,
унинг
қаҳрамонлиги
ёки
билъакс
,
эркакнинг
душманга
таслим
бўлиши
,
номардлиги
,
зиқналиги
,
ватани
учун
жон
фидо
қилмаслиги
каби
мавзулар
билан
боғлиқ
.
Паштун
аёлининг
фикрича
,
шижоат
,
ғайрат
,
душманга
нисбатан
нафрат
,
ма
-
тонатли
қаршилик
кўрсатиш
,
қийинчиликларга
бардош
бериш
,
заифлар
ва
аёл
-
ларни
,
ватан
тупроғини
,
ҳудудини
,
қабиласи
,
халқини
ҳимоя
қилиш
эркаклардаги
ҳақиқий
ошиқларга
,
умуман
,
афғон
эркакларига
хос
комиллик
сифатларидир
.
Тарихдан
ҳам
маълумки
,
ватан
ҳимояси
,
юрт
озодлиги
билан
боғлиқ
масалалар
ҳақида
гап
кетганда
,
афғон
аёлларининг
алоҳида
ўрни
борлиги
таъкидланиб
келинади
.
Аёлларнинг
ҳам
ватан
ҳимояси
олдидаги
бурчлари
паштунларнинг
“
паштунвалай
”
деб
номланадиган
,
асрлар
давомида
риоя
этиб
келинаётган
ўзига
хос
ор
-
номус
,
шон
-
шараф
,
урф
-
одатлар
билан
боғлиқ
ички
тартиб
-
қонунлари
(
кодекслари
)
да
белгилаб
қўйилган
ва
бунга
ҳозирда
ҳам
амал
қилинади
.
Паштунлар
жамияти
,
қабила
ва
оилаларининг
ривожланиш
ва
такомил
-
лашиш
жараёнида
ҳам
ўзаро
,
ҳам
қўшнилари
ва
хорижий
босқинчи
бегона
-
лар
билан
тўқнашув
,
келишмовчилик
ва
жангу
жадаллар
бўлиб
турган
.
У
ларнинг
тарихи
ҳам
шу
каби
бошқа
жамоалар
сингари
чалкашликлар
ва
қонли
воқеаларга
эга
.
Аскарлар
,
қурол
-
аслаҳа
ва
отлар
муҳим
аҳамиятга
эга
бўлган
.
Қаҳрамонлар
яхши
жанг
қиладиган
,
салобатли
ва
ўзларидан
ҳам
кеча
оладиган
бўлганлар
ва
шу
каби
хислатлар
ушбу
ландэйларда
мақ
-
талади
.
Аёллар
ландэйида
мазкур
анъаналарнинг
давом
этиши
эркакларнинг
жасурлиги
ва
жанговарлиги
каби
сифатлари
мақтовидан
бошланиб
ўзига
хос
эпик
пафос
даражасида
ҳам
янграганлигини
кўрамиз
:
Қонли
шамширингни
келтир
,
Гулгун
лабларим
билан
уни
тозалай
.
Шамшир
захмларила
кел
менинг
олдимга
,
Захмларинг
битгунича
бўса
ёғдирай
сенга
.
Шамширингни
яланғочлаб
ташла
олдинга
қадам
,
Мен
эса
кулайин
фахр
этиб
рақибларим
устидан
.
У
рушда
ватанни
ва
мустақилликни
ҳимоя
қилиш
ҳақидаги
ландэйлар
қизлар
ва
аёллар
томонидан
жуда
кўп
айтилган
ва
шу
мавзу
ҳақида
гап
кетганда
,
олимлар
1880
йилда
афғонлар
ва
инглизлар
ўртасидаги
М
айванд
майдонидаги
жангда
куйлаб
,
уни
баланд
овоз
билан
ҳолдан
тойган
ва
чалажон
жангчиларга
ўқиб
берган
М
алолай
исмли
қизни
эслашади
.
Тарих
-
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1
–
2
15
чиларнинг
гувоҳлик
беришича
,
М
алолай
томонидан
байроқнинг
кўтари
-
лиши
ва
баланд
овозда
қуйидаги
ландэйнинг
куйланиши
жангда
афғонлар
-
нинг
ғолиб
бўлишларида
катта
аҳамиятга
эга
бўлган
:
Агар
Майвандда
шаҳид
бўлмасанг
,
Азиз
ёрим
,
сени
шармандаликдан
ҳимоя
қила
олмасман
.
