SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
93
ТОЛИПОВ
ФАРҲОД
PhD, “
Билим
карвони
”
илмий
муассасаси
директори
Ориентализм
ва
Оксидентализм
масалаларига
назарий
қарашлар
:
Ўзбекистон
ва
Марказий
Осиёни
ўрганиш
муаммолари
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
машҳур
“
ориентализм
”
ва
уни
акси
ўлароқ
“
оксидентализм
”
тушунчаларининг
танқидий
обзори
берилган
бўлиб
,
бу
икки
концепциянинг
ўзгарувчанлик
ва
чегараланганлик
хусусиятлари
очиб
берилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Ориентализм
,
Оксидентализм
,
Марказий
Осиё
,
Ўзбекистон
,
геосиёсат
,
демократия
,
синтез
,
модернизация
,
универсализм
.
Аннотация
.
В
данной
статье
дается
критический
обзор
известной
концепции
«
ориентализма
»,
а
также
критически
рассматривается
ее
антиномия
– «
окси
-
дентализм
».
Показана
несостоятельность
или
ограниченность
обеих
концепций
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Ориентализм
,
Оксидентализм
,
Центральная
Азия
,
Узбекистан
,
геополитика
,
демократия
,
синтез
,
модернизация
,
универсализм
.
Abstract.
In this article the author gives critical review of the famous conception of
‘orientalism’ and critically considers its antinomy – ‘occidentalism’. Irrelevance of both
conceptions is shown.
Keywords and expressions:
Orientalism, Oxidentalism, Central Asia, Uzbekistan,
geopolitics, democracy, synthesis, modernization, universalism.
Таниқли
олим
Эдвард
Саид
1979
йилда
ўзининг
“
Ориентализм
”
деб
номланган
машҳур
китобини
чоп
этганда
,
кўплаб
олимлар
мазкур
асарни
халқаро
муносабтлар
(
ХМ
)
ва
жаҳон
тартиботи
(
ЖТ
)
масалаларига
оид
янги
концептуал
ёндашув
деб
қабул
қилишди
.
Дарҳақиқат
,
Саид
“
ориентализм
”
тушунчасинининг
маъно
-
моҳиятини
тушунтирар
экан
,
кўплаб
олимларнинг
эътиборидан
четда
қолган
қизиқ
бир
воқеликни
кўрсатиб
берди
,
яъни
:
уму
-
ман
Шарқни
,
Шарқ
мамлакатлари
ва
халқларини
,
Шарқда
кечаётган
жараён
-
ларни
Ғарбдаги
шарқшунослик
мактаблари
ўзига
хос
услубда
ва
сиёсий
мақсадга
йўналтирилган
кўринишда
ўрганмоқда
экан
.
Авваламбор
,
Саид
“
Ориент
”
ёки
“
Оксидент
”
дея
,
турли
ерлар
,
минтақалар
,
жуғрофий
секторлар
каби
жуғрофий
,
маданий
ва
тарихий
бирликларни
инсон
ўзи
ўйлаб
топган
(man-made)
атамалардир
,
деб
таъкидлайди
.
Бошқача
қилиб
айтганда
,
Шарқ
бу
ўз
тафаккур
тарихи
,
тасаввурлари
ва
луғатига
эга
бўлган
махсус
ғоя
бўлиб
,
у
Ғарб
доирасида
ва
Ғарб
учун
Шарқ
(
Ориент
)
деган
муайян
мавжудликни
яратади
1
.
Ғарбда
узоқ
давр
давомида
Ориентализмни
Шарқ
тўғрисидаги
билимлар
мажмуаси
сифатида
маълум
даражада
фильтрловчи
элакка
айлантириш
учун
кўплаб
ҳаракатлар
амалга
оширилган
,
дейди
Саид
.
Натижада
,
Шарқ
тўғрисида
ўрнашиб
қолган
стереотиплар
уни
муайян
тасав
-
вурлар
қолипига
солиб
қўйган
ва
шу
орқали
Ғарб
билан
Шарқ
орасида
тегишли
1
Said E. Orientalism. N.Y.: Vintage Books, 1979. – P. 5.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
94
муносабатлар
тарзи
шаклланиб
келган
.
Масалан
,
Шарқ
иррационал
,
қашшоқ
,
ёш
болага
ўхшаш
,
умуман
“
бошқача
”;
Ғарб
(
Европа
)
эса
рационал
,
олижаноб
,
ривожланган
,
умуман
“
нормал
”
деб
кўрсатилади
1
.
Шундай
чекланган
, “
тозаланган
”
тасаввурлар
,
ўз
навбатида
,
табиий
ра
-
вишда
дунёнинг
икки
йирик
қисмга
бўлинганлигини
англатади
–
бу
“
биз
-
лар
” (
Ғарбдагилар
)
ва
“
улар
” (
Шарқдагилар
).
Бундай
сунъий
бўлинишнинг
оқибатини
душманлик
,
кескинлик
,
бир
-
биридан
бегоналашиш
дунёқара
-
шисиз
кўриш
мукинми
?
деб
савол
қўяди
Саид
2
.
Асарнинг
охирида
Эдвард
Саид
қуйидаги
хулосага
келади
: “
Бошқалардан
кескин
фарқ
қиладиган
,
соф
маҳаллий
,
бетакрор
ҳамда
махсус
жуғрофий
макон
-
гагина
хос
бўлган
диний
,
маданий
ёки
ирқий
сифатлари
билан
ажралиб
турган
аҳоли
мавжуд
бўлган
ўша
жуғрофий
маконлар
тўғрисидаги
ғоя
ўта
мунозарали
ғоядир
...
Ҳақиқат
шундан
иборатки
,
Ориентализм
муваффақиятли
равишда
янги
империализмга
мослаштирилган
бўлиб
,
унинг
асосий
парадигмасида
Осиёдан
устувор
бўлиш
деган
доимий
империал
режа
мужассамлашган
”
3
.
Саиднинг
илмий
анъанасини
давом
эттирган
ҳолда
,
Оксидентализм
ҳодисасини
таҳлил
қилсак
.