Паштун
аёли
ландэйларда
ўз
идеалидаги
эркакларга
хос
олий
сифатлар
эгаси
бўлган
ёрни
хоҳлайди
.
Қуйидаги
ва
бошқа
юзлаб
ҳаётий
ландэйларда
шундай
жасур
аёлларнинг
эркакларга
талаблари
ва
хоҳиш
-
истакларини
ифодалаш
воситаси
бўлиб
хизмат
қилади
:
Шамширлар
жангидан
қочма
,
Ёшлар
қонли
шамширлар
ила
жанг
қилиб
,
қизларга
эришадилар
.
Ўзингни
сардобада
яширма
,
Жасур
йигитлар
гўристонга
емиш
бўлганлар
.
Биз
таъкидламоқчи
бўлган
кейинги
тоифа
ландэйлар
аксарият
афғон
аёлларининг
тенгсизлик
жамиятидаги
чуқур
изтиробли
ночорлик
туйғулари
,
нидолари
,
ғам
-
андуҳлари
билан
боғлиқдир
.
Бу
ландэйлар
аёллар
шахсияти
ва
ижтимоий
ҳаётининг
барча
нуқсон
-
лари
:
ор
-
номуснинг
топталиши
,
эркаклар
томонидан
хўрланиши
,
жуфти
-
ҳалолини
танлаш
ҳуқуқидан
маҳрум
бўлиши
,
золим
отанинг
ҳукми
ўз
қизига
қарши
келиб
,
майиб
-
мажруҳ
,
аммо
сармоядор
мулкдорларга
сотиши
каби
одатлар
гирдобида
мазлумага
айланиши
,
азобланиши
,
туғёну
нола
чекишлари
билан
боғлиқ
мавзулардадир
:
ﮐﻮﯾ
هﺮ
ﺳ
ا
ر
ﻢ
ﻏ
ﻮ
ﻟ
ﻮ
ﻤ
ھ
ئ
ﭘ
ﻮﺷ
ﻢﻟﺎ
ﻇ
ﯽ
ﻣر
ﻼ
ﭘ
ﮫﻨ
ﯾﻮ ﺮﺧ
ﯽ
ﻣ
ا
ډ
ﻮﺑ
ﮫ
(
Эй
дугоналар
,
ғамимга
бўлинг
шерик
,
Золим
отам
қари
чолга
сотмоқда
мени
).
Аёллар
ландэйларида
яна
бир
муҳим
,
кенг
тарқалган
мавзу
кузатилади
.
Бу
–
мардонаворлик
ва
қадр
-
қимматини
йўқотган
эркаклар
устидан
аёллар
-
нинг
ҳам
истеҳзоли
,
ҳам
аччиқ
дарди
ортидан
келиб
чиққан
исёни
ҳақидаги
ландэйлардир
.
У
шбу
мавзу
билан
боғлиқ
аёлларнинг
ғам
-
андуҳлари
тўла
,
оғир
,
ҳуқуқсиз
шахсий
ҳаёти
шу
даражага
етадики
,
чорасиз
аёллар
ҳатто
турмуш
ўртоғини
ўз
хоҳишларига
кўра
танлаш
ҳуқуқи
ва
имкониятидан
буткул
маҳрум
бўлганлар
.
Юқорида
зикр
этилган
“
Л
андэйлар
–
паштунлар
дунёқарашининг
тимсо
-
ли
”
номли
мақола
муаллифи
ҳақли
равишда
бу
ҳақида
қуйидагиларни
ёзган
эди
: “
Аёлнинг
шахсий
ва
ижтимоий
ҳаёти
барча
ҳолатларда
(
болаликда
отасининг
,
ёшликда
эрининг
ва
беваликда
ўғли
(
эрининг
вориси
)
назорати
остида
бўлади
...
У
думга
асосан
аёл
жинояткордек
қатл
этилиши
ёки
номуси
топталиши
каби
ишлар
унинг
хўжалари
(
эри
ёки
вориси
)
нинг
назорати
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1
–
2
16
остида
бўлиб
,
у
аёлни
улар
моддий
манфаат
ва
обрўлари
учун
тавон
сифа
-
тида
пул
ва
мол
-
мулк
ўрнига
бошқа
одамларга
берадилар
.