Бу
атама
худди
Ориентализмдек
бир
ёқлама
концепция
бўлиб
,
у
ҳам
“
тозаланган
”, “
фильтрланган
”,
оғишдан
ҳоли
бўлма
-
ган
қарашлар
мажмуасидир
.
Ғарбшунослик
доирасида
биз
кўпинча
билвосита
ёки
бевосита
Шарқнинг
Ғарбдан
ҳақиқатан
ҳам
кескин
фарқи
бор
деган
баёнотларни
эшитамиз
.
Кўп
ҳолат
-
ларда
шарқий
мамлакатлар
ва
халқлар
орасида
Ғарбни
салбий
тасвирлаш
шунча
-
лик
қатъиятлик
билан
амалга
ошириладики
,
бунинг
оқибатида
Оксидентализм
билан
йўғрилган
тасаввурлар
чуқур
илдиз
отмай
ва
кенг
тарқалмай
қолмайди
.
Масалан
,
Ғарбни
,
хусусан
,
АҚШни
салбий
тасвирлашда
“
империализм
”, “
ге
-
гемонизм
”, “
дунё
полицияси
”, “
ғарбона
маданият
”, “
аҳлоқсизлик
”, “
демократияни
ёйиш
”, “
вестернизация
”
ва
ҳ
.
к
.
каби
ўрнашиб
қолган
иборалар
ишлатилади
.
Совет
даврида
ғарбий
ҳаёт
ва
ғарбий
сиёсий
тузумларга
“
чириб
бораётган
капитализм
”
тамғаси
осилган
эди
(
ваҳоланки
,
социализмнинг
ўзи
чириб
бормоқда
эди
).
Оксиденталистик
қарашларда
ҳам
“
бизлар
”
ва
“
улар
”
деган
белгилар
ор
-
қали
дунё
бўлинади
;
оксиденталистик
парадигмасида
ҳам
бегоналашишга
хизмат
қилувчи
ғоялар
мужассамлашган
.
Шундай
қилиб
,
Ғарбдаги
шарқшу
-
нослик
(
ориентализм
кўринишида
)
Шарқдаги
ғарбшунослик
(
оксидентализм
кўринишида
)
бир
-
бирига
ўхшаш
назарий
ва
сиёсий
қарашлар
тизими
бўлиб
,
улар
худди
бир
-
бирини
тўлдириб
туради
.
Бироқ
,
бундай
қиёслашда
янглишмовчилик
пайдо
бўлиши
мумкин
.
Гап
шундаки
,
ушбу
икки
илмий
мактабни
бир
-
бирига
тенг
деб
бўлмайди
.
Балки
Оксидентализмга
қайсидир
маънода
Ориентализмга
нисбатан
акс
-
садо
,
реак
-
ция
,
жавоб
деб
таъриф
бериш
мумкиндир
.
Аммо
,
масалага
чуқурроқ
назар
1
Ibid. – P. 40.
2
Ibid. – P. 45.
3
Ibid. – P. 322.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
95
ташласак
,
Ориентализм
доирасида
ва
,
умуман
,
ғарбий
илмий
доираларда
уни
танқид
қилиш
ва
ислоҳ
қилиш
потенциали
сезиларли
даражада
катта
,
Окси
-
дентализм
тарафида
эса
бундай
потенциал
жуда
суст
кўринади
.
Ҳолбуки
,
юқорида
айтилганидек
,
иккала
мактабнинг
назарий
заифлиги
уларнинг
айрим
концептуал
унсурларини
қайта
кўриб
чиқиш
вазифасини
тақозо
этмоқда
.
Машҳур
америкалик
олим
ва
собиқ
АҚШ
Президенти
маслаҳатчиси
Збигнев
Бжезинский
ўзининг
“
Танлов
.
Глобал
устуворлик
ёки
глобал
етак
-
чилик
”
китобида
дунёнинг
ўзаро
боғлиқлиги
ва
глобаллашув
жараёни
шарои
-
тида
АҚШнинг
роли
ва
халқаро
обрўсини
таҳлил
қилган
ҳолда
,
Американинг
дунёдаги
позицияси
антиқа
,
яъни
: “
У
дунёда
етакчи
бўла
олади
ва
бундай
роли
унинг
мисли
кўрилмаган
улкан
қудрати
ва
демократик
бошқарувига
боғлиқ
-
дир
”,
деб
таъкидлайди
.
Етакчилик
роли
эса
,
устуворликдан
фарқли
ўлароқ
,
бошқаларни
ўзининг
кетидан
эргаштириш
қобилиятини
англатади
. “
Ҳокимият
фақат
ҳокимият
учун
,
устуворлик
фақат
устуворлик
учун
–
булар
давомий
муваффақият
учун
формула
бўла
олмайди
.
Устуворлик
мақсад
қилиб
олинса
,
у
боши
берк
кўча
дегани
.
У
вақти
келиб
ўзига
қарши
мухолифатни
қўзғатади
ва
унинг
ман
-
манлиги
ўзини
-
ўзи
адаштирувчи
тарихий
кўрликни
ҳосил
қилади
.
Жаҳоннинг
энг
охирги
манзили
бу
–
ёки
тахминан
кейинги
йигирма
йил
давомида
манфаатлар
уйғун
бўлган
ҳамжамият
сари
ҳаракат
қилиш
ёки
глобал
хаосга
мубтало
бўлиш
”,
деб
ёзади
Бжезинский
1
.
Бжезинский
таъкидлашича
,
Америка
умумэътироф
этилган
мақсадларни
тарғиб
қилади
;
у
ўзининг
сиёсий
маданиятини
бошқаларга
сингдиришга
интилмайди
.
Бу
фикр
,
айниқса
,
АҚШнинг
мусулмон
мамлакатлари
билан
бўлган
муносабатларида
алоҳида
аҳамият
касб
этади
.