Бу
каби
аёлларни
қабул
қилувчилар
гоҳида
қари
кишилар
,
вояга
етмаган
болалар
,
маҳаллий
девоналар
,
гоҳида
эса
мусофирлар
ва
майиб
-
мажруҳлар
бўлган
.
Оддий
унаштирувда
ҳам
эркакнинг
мавқеи
юқори
бўлган
.
Ё
шга
,
дидга
,
кўриниш
,
ижтимоий
мавқега
нисбатан
ва
бошқа
масалаларда
ҳам
эркак
ва
аёл
ўртасидаги
тафовут
(
доимо
)
эркаклар
фойдасига
ҳал
қилинган
”
1
.
Жуфти
ҳалолини
,
бўлғуси
куёвни
,
севгилисини
танлашдек
ҳуқуқдан
маҳ
-
рум
бўлган
паштун
аёлларининг
андуҳлари
куйланган
ландэйлар
бу
шеър
тури
орасида
салмоқли
ўринни
эгаллайди
.
Шу
билан
бирга
бу
мавзу
доирасига
кирадиган
ландэйлар
орасида
нафақат
аёлнинг
хўрлик
андуҳи
,
шикояти
,
ноласи
,
зорланиши
,
балки
унинг
ушбу
ижтимоий
ҳолатга
қарши
қарашларини
акс
эттирувчи
ландэйлар
ҳам
мавжуд
бўлиб
,
бу
тоифа
лан
-
дэйларда
урф
-
одатга
кўра
унаштирилган
куёв
,
эр
–
эркакни
турли
хил
рам
-
зий
сўзлар
,
ишоралар
воситасида
ўша
ситамкор
,
мустабид
,
золим
,
ношуд
,
майиб
-
мажруҳ
жоҳилона
хатти
-
ҳаракатлар
,
ҳайвоний
ҳис
-
туйғулар
соҳиби
бўлган
эркакларга
нисбатан
ўз
муносабатларини
ҳам
изҳор
қиладилар
.
Таниқли
афғон
шоири
,
йирик
олим
Сулаймон
Л
ойиқ
“
ۍ
ﻨﻟ
ﻮ
ﺘ
“ (“
Пашту
ландэйлари
”)
номли
тўпламига
ёзган
кириш
мақоласи
2
да
таъкидлашича
,
бу
тоифа
ландэйларда
хасис
,
номард
,
шарм
-
ҳаёсиз
,
қўрқоқ
,
бебурд
,
бекорчи
,
ландовур
,
виждонсиз
,
инсофсиз
,
шайтонсифат
,
ғийбатчи
,
қабиҳ
,
ғайратсиз
эркак
-
эрларга
нисбатан
ی
زﻮ
ﻣ
(
музай
),
ﯽﮐزﻮ
ﻣ
(
музакай
)
каби
юзлаб
аёллар
ландэйларида
ишлатадиган
ва
ландэйни
эшитувчи
ёки
ўқувчилар
бу
сўзларнинг
ҳаммага
қаратилганлиги
ва
нима
маънода
ишлатилаётганлигини
дарҳол
билганлар
.
Х
аёллари
,
кўз
олдиларида
юқоридаги
лаънатомуз
сифат
-
ларга
эга
эр
ва
эркаклар
,
яъни
музайлар
ҳақида
тасаввур
ҳосил
бўлган
.
Аёллар
томонидан
айтилган
қуйидаги
ландэйларнинг
намуналарида
“
музай
”
ёки
“
музакай
”
сўзлари
орқали
аёлларнинг
эътирозли
ҳис
-
туйғулари
,
нафрат
ва
ҳасратларини
кузатамиз
:
ی
زﻮ
ﻣ
ﭘ
ﮫ
ﮫﻨ
ﯿ
ﻣ
ﮫ
ﭘ
ی
ﯿھﻮ
ﭘ
ﻧ
ﮫ
ﺲ
ﮫﻧ
ﻮﺑﻮﺧ
ی
ﻮﮐ
ﺎ
ﺒ
ﺳ
ﺮ
ﺗ
ﮐ
ړﻮ
ﻣ
ﯥ
ﯾ
(
Англамас
ишқнинг
не
эканин
музай
,
Қорнини
тўйдирсанг
,
кўрарсан
тонггача
ухлаганин
).