Мисоллар
келтириб
олим
қизиқ
бир
тезисни
илгари
суради
: “
Агар
демократизация
бегона
куч
томонидан
догматик
йўли
билан
сингдирилмасдан
табиий
(
органик
)
ўсиш
туфайли
тус
олса
,
ислом
жамиятлари
ҳам
аста
-
секин
демократик
сиёсий
маданиятни
ўзига
сингдиради
ва
мослаштиради
”
2
.
Олим
ва
тажрибали
сиё
-
сий
арбоб
яна
бир
муҳим
жараён
тўғрисида
огоҳлантириб
ўтди
: “
Агар
Америка
етакчилик
масъулиятини
тўғри
идрок
этмаса
ва
дунёда
фақат
ўзининг
устуворлигини
ўрнатса
,
дунёда
аксар
америкача
кайфиятлар
кучая
-
веради
ва
одамлар
Америкага
нафрат
билан
қарайди
”.
Марказий
Осиёни
ўрганиш
муаммолари
Марказий
Осиё
қаерда
жойлашган
–
Шарқдами
ёки
Ғарбдами
?
Аксарият
одамлар
бу
саволга
“
Албатта
,
Шарқда
”,
деб
жавоб
беради
.
Аммо
шундай
дея
,
улар
бир
вақтнинг
ўзида
ҳам
Ориенталистик
,
ҳам
Оксиденталистик
дунёқарашларни
намойиш
этади
. “
Биз
шарқий
ўлкамиз
”
деб
,
ғарбий
ўлка
-
лардан
кескин
фарқимиз
борлигини
эътироф
этамиз
,
Ғарбни
бегоналашти
-
рамиз
ва
шу
орқали
Оксидентализмга
ҳисса
қўшамиз
; “
Биз
шарқий
ўлкамиз
”
1
Brzezinski Zb. The Choice. Global Dominance or Global Leadership. – N.Y.: Basic Books, 2004. – P. 219.
2
Ibid. – P. 225.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
96
деб
,
Ғарбга
хизмат
қилувчи
Ориентализмга
ҳам
ҳисса
қўшамиз
,
чунки
бу
тушунчани
айнан
шу
назария
киритган
.
Кўриниб
турибдики
,
иккала
назарий
қолипдан
чиқишга
ҳаракат
қилиш
керак
,
аксинча
,
бундай
юзаки
илмий
изланишлар
бизни
чалкаштириб
юбориши
мумкин
.
Боз
устига
,
мамлакат
ўз
олдига
қўйган
олий
мақсадлар
ва
стратегик
режаларда
мавҳумлик
пайдо
бўлиши
ҳам
мумкин
.
Тадқиқотларни
тўғри
йўлга
қўйиш
учун
,
янги
назарий
ёндашувлар
ва
илмий
тамойилларни
муомалага
киритиш
зарур
.
Хусусан
,
универсализм
тамойилини
ўйлаб
кўришни
таклиф
этиш
тарафдоримиз
.
Бу
ёндашувда
илмий
фикр
халқлар
ва
мамлакатларни
бир
-
биридан
ажратувчи
фарқларни
ва
хусусиятларни
бўрттириш
ўрнига
,
уларни
бир
-
бирига
яқинлаштирувчи
ва
ўхшатувчи
ҳусусиятларига
йўналтирилади
.
Шу
ўринда
,
америкалик
олим
Фарид
Закариянинг
“
Озодликнинг
келажаги
”
деб
номланган
китобидан
бир
жумла
келтириб
ўтсак
: “
Қаердаки
[
мамлакатлар
]
ўз
иқтисоди
ва
сиёсатининг
либераллашувини
амалга
оширишда
олға
силжиса
,
улар
на
маданият
,
на
дин
,
на
жойлашув
табиатан
демократияга
қаршилик
қилади
деган
ҳақиқатни
дунёга
хабар
қилади
”
1
.
Бу
жумлада
фундаментал
бир
фикр
яширинган
,
яъни
:
демократия
–
бу
фақатгина
Ғарбга
хос
бўлган
тузум
ва
қадрият
эмас
,
балки
умумбашарий
қадриятдир
ва
унга
барча
халқлар
эришиши
мумкин
;
лекин
қайсидир
ўлкаларда
ва
мамлакатларда
демократияга
эришил
-
маган
бўлса
,
бунга
сабаб
уларнинг
диний
,
миллий
,
маданий
ёки
жуғрофий
ўзига
хослиги
эмас
,
балки
бошқа
омиллардир
.
Хусусан
,
Закария
араб
давлатларидаги
ижтимоий
ва
сиёсий
замонавий
воқеликни
таҳлил
қилар
экан
,
уларда
кузатилаётган
сиёсий
ва
иқтисодий
инқироз
сабабларига
арабларнинг
маданияти
ёки
тарихий
хусусиятларининг
дахли
йўқ
,
аксинча
,
асосий
сабаб
–
бу
ўша
мамлакатлардаги
турғунликка
юз
тутган
авторитар
бошқарув
тизимидир
,
деган
фикрни
исботлайди
.
Масалан
,
кенг
тарқалган
ислом
дини
ва
демократия
бир
-
бирига
мос
келмайди
,
деган
тасаввурни
у
алоҳида
кўриб
чиқиб
,
шундай
хулосага
келади
: “
Аксарият
мусул
-
монларнинг
ҳар
кунги
ҳаёти
уларнинг
эътиқоди
аксил
Ғарб
ёки
аксил
модерн
эканлигини
тасдиқламайди
...
Агар
ислом
билан
демократия
орасида
фундамен
-
тал
зиддият
бўлса
ҳам
, 800
миллион
мусулмонлар
бундан
бехабардир
”
2
.
Бизнинг
ўлкамизни
ҳам
тадқиқ
этишда
парадоксал
ҳолатни
кузатишимиз
мумкин
:
ориенталистик
ёндашувларнинг
бир
қатор
жиҳатлари
ўзини
оқла
-
мади
.
Умуман
,
ҳаттоки
Ориентализмнинг
бевосита
таъсирида
бўлмаган
бир
қатор
бошқа
тадқиқотларда
ҳам
илгари
сурилган
хулосалар
ва
башоратлар
нотўғри
бўлиб
чиқди
.
Масалан
:
1)
Мустақилликнинг
дастлабки
босқичларида
юқорида
эслатилган
Зб
.
Бже
-
зинский
Марказий
Осиё
минтақаси
“
Болқонлашув
”
жараёнига
юз
тутади
,
деб
башорат
қилган
эди
3
. “
Болқонлашув
”
деганда
,
ушбу
минтақада
ҳам
Болқон
мам
-
1
Fareed Zakaria. The Future of Freedom. – N.Y.: Norton &Co, 2007. – P. 81.
2
Ibid. – P. 126–127.
3
Brzezinski Zb. The Grand Chessboard. American Primacy
а
nd its Geostrategic Imperatives.
BasicBooks – Harper Collins Publishers Inc, 1997. – P. 123.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
97
лакатларда
1990
йилларда
бўлганидек
миллатлараро
,
динлараро
ва
ҳудудий
можа
-
ролар
авж
олиб
кетиши
назарда
тутилади
.
Бироқ
,
бундай
сценарий
амалга
ошмади
,
яъни
ички
минтақавий
можаролар
ҳеч
қачон
минтақанинг
парчаланиб
кетишини
келтириб
чиқарувчи
қонли
тўқнашувлар
даражасида
содир
бўлмади
.
Шунинг
учун
Марказий
Осиёни
Болқон
минтақасига
бундай
ўхшатиш
нотўғри
бўлган
1
.
2)
Марказий
Осиё
тадқиқотлари
доирасида
1991
йилдан
бери
энг
“
омма
-
боп
”
бўлган
мавзу
–
бу
диний
экстремизм
ва
терроризм
таҳдиди
.
Бу
масалада
ҳам
хорижий
илмий
доираларда
стереотип
қарашлар
кенг
тарқалган
эди
,
уларга
кўра
,
бундай
таҳдидлар
бутун
минтақани
қамраб
олади
ва
кескин
тус
олади
.
Джон
Хэдершо
ва
Дэвид
Монтгомери
бу
масалага
қуйидагича
шарҳ
берган
:
“
Марказий
Осиё
,
кўпинча
, “
мусулмонларнинг
радикаллашуви
”
йирик
муаммо
-
си
нуқтаи
назаридан
кўриларди
,
аммо
минтақада
ислом
экстремизми
ва
сиёсий
зўравонликнинг
аломатлари
жиддий
даражада
намоён
бўлмади
.
Марказий
Осиё
хавфсизлик
таҳлилчилари
томонидан
Исломни
бундай
нотўғри
тасвирлаш
масаланинг
маъносини
жиддий
даражада
ўзгартиришга
олиб
келади
”
2
.
3)
Афғонистондаги
кўп
йиллардан
бери
давом
этиб
келаётган
уруш
Марказий
Осиё
тадқиқотларида
яна
бир
йирик
мавзу
бўлиб
келди
.
Кўплаб
хорижий
таҳлилчилар
Марказий
Осиё
мамлакатлари
Афғонистон
ҳудудидан
тарқалаётган
таҳдидларга
сезгир
ва
очиқ
деб
,
бу
мамлакатдаги
вазият
Мар
-
казий
Осиё
ҳудудига
ҳам
тарқалиш
эҳтимолини
(spillover)
башорат
қилган
.
Аммо
бундай
башоратлар
ҳам
ўз
тасдиғини
топмади
.
4)
Маълумки
, 1920–1930
йилларда
бизнинг
минтақа
сунъий
равишда
беш
-
та
республикага
бўлинган
эди
.
Совет
даврида
республикалар
орасидаги
чегара
-
лар
фақат
маъмурий
мақомга
эга
ва
улар
ҳеч
қандай
муаммолар
туғдирмас
эди
.
Мустақилликдан
сўнг
чегараларнинг
мақоми
давлатлараро
чегара
мақомига
айланди
.
Кўплаб
таҳлилларда
минтақада
пайдо
бўлган
янги
мустақил
давлатлар
чегара
бўйича
можароларга
киришиб
кетади
,
деб
башорат
қилинган
.
Бу
башорат
ҳам
ўз
тасдиғини
топмади
,
чунки
чегара
муаммолари
,
гарчи
узоқ
вақт
сақланиб
келган
бўлса
-
да
,
улар
жиддий
кескинликларни
келтириб
чиқармади
ва
бугунга
келиб
муаммонинг
ўзи
ҳам
деярли
бартараф
этилди
.
5)
Яна
бир
башоратга
кўра
,
Марказий
Осиё
мамлакатлари
сув
можаро
-
ларига
киришиб
кетиши
керак
эди
.
Сирдарё
ва
Амударё
юқори
оқимида
жойлашган
Қирғизистон
ва
Тожикистон
ҳамда
қуйи
оқимида
жойлашган
Қозоғистон
,
Ўзбекистон
ва
Туркманистон
мазкур
икки
дарё
сув
оқими
ва
тақсимоти
масаласи
бўйича
манфаатлари
уйғун
бўлмаганлиги
учун
,
хусусан
,
гидроэнергетика
иншоотларини
қуриш
масаласи
бўйича
давлатларнинг
позициялари
бир
-
бирига
қарама
-
қарши
бўлиб
келганлиги
оқибатида
“
сув
урушлари
”
башоратлари
ҳам
айтилди
.
Аммо
бундай
бўлмади
,
боз
устига
,
мазкур
муаммонинг
ўзи
аста
-
секин
ҳал
бўлмоқда
.
1
Толипов
Ф
.
Некоторые
теоретические
аспекты
центральноазиатской
геополитики
. /
Центральная
Азия
и
Кавказ
,
№
. 6, 2001.
2
Heathershaw J., Montgomery D. The Myth of Post-Soviet Muslim Radicalization in the Central
Asian Republics. – Chatham House Research Paper, November 2014.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
98
Минтақадаги
муаммоларни
ҳал
қилиш
бўйича
шундай
таҳлилий
фикрлар
ва
таклифлар
жарангладики
,
мазкур
бешта
давлатлар
орасида
улкан
давлат
гўёки
сиёсий
воситачилик
ролини
бажарса
,
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
Бундай
улкан
давлат
сифатида
,
албатта
,
Россия
кўрсатилади
1
.