Бу
мавзуга
оид
мисолларни
кўплаб
давом
эттириш
мумкин
.
Аммо
шуниси
аниқки
,
афғонларнинг
бошқа
фольклор
асарлари
қатори
ландэй
-
ларда
ҳам
аёлнинг
қисмати
ҳали
-
ҳамон
долзарб
мавзу
ҳисобланади
.
Ч
унки
ҳозиргача
беваларнинг
эрлари
ўлимидан
сўнг
оила
мулкининг
бир
қисми
сифатида
бошқага
мол
-
мулк
каби
мерос
бўлиб
ўтиши
,
оила
бошлиғи
бевани
1
ﯽﯿ
ﻨ
ﯿﺑ
ﺎﮭ
ﺟ
ی
ﻮﮑ
ﻟ
ا
ﺎ
ھ
یﺪﻨﻟ
ﭘ
،ن
ﻮ
ﺘ
ﺸ
١
۶
١
-
ص
.
2
ﭘ
،
ﯽ
ﻤ
ﯾ
ډ
ﺎ
ﮐا
ﻮ
ﻣ
ﻮﻠ
ﻋ
د
نﺎﺘ
ﺴ
ﻧﺎ
ﻐﻓا
د
،
ۍ
ﻨﻟ
ﻮ
ﺘ
ﭘ
،
ﻞﺑ
ﺎ
ﮐ
،ﮫﻨﻟ
ﻮ
ﻮ
ﺘ
١٣
۶
٣
ﺦ
ﻣ
ﻢ
ﺷﺮﯾ
د
ﮫﻧ
،
ل
ﺎ
ﮐ
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1
–
2
17
шариатни
ўртага
қўйиб
бошқа
оилага
мол
-
мулк
эвазига
сотиши
,
беванинг
мерос
олиш
ҳуқуқидан
маҳрум
этилиши
,
умуман
,
бу
масалаларда
аёлнинг
ҳақ
-
ҳуқуқи
мутлақо
чекланганлиги
ҳолати
ҳамон
давом
этаётганлиги
ҳам
бор
гап
.
Шунинг
учун
ҳам
инсонийликка
зид
бўлган
бундай
ҳолатлар
ҳам
аёлларнинг
ҳасрат
,
надомат
тўла
ландэйларида
баён
этилган
:
ﯽ
ﻣ
ﮫ
ﺑ
ګ
ﺮ
ﻣ
ﯥﭼ
ې
و
ﺎﻣ
ﭘ
ﯽﺷ
ه
د
ﺮ
ﯥ
ﻣ
سوا
ﭘ
ﮫ
ﯿ
ﻧر
ﻮﺧ
ﯥ
ﻣ
ﯽﺠ
ﻧ
ﻮ
ﭼ
ﮫﺗر
ﻮ
ﺪﻧ
و
ژ
ﮫ
(
Ўйлардимки
,
ўлим
бўлар
менинг
ҳалоскорим
,
Энди
тириклайин
гўрга
тиқишяпти
(
сотишяпти
)
мени
,
баданимни
кемирмоқда
қуртлар
)
Бу
мисралардаги
оддий
ва
айни
пайтда
ёрқин
сифатлашлар
паштун
халқи
бадиий
тафаккурининг
тан
олинган
фазилатидир
.
Бу
шеър
мазмуни
ана
шу
ҳақиқатни
тасдиқлаш
учун
яратилгандек
.
Қизнинг
бу
ландэйида
аслида
бор
-
йўғи
бир
-
иккита
илғаб
бўлмас
чизгилар
,
аммо
қуйидаги
мисралар
каби
таъсирчан
манзара
яратилган
:
ه
د
ه
ﺪ
ﻋ
و
ﻨ
ﺟ
د
ﺎ
ﯿﺑ
ﮫﺗ
ﺎ
ﺒ
ﺳ
ﮫﻨ
ﯿ
ر
و
ﮫﻟ
ﻨ
ﺟ
ی
ﻮ
ﻟ
ﯥ
ﻠ
ﻨ
نﺎﻧ
اﻮ
(
Эртага
яна
жанг
ваъда
қилинган
,
Азаматлар
чодирдан
отилиб
чиқиб
,
жангга
кирарлар
)
Қурбонсиз
жанг
бўлмайди
.
Аммо
шаҳид
кетганлар
жисмини
душман
қўлида
таҳқирланишига
йўл
қўйиб
бўлмайди
.
Жангга
севгилисидан
жудо
бўлган
,
аммо
бундан
бехабар
дугонасига
паштун
қиз
ландэй
бағишлайди
:
ﮫ
ﻠﺧاو
ې
د
ﺮﺒﺧ
رﺎ
ﯾ
د
ﮫ
ﺷ
ر
و
ﭘ
ﻏ
ﮫ
ﻮ
ﻣ
ﺮ
ﭘ
ﮫﻨ
ﯾوز
ر
ﻮﻏ
ﯥ
ﻨ
ﯾو
ﯥ
ﻟ
ﻮﺧ
ﮫﻟ
ید
توﺮ
(
Бор
,
ёрингдан
хабар
ол
,
Ётар
оғзидан
қон
оқиб
кун
қизиғида
).
Талофот
қайғуси
қанчалар
аччиқ
бўлмасин
,
у
озодлик
истагининг
порлоқ
ҳисларини
англаб
етишини
тўсиб
қўя
олмайди
.
Кўпгина
аёлларнинг
жан
-
говар
ландэйларида
озодлик
учун
кураш
жон
фидо
қилишни
улуғлаш
орқали
куйланади
:
د
ﭘ
ید
ر
او
ﻮ
ﻧﺎ
ﯿ
ﻤﻟ
ز
ﻮ
ﻧﺎﺘ
ﭘ
ﺧ
ﮫ
ﭙ
ﮫﻨ
ﯾو
رﺎ
ﺟ
نﺎ
ﯽ
ﻟﺎ
ﯾ
ر
ﻮ
ﺗ
ﮫ
ﺑ
ﻦ
ﻃ
و
ﻞ
(
Навбат
паштунларнинг
ўсмирларига
келди
,
Улар
мардларча
қурбон
қиларлар
ўзларини
Ватан
учун
).
В
атан
ишқи
паштун
халқи
тасаввурида
,
кўпинча
,
ўз
қалбининг
танлаганига
–
севгилисига
тенглаштирилади
:
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1
–
2
18
ﯽﯾاو
ﮫ
ﻗ
ﻮﺸﻌ
ﻣ
ید
ازآ
د
ﮫﻣ
ﻮﮐ
ر
و
ﮫﻧ
ﯽ
ﻟ
ﻮﺧ
ﮫﺗ
رﺎ
ﯾ
ﯽ
ﻣ
ﻼﻏ
د
(
Озодлик
маъшуқаси
айтар
:
“
Бермасман
лабларимни
агар
бўлса
ёрим
қул
-
асир
”).
Аёл
ландэйларида
қўрқоқлик
паштун
йигитлари
учун
шармандалик
тим
-
соли
ҳисобланади
.
Паштун
характерига
йигитнинг
жанг
майдонини
ташлаб
қочиши
шармандали
,
номуссиз
,
мутлақо
ёт
нарса
ҳисобланади
.
Кўплаб
ландэйларда
қиз
ёрини
жангдан
чекинмасликка
чақиради
,
акс
ҳолда
тенгдош
қизлар
орасида
уни
уятга
қўймаслик
илтижосини
қилади
:
ﺎﻧﺎ
ﺟ
ﮫﻧ
ﻨ
ﺟ
ﮫﻧ
ﭘ
ﯽﺷ
ﮫﻧﺎ
ﺷﺮ
ﯽﺷ
ﮫﻧ
ﮫﻟ
ا
ر
ﻮ
ﻟ
وﺰ
ﻤ
ھ
د
ﯥﭼ
ﭘ
ﯧ
ﮫﻧ
و
ر
ﻮﻐ
(
Азизим
,
чекинма
жангда
зинҳор
,
Мен
қилмайин
дугоналарим
олдида
ор
).