Ўзбекис
-
тоннинг
доимий
позицияси
бу
масалада
шундай
бўлиб
келдики
,
Марказий
Осиёда
минтақавий
муаммоларни
бартараф
этишда
ташқи
улкан
давлатнинг
воситачилик
хизматларига
зарурат
йўқ
ва
минтақадаги
давлатлар
бу
муаммоларни
ўзлари
ҳал
қилиши
мумкин
.
Юқорида
келтирилган
бешта
мисолларни
эслатишдан
мақсад
,
нафақат
улар
Ориенталистик
қарашларга
қанчалик
зид
келишини
кўрсатиш
,
балки
,
умуман
,
Марказий
Осиё
тадқиқотларида
(Central Asian studies)
қанчалик
стереотиплар
-
у
янглишмовчиликлар
кўпайиб
кетганлигини
кўрсатиш
эди
.
Шундай
башоратлар
ҳам
бўлганки
,
уларга
кўра
, 1991
йилда
Марказий
Осиё
-
да
бир
зумда
пайдо
бўлган
янги
мустақил
давлатлар
гўёки
ўз
-
ўзларини
бошқара
олмайди
,
улар
ўта
заиф
,
улар
фақат
муайян
улкан
давлат
таъсир
доирасидагина
қолиб
ривожланиши
мумкин
эмиш
.
“
Марказий
Осиё
Ориентализми
”
га
мазкур
мамлакатлар
қандай
жавоб
беришди
?
Бизнингча
,
улар
“
Марказий
Осиё
Оксидентализми
”
ни
“
кашф
этди
-
лар
”,
яъни
дунёни
ва
,
авваламбор
,
Ғарбни
Ориентализм
руҳида
,
оксиден
-
талистик
шаклда
тасаввур
қила
бошлашди
.
Лекин
бу
“
кашфиёт
”
анъанавий
жиҳатларидан
ташқари
ўзига
хос
ўлчамлари
билан
ажралиб
туради
.
Ўзига
хос
ўлчам
–
бу
Россия
таъсири
омилидир
,
яъни
Марказий
Осиё
мамлакатлари
тадқиқотчилари
ва
жамиятлари
Россия
информацион
макони
томонидан
деярли
тўла
тўкис
қамраб
олинган
бўлиб
,
улар
дунёга
ва
,
шу
жумладан
,
Ғарбга
худдики
Россия
кўзлари
билан
қарамоқда
.
Бундай
таъсир
остида
махсус
Оксидентализм
юзага
келади
.
Рус
сиёсатшунос
олими
Андрей
Казанцев
АҚШ
ва
РФнинг
Марказий
Осиёда
асосий
манфаатлари
бир
-
биридан
жиддий
фарқ
қилишини
таъкид
-
лаган
ҳолда
,
мазкур
минтақанинг
эҳтимолий
ғарблашуви
оқибатларига
оид
савол
қўяди
ва
ўзи
унга
жавоб
беради
: “
Ғарб
Марказий
Осиёни
қандай
қилиб
ғарбона
,
капиталистик
,
демократик
ва
дунёвий
тараққиёт
йўлига
чорлаши
мумкин
–
Россия
,
ислом
дунёси
ёки
ОТОМ
мамлакатларини
четлаб
ўтган
ҳолда
?
Бундай
уринишлар
ўзида
жиддий
зиддиятни
қамраб
олмаяптимикан
?
Ахир
бу
минтақа
ўзининг
тарихи
,
маданияти
,
сиёсий
тизимларининг
ўзига
хослиги
бўйича
тезкор
ғарблашув
,
глобаллашув
,
демократлашув
ва
ҳ
.
к
.
ларга
тайёр
эмас
.
Ғарбий
институтларнинг
минтақага
ўта
фаол
кириб
келиши
натижасида
минтақада
“
салбий
”
глобаллашув
бошланиши
мумкин
”
2
.
Қизиқ
,
нима
учун
тайёр
эмас
,
ва
нима
учун
“
салбий
”
глобаллашув
бошла
-
ниши
мумкин
?
Ва
қандай
қилиб
АҚШ
Марказий
Осиёни
ғарбона
,
капиталистик
,
1
Казанцев
А
.
А
. “
Большая
игра
”
с
неизвестными
правилами
:
мировая
политика
и
Централь
-
ная
Азия
. –
М
.:
Наследие
Евразии
, 2008. –
С
. 96.
2
Ўша
манба
. –
С
. 161.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
99
демократик
ва
дунёвий
тараққиёт
йўлига
чорлашда
ўзининг
бу
ҳаракатларини
Россия
билан
мувофиқлаштириши
мумкин
?
Бундай
аксил
америкача
фикрлар
орқали
Россия
оммавий
ахборот
воситалари
ва
айрим
олимлари
,
кўпинча
,
балки
ўзлари
билган
ё
билмаган
ҳолда
Ғарбий
Ориентализм
ниҳолларини
суғормоқда
ва
,
ўз
навбатида
,
маҳаллий
Оксидентализмни
парвариш
қилмоқда
.
Россия
Федерациясида
2018
йил
18
март
куни
бўлган
Президент
сайлов
-
ларида
қатнашган
президентликка
номзодларнинг
сайловолди
дебатлари
ҳам
шуни
кўрсатдики
,
Россия
сиёсий
доираларида
ва
жамиятида
“
совуқ
уруш
”
дан
иллат
сақланиб
келган
ва
баъзан
кучайган
аксил
АҚШ
,
аксил
Европа
кайфиятлари
ҳанузгача
бартараф
этилмаган
.
Тўғрироғи
,
бундай
кай
-
фиятлар
деярли
бартараф
этилган
(XXI
асрда
аксинча
бўлиши
ҳам
мумкин
эмас
),
аммо
ҳокимият
учун
кураш
мақсадида
сунъий
равишда
сақланиб
келмоқда
ва
ҳатто
қўзғатилмоқда
.
Умуман
олганда
,
собиқ
совет
маконида
,
шу
жумладан
,
Марказий
Осиё
мам
-
лакатларида
ҳам
маҳаллий
“
ғарбшунослик
”
нинг
ниҳоллари
,
гарчи
мустақиллик
даврида
ўсган
бўлса
-
да
,
унинг
уруғлари
собиқ
иттифоқ
даврида
,
хусусан
“
совуқ
уруш
”
йилларида
сочилган
эди
.
Янги
замонда
мана
шу
собиқ
совет
уруғларидан
ўсиб
чиққан
Оксидентализмни
“
совет
синдроми
”
нинг
бир
кўриниши
деб
изоҳ
-
лаш
мумкин
.
Дарҳақиқат
,
қанчалик
олдинги
даврда
Ғарб
давлатлари
ва
улардаги
ҳаёт
ҳақида
одамлар
жуда
тор
,
юзаки
ва
мафкуравий
оғиш
таъсирида
бўлган
маълумот
ва
билимларга
эга
бўлган
десак
,
шунчалик
бугунги
кунда
ҳам
кўп
ҳолатларда
“
ғарбшунослик
”
субъектив
Ғарб
позициялар
билан
йўғрилмоқда
.
Бу
билан
Ғарбни
салбий
тасвирлаш
ёки
уни
танқид
қилиш
учун
асос
йўқ
деб
бўлмайди
.
Керак
бўлса
ғарбий
мамлакатларда
олимлару
жамоатчилик
ўзларини
биздан
ҳам
кўпроқ
очиқ
танқид
қилади
.
Гап
қанчалик
бизнинг
қарашларимизда
бир
ёқлама
,
юзаки
ва
мафкуравий
ёндашувлар
объектив
ва
чуқур
ўрганишлардан
устун
келишидадир
.
Агар
биз
,
бир
томондан
,
Ғарб
бошқа
,
Шарқ
бошқа
деб
,
уларнинг
маданияти
,
цивилизацияси
бизникига
ёт
деб
таъкидлаверсак
,
иккинчи
томондан
эса
,
улар
ривожланган
,
кучли
,
биз
эса
улар
олдида
анча
орқадамиз
ва
уларнинг
даражасига
етиб
боролмаймиз
деган
тасаввурда
тураверсак
,
аслида
ғарбий
Ориентализмга
ўзимизнинг
Оксидентализмимиз
орқали
ҳисса
қўшган
бўламиз
.
Бизда
кўпинча
“
шарқона
менталитет
”, “
ўзимизга
хос
демократия
”, “
мада
-
ниямизга
,
урф
-
одатларимизга
ёт
ғарблашув
”
каби
иборалар
билан
мазкур
маса
-
ла
соддалаштирилади
.
Диалектик
ёндашув
тарафдори
сифатида
қайси
масала
кўрилмасин
,
уни
мутлақлаштирмаслик
,
ўта
умумлаштирмаслик
,
мураккаблиги
-
ни
инкор
этмаслик
зарур
.
Масалан
, “
шарқона
менталитет
”
нинг
қайси
унсур
-
лари
антиқа
бўлиб
ғарбий
менталитетда
умуман
такрорланмайди
?
Ёки
“
ўзимиз
-
га
хос
демократия
”
нинг
қайси
жиҳатлари
ғарбий
демократиядан
мутлақо
фарқ
қилади
?
Ёки
ғарблашувнинг
қайси
сифатлари
бизга
ёт
?
Шундай
саволлар
орқали
масалага
ёндашсак
,
яъни
ғарбий
таъсир
деган
ҳодисани
тегишли
илмий
элакдан
ўтказсак
, “
улар
”
ва
“
биз
”
деган
бўлиниш
мутлақ
бўлмайди
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
100
Марказий
Осиё
минтақасини
халқаро
муносабатлар
ва
сиёсатшунослик
доирасида
ўрганишда
яна
бир
омил
Ориентализм
-
Оксидентализм
концептуал
схемаларига
сабаб
бўлиши
мумкин
,
у
ҳам
бўлса
геосиёсат
омилидир
.
Бунга
кўплаб
мисоллар
келтириш
мумкин
.
Геосиёсат
доим
Марказий
Осиё
минта
-
қавий
жараёнининг
сояси
бўлиб
келди
.
Айниқса
,
минтақа
мамлакатларининг
интеграциясига
нисбатан
улкан
давлатлар
турли
муносабат
билдириб
келди
.
Астана
шаҳрида
бўлиб
ўтган
Марказий
Осиё
давлатлари
раҳбарларининг
мас
-
лаҳатлашув
учрашувини
олсак
,
кўп
йиллар
давомида
бундай
учрашувлар
ўтказилмасди
.
Ниҳоят
,
Ўзбекистон
Президенти
Ш
.
Мирзиёев
ташаббуси
билан
бешта
давлат
раҳбарлари
15
март
куни
йиғилишди
.
Учрашув
тугагач
,
бир
зумда
Россия
таҳлилчилари
уни
Россиядан
узоқлашиш
белгиси
деб
баҳолаша
бош
-
лашди
ва
натижада
минтақа
гўё
АҚШ
таъсири
доирасига
тушиб
қолар
экан
1
.
Бундай
талқинлар
нафақат
яна
бир
бор
АҚШни
Марказий
Осиёликлар
олдида
қоралаб
бегоналаштиришга
хизмат
қилади
,
балки
мазкур
минтақа
мамлакат
-
ларини
ҳам
камситиб
,
уларни
заиф
,
ўз
иродасига
эга
эмас
қилиб
кўрсатади
.
Синтез
ҳодисаси
Шундай
қилиб
,
биз
Ориентализмни
Оксидентализмга
айлантириб
бир
янглишмовчиликни
бошқаси
билан
алмаштирмаслигимиз
керак
.
Тўғри
,
ориенталистик
дунёқарашда
ҳам
,
оксиденталистик
дунёқарашда
ҳам
ўзига
хос
кучли
жиҳатлар
мавжуд
,
чунки
уларни
пайдо
бўлишига
муайян
воқелик
сабаб
бўлган
.