Л
андэйлар
икки
мисра
доирасида
аксарият
ҳолларда
ўз
тузилиш
тарки
-
бида
одатий
грамматик
қоидаларни
“
вайрон
”
этадиган
ички
инверсиялар
,
кутилмаган
морфологик
,
синтактик
,
фонетик
“
тартибсизлик
”
ларни
касб
қилиб
олган
афористик
шеърдир
.
У
нинг
афористик
хусусияти
эса
донолик
фикрлари
,
ички
туйғулари
жойлашган
мисралардаги
сўз
,
сўз
бирикма
-
ларининг
семантик
силжиш
имконияти
ва
сайқаллашган
шакл
ва
оригинал
,
лўнда
,
ихчам
нутқ
бирликларининг
кўчма
маъноларда
ишлатилиш
имкония
-
тининг
мавжудлигидир
.
Шу
билан
бирга
,
ландэйнинг
шаклий
белгилари
қатъий
строфик
,
яъни
ало
-
ҳида
тугалланган
банд
тузилишига
эга
шеър
эканлиги
ҳам
эътироф
этилган
.
Л
екин
ландэйнинг
строфик
тузилиши
,
унинг
жиҳатлари
фақат
мисралар
-
нинг
сони
ёки
тайинли
урғули
бўғинлари
билан
тугамайди
.
М
исол
:
Ёрим
келиши
овоза
бўлди
,
Кўзимла
юриб
,
киприкларим
билан
супурай
йўлларини
.
Бу
ўринда
ушбу
ландэйда
зикр
этилган
строфиканинг
деярли
барча
ало
-
матлари
намоён
эканлиги
эътиборимизни
ўзига
тортади
,
яъни
унинг
икки
мисрага
бўлиниши
,
уларнинг
ҳар
биридаги
барқарор
бўғинлар
(9+13)
миқ
-
дори
,
ундаги
мисраларнинг
муайян
ритмик
якунлаш
тизими
(8
ва
12-
бўғинлардаги
ритмик
урғулар
)
ва
бошқа
шаклий
аломатларнинг
ландэйга
-
гина
хос
бўлган
элементлари
(
инверсия
,
охириги
13-
бўғиннинг
“
а
”
унлиси
билан
тугаши
).
Бу
жанр
шакли
ўзининг
ихчамлилигига
қарамай
,
ҳажми
,
жумлаларнинг
қурилиши
,
ритмик
композицияси
нуқтаи
назаридан
қатъий
строфик
,
яъни
алоҳида
,
ўзигагина
хос
бўлган
шеърий
банд
тузилишига
,
қиёфасига
эга
эканлиги
шубҳасиздир
.
Л
андэй
мисралари
оддий
,
уюшган
содда
ёки
бир
неча
эргашган
қўшма
ва
боғланган
қўшма
гаплардан
тузилган
бўлиши
мумкин
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1
–
2
19
Таҳлил
шуни
кўрсатадики
,
ландэйларнинг
синтактик
қурилиши
уларнинг
поэтик
таркиби
билан
боғлиқдир
.
М
аълумки
,
ландэйнинг
9
бўғиндан
иборат
1-
мисраси
унинг
мавзусини
белгилайди
, 2-
мисраси
эса
,
мавзуда
ифода
-
ланган
масала
ечимини
баён
этади
.
Шунга
кўра
,
мантиқан
бу
икки
мисра
грамматик
жиҳатдан
ҳам
ўзаро
боғлиқ
бўлиши
тақозо
этилади
.
Аммо
,
айни
пайтда
,
бу
ҳар
хил
вариантлар
бўлишини
ҳам
рад
этмайди
.
М
асалан
,
қуйи
-
даги
ландэй
мисралари
мантиқан
ўзаро
боғланган
бўлса
ҳам
,
синтактик
жиҳатдан
мустақил
содда
гаплардан
иборатдир
:
ه
د
ﮫ
ﯾ
ﺎﻣ
ﺮ
ﺳ
ﮫ
ﻏﻮﺧ
ن
و
ﺪﻧ
و
ژ
ﯽﯾ
ن
ا
رﺎ
ﯿ ﻮھ
لﻮ
ﭘ
ﯿ
ﺗ
ﯥ
ﮐ
ت
ﺬﻋ
ﮫ
ﮫﻧ
ی
وﺮ
Ҳаёт
ахир
улкан
сармоядир
,
Ҳамма
донишмандлар
уни
иззат
билан
ўтказадилар
.