Улар
фақат
ушбу
воқеликнинг
бир
қиррасини
ёритади
,
холос
.
Диалектик
ёндашувда
эса
биз
синтез
тамойилини
киритган
ҳолда
,
универса
-
лизм
ғоясини
қўллашимиз
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
Синтез
тамойилига
асосланган
универсализм
ғояси
биздан
инсонлар
,
халқлар
,
мамлакатлар
ва
ҳатто
тамаддунлар
орасидаги
фарқларни
,
бир
-
бирига
қанчалик
бегоналигини
доим
бўрттириб
кўрсатиш
билан
чекланмасдан
,
улар
орасидаги
ўх
-
шашликка
,
табиатан
бир
-
бирига
яқинлигига
ҳам
назар
ташлашни
тақозо
этади
.
Дарҳақиқат
,
синтез
ҳодисасини
биз
ҳар
қадамда
кўришимиз
мумкин
.
Хусу
-
сан
, “
ғарблашув
индекси
”
деган
тушунчага
эътиборни
қаратсак
.
Европа
таҳли
-
лий
марказларида
яқинда
ушбу
тушунча
асосида
қизиқ
кузатувлар
олиб
борилди
ва
ғарбий
бўлмаган
халқларда
қанчалик
ғарблашув
ҳодисаси
ривож
-
ланганлиги
махсус
мезонлар
орқали
ўрганилди
.
Мазкур
мезонларга
қуйидаги
-
лар
киритилган
:
сиёсий
эркинликлар
даражаси
;
парламентдаги
ғарбчиликка
мойил
депутатлар
фоизи
;
жамоатчилик
фикрида
ғарб
цивилизацияси
ҳақида
тасаввурлар
;
Конституция
ва
қонунларда
инсон
ҳуқуқлари
ва
эркинликлари
нечоғли
таъминланган
;
суд
органлари
нечоғли
мустақил
;
бизнес
ва
иқтисод
соҳасида
ғарбий
сармояларнинг
улуши
;
ғарбий
давлатлар
билан
бўлган
экспорт
-
импорт
кўлами
;
лотин
алифбосининг
қўлланилиши
;
аҳолининг
ғарбий
тилларда
сўзлашуви
;
маҳаллий
телевидениядан
ғарбий
фильмлар
қанчалик
ўрин
олган
;
интернет
ва
ижтимоий
тармоқларнинг
ҳамда
мобил
телефонлар
-
1
Центральная
Азия
задумалась
об
объединении
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
101
нинг
мамлакатда
тарқалганлиги
;
фуқароларнинг
ғарбий
мамлакатларга
саёҳат
қилиш
кўлами
;
аҳолининг
ҳаёт
тарзида
қанчалик
замонавий
мода
шаҳобчалари
,
ресторанлар
,
фаст
-
фуд
нуқталари
қанчалик
талаб
қилинган
ва
бошқалар
.
Ушбу
мезонларни
ўлчаш
услублари
ва
натижаларидан
қатъи
назар
,
улар
-
нинг
ўзи
бизга
синтез
ва
универсаллашувдан
дарак
бермоқда
.
Бу
билан
ғарб
-
лашув
жараёни
бутун
ҳаётимизни
қамраб
оляпти
деб
бўлмайди
;
одамзоднинг
ўзи
табиатан
шунчалик
универсал
деб
атаса
бўладиган
сифатларга
эгаки
,
уларни
биз
на
соф
ғарбий
,
на
соф
шарқий
сифатлар
дейишимиз
мумкин
.
Сиёсий
таҳлилда
ҳам
универсалистик
ёндашув
зиддиятли
омилларга
ало
-
ҳида
эътибор
қаратишни
талаб
қилади
ва
ўша
зиддиятларнинг
ечимини
ҳам
излайди
.
Ориенталистик
-
оксиденталистик
ёндашувлар
дунёни
статик
кўри
-
нишда
тасвирлайди
,
универсалистик
ёндашув
эса
дунёни
динамик
,
ўзгарув
-
чан
деб
ҳисоблайди
ва
шу
билан
бирга
,
ўзгаришларни
бошқарадиган
туб
қонунлар
ҳамма
ерда
деярли
бир
хилдир
,
деб
таъкидлайди
.
Халқаро
ҳуқуқ
ва
халқаро
ҳамжамият
деган
атаманинг
мавжудлиги
бунга
далил
бўла
олади
.
Нима
учун
инсоният
халқаро
ҳуқуқни
яратиш
ва
ривожлантириш
йўлидан
бормоқда
?
Нима
учун
давлатлар
учун
ягона
хулқ
-
атвор
стандартлар
тизими
эътироф
этилмоқда
?
Нима
учун
Бирлашган
Миллатлар
Ташкилоти
(
БМТ
)
тузилган
ва
барча
янги
пайдо
бўлган
мустақил
давлатлар
дарҳол
БМТга
аъзо
бўлишга
интилади
?
Универсализм
назарий
қараши
доирасида
Марказий
Осиё
минтақасини
ўрганишда
қизиқ
хулосаларга
келиш
мумкин
.
Айниқса
,
Марказий
Осиёдаги
интеграцион
жараёнга
Европа
интеграцион
моделини
татбиқ
этиш
мумкин
-
ми
,
деган
савол
олимлар
орасида
жиддий
мунозараларни
келтириб
чиқарди
.
ЕИ
модели
бизга
тўғри
келмайди
деганлар
,
асосан
, “
Европа
бошқа
,
Марка
-
зий
Осиё
бошқа
ва
биз
улардан
нусха
ололмаймиз
”
деган
содда
аргумент
-
лардан
нарига
бормайди
.
Конкрет
далиллар
эса
деярли
илгари
сурилмайди
.
Мазкур
мақолага
минтақадаги
интеграцион
жараён
таҳлили
сиғмайди
,
албатта
.
Лекин
шуни
таъкидлаш
керакки
, 1991
йилдан
то
2005
йилгача
мазкур
жараён
институционаллашув
маъносида
ЕИ
андозаси
бўйича
ривожланиб
кел
-
ди
.