Аммо
1-
мисрадаги
ﻮﺧ
(
ахир
)
юкламаси
бу
таркибда
боғловчи
вазифасини
ўтамайди
,
таъкид
маъносини
ифодалайди
.
Демак
,
таркиб
жиҳатидан
бу
ландэй
мисралари
боғланган
қўшма
гап
сифатида
қаралиши
мумкин
.
Бу
ландэйнинг
яна
бир
ўзига
хослиги
шуки
,
унда
иккала
мисра
жум
-
лалари
ҳам
меъёрий
сўз
тартибига
эга
;
уларда
гап
бўлакларининг
ўрин
алмашиб
келиши
кузатилмайди
,
ﮫﻧ
юкламаси
эса
2-
мисрадаги
бўғинлар
сонини
13
тага
етказиш
учун
киритилган
.
Қуйидаги
икки
ландэй
структураси
ҳам
шунга
ўхшаш
,
яъни
боғланган
қўшма
гап
шаклига
эга
:
د
ﻦ
ﻃ
و
ﯥ
ﻣ
ﻦﺗ
،ﻦﺗ
ﯥ
ﻣ
ﻦ
ﻃ
و
ئ
د
ﻦﺗ
ﭘ
ﮫﻤ
ﯾ
ﯥﭼ
ﻮ
ﺮ
ﺗ
ﻢﺗﺎﺳ
ﯥ
ﯾ
ﻮ
ﻨ
ﯾو
ﮫ
(
Ватан
менинг
танимдир
,
таним
менинг
ватаним
.
Таним
қони
билан
уни
асрайман
токи
борман
(
тирикман
).
Бу
ландэйнинг
2-
мисрасида
инверсия
кузатилади
,
яъни
ﮫﻤ
ﯾ
ﯥﭼ
ﻮ ﺮ
ﺗ
(
токи
борман
)
ибораси
унли
“
а
”
товушига
тугагани
учун
мисра
охирига
ўтказилган
.
Л
андэйлар
орасида
2
дан
ортиқ
содда
гап
уюшиб
келиши
ҳоллари
ҳам
кузатилади
.
Қуйидаги
ландэйда
3
та
содда
гап
уюшиб
келган
:
،
ﻮﺷ
ت
ﺎﻣ
ﯽ
ﻣ
ﻢ
ﻠ
ﻗ
،ﮫ
ﮑﯿ
ﻟ
ﯥ
ﻣ
ﻂ
ﺧ
ی
ﻤ
ﯿ
ﻧ
ﮫﻧ
ا
ر
م
ﻮ
ﻧ
نﺎﻨ
ﺟ
د
ﭘ
ﮫﻧ
ﻮﺷ
ﯽ
ﺗﺎ
(
Хат
ёзаётгандим
,
қаламим
(
ручкам
)
синди
,
Жононим
исми
ярим
-
ёрти
ёзганимча
қолди
).
Кўп
ландэйлар
мисралари
фақат
мазмун
жиҳатидан
ўзаро
мантиқан
боғлиқ
бўлиб
қолмасдан
,
балки
грамматик
жиҳатдан
ҳам
ўзаро
боғлиқ
бўлади
.
М
асалан
:
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1
–
2
20
،
ې
ړاﻮﻏ
ې
ﺮ
ﯧﭼ
ت
ﺬﻋ
نﺎ
د
ﮫ
ﮐ
ﮫﻧ
ﻮ
ﺗ
ﺬﻋ
ﻮﮑﻠﺧ
و
ر
ﻮ
ﻧد
هﻮﮐ
م
ا
ﺪﻣ
(
Ҳурматда
бўлишни
истасанг
ўзинг
агар
,
Ўзга
одамларнинг
ҳурматини
қўйгин
ўрнига
).
У
муман
олганда
,
ландэйларда
анафорик
сўз
ва
сўз
бирикмалари
билан
бошланадиган
мисраларни
,
бу
бадиий
санъатнинг
катта
имкониятларини
“
Пашту
ландэйлари
”
тўпламидан
минглаб
мисоллар
орқали
келтириш
мумкин
.
М
асалан
,
ушбу
тўпламдан
жой
олган
ва
“
жонон
”, “
жононим
”, “
эй
,
жонон
”
билан
бошланадиган
сўз
ва
сўз
бирикмалари
300
тадан
ошиб
кетади
.
Шунингдек
,
“
юрак
” (
هړز
), “
кўзлар
” (
ﯽ ﺮ
ﺘﺳ
), “
осмон
” (
نﺎﻤﺳ
آ
), “
булбул
” (
ﻞﺒﻠﺑ
), “
гул
” (
ﻞ
),
“
фироқ
” (
ن
ﻮ
ﺘ
ﻠﺑ
), “
қилич
” (
ه
ر
ﻮ
ﺗ
), “
сен
” (
ﺎﺗ
،ﮫﺗ
), “
меники
” (
ﺎﻣ
ز
،
ﯽ
ﻣ
), “
умр
” (
ﺮ
ﻤ
ﻋ
),
“
ишқ
” (
ﻖ
ﺸ
ﻋ
), “
сабр
” (
ﺮﺒ
ﺻ
), “
ғам
” (
ﻢ
ﻏ
)
ва
бошқа
юзлаб
сўз
ва
сўз
бирикмалари
билан
бошланадиган
бир
ландэйдан
иккинчисига
ўтиб
,
маъносини
,
шеър
хушоҳанглигини
тўлдириб
,
орттириб
борадиган
бу
сўз
санъати
ландэйларнинг
энг
кенг
тарқалган
,
жозибали
ва
самарали
бадиияти
белгисидир
.
Л
андэйларнинг
биз
зикр
этган
ранг
-
баранг
хусусиятлари
ҳақидаги
кузатишлар
бу
–
улкан
поэтик
мерос
уммонидан
қатралардир
ва
бу
халқ
шеъри
ритмикаси
,
оҳангдорлиги
,
шакл
ва
мазмун
мутаносиблиги
,
ҳис
-
туйғулар
,
оний
кечинмалар
оламини
тасвирлаш
муаммоларини
,
унинг
халқона
бадиий
тили
ва
минглаб
такрорланадиган
вариантларининг
бадиий
“
портрети
”
ни
талқин
қилиш
муаммолари
бениҳоя
кўп
ва
афғоншунослик
олдидаги
долзарб
масалалардандир
.
Шунингдек
,
афғон
халқининг
бундай
бетакрор
оригинал
қадриятига
айланган
шеърнинг
мазмун
-
моҳиятини
бирма
-
бир
изоҳлаш
,
халқнинг
ўзлигига
хос
бўлган
маънавий
-
руҳий
ҳолатини
очиб
бериш
масалалари
ҳам
ҳали
олдинда
.
ҚУРОНБЕКОВ
АҲМАДЖОН
Филология
фанлари
доктори
,
профессор
,
ТошДШИ
Алишер
Навоий
асарларининг
туркий
сўзлиги
ўзбек
тилининг
бойитиш
манбаи
Аннотация
.
Ҳозирги
давримизда
фанда
,
маданиятда
,
ижтимоий
ҳаётнинг
ҳамма
соҳаларида
,
шу
жумладан
,
тилда
жаҳонийлашув
жараёни
шиддат
билан
давом
этиб
,
миллий
маданиятни
ва
қадриятларни
аёвсиз
ўз
домига
тортмоқда
.
Бундай
хатарли
жараёнлар
шароитида
ҳар
бир
миллат
ўз
тилининг
келажагини
ўйлаши
ва
унинг
ижтимоий
функциясини
сақлаб
қолиш
учун
ҳозирдан
тайёргар
-
лигини
кўриши
керак
.
Акс
ҳолда
,
яқин
келажакда
тил
ҳам
,
маданият
ҳам
,
миллат
ҳам
ўз
миллийлигини
бой
бериши
мумкин
.
Тил
жамиятдаги
барча
илмий
ва
фанний
соҳаларнинг
ривожланиш
калити
.
Шунинг
учун
биз
,
биринчи
навбатда
, “
Девони
луғати
-
т
-
турк
”
дан
бошлаб
ҳозирги
давргача
бўлган
туркий
тилдаги
асарлар
тилининг
матн
корпусини
яратишимиз
ва