ЕИ
модели
бугунги
кунда
дунёда
эътироф
этилган
энг
намунали
интегра
-
цион
тузилма
бўлиб
,
ундан
биз
ҳам
,
шубҳасиз
,
анча
сабоқ
олишимиз
мумкин
.
Умуман
олганда
,
ғарбий
давлатларнинг
Ўзбекистон
ва
бошқа
Марказий
Осиё
давлатлари
билан
олиб
бораётган
ҳамкорлиги
Ориенталистик
дунёқараш
доира
-
сига
мос
келмаяпти
. 2002
йил
март
ойида
АҚШ
ва
Ўзбекистон
орасида
мисли
кўрилмаган
“
Стратегик
шериклик
тўғрисида
”
Декларация
имзоланди
. 1996
йилда
ЕИ
ва
Ўзбекистон
орасида
“
Шериклик
ва
ҳамкорлик
тўғрисида
”
шартнома
имзо
-
ланди
.
Давлатимиз
мустақиллигининг
дастлабки
йилларидан
буён
то
бугунга
қа
-
дар
Ғарбнинг
энг
йирик
ва
асосий
таянчи
бўлмиш
АҚШ
ва
ЕИ
бизга
бирор
марта
гегемонистик
,
империалистик
,
устуворлик
позициядан
туриб
муносабат
қилмаган
.
Бошқача
қилиб
айтганда
,
улар
томонидан
Марказий
Осиё
давлатларига
тақдим
этилган
молиявий
,
иқтисодий
,
техникавий
ва
ҳарбий
ёрдам
Ориентализм
қараш
-
ларидан
келиб
чиқмаган
,
аксинча
,
ўзаро
манфаатдорлик
тамойилига
асосланган
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
102
Кўпинча
,
АҚШ
ёки
Европа
Иттифоқи
Марказий
Осиё
мамлакатларига
қаратилган
“
демократияни
қўллаб
-
қувватлаш
”
сиёсатини
юргизиш
ниқоби
остида
ўзининг
геосиёсий
манфаатларини
кўзламоқда
,
деган
асоссиз
баёнот
-
ларни
эшитиш
мумкин
.
Бундай
баёнотлар
илмий
танқидга
лойиқ
,
чунки
улар
бир
нечта
камчиликлари
билан
ажралиб
туради
:
Биринчидан
,
айнан
айтилиши
бўйича
“
демократияни
қўллаб
-
қувватлаш
”
номли
концепцияни
бошқа
(
фитна
)
маънода
талқин
қилишдан
олдин
тўғри
(
яъни
ўзининг
асли
)
маънода
ҳам
тушунишга
ҳаракат
қилиш
керак
.
Демократияни
аслида
доим
қўллаб
-
қувватлаш
керак
,
ҳатто
ривожланган
демократик
давлат
-
ларда
ҳам
уни
турли
оғишлардан
,
таҳдидлардан
ҳимоя
қилиш
керак
.
Демократия
йўлини
танлаган
ёш
давлатларда
эса
бу
масала
янада
долзарброқдир
.
Иккинчидан
,
мазкур
концепция
умумий
шаклда
ифодаланган
бўлиб
,
унда
демократия
америкача
ёки
европача
бўлиши
керак
дейилмаган
.
Учинчидан
,
ушбу
концепция
маъно
жиҳатдан
демократиянинг
куч
билан
ўрнатилиши
ё
тарқатилишини
ҳам
талаб
қилмайди
.
АҚШ
ва
Европа
расмий
ва
таҳлилий
доиралар
вакиллари
айнан
мана
шу
фикрни
доим
билдириб
келади
.
Бошқа
(
фитна
)
маъно
борлигини
эса
биз
,
асосан
,
Россиядаги
расмий
ва
таҳлилий
доиралардан
эшитамиз
.
Тўртинчидан
,
демократик
қадриятлар
,
демократик
давлат
тузилиши
,
демок
-
ратик
ҳаёт
тарзи
каби
мақсадларни
биз
ўзимиз
олий
мақсад
қилиб
танлаганмиз
ва
уларни
,
аввало
,
ўзимиз
қўллаб
-
қувватлашимиз
лозим
.
Бошқа
ривожланган
де
-
мократик
давлатлар
эса
бу
интилишимиз
ва
ҳаракатларимизда
кўмак
бериши
мақсадга
мувофиқдир
,
чунки
демократия
бу
умуминсоний
қадриятдир
.
Ва
ниҳоят
,
бешинчидан
,
ғарбий
сиёсатшунослик
асарларида
демократия
-
нинг
мазмуни
ҳамма
ерда
бир
,
шакллари
ва
кўринишлари
ҳамда
бунёд
этиш
усуллари
эса
турлича
бўлиши
ва
ҳар
хил
вақт
давомида
яратилиши
мумкин
деб
доим
таъкидлаб
келинган
.
Яъни
,
бу
узлуксиз
жараён
бир
зумда
ўрнатиладиган
тайёр
модел
эмас
.
Ўзбекистон
ва
Марказий
Осиё
мамлакатларини
ўрганишда
бизнинг
илмий
ёндашувимиз
ва
услубиятимиз
қандай
бўлиши
керак
?
Бизнинг
жавоб
–
синтез
тамойили
асосида
ва
универсализм
назарияси
доирасида
.
Универ
-
сализмни
ҳам
‘
диалектик
универсализм
’
деб
тушунишни
таклиф
этамиз
.
Бу
дегани
,
синтез
тамойилини
ўзгарувчан
дунё
тартиботида
қўлланилиши
ва
бу
,
ўз
навбатида
,
мураккаб
ва
зиддиятли
жараён
бўлиб
,
қайси
қадриятлар
универсал
,
қайси
бири
маҳаллий
(
локал
)
деб
тўғри
баҳо
бериш
зарур
.
Шуни
эслатиб
ўтиш
жоизки
,
охирги
бир
асрдан
ортиқ
давр
мобайнида
Ўзбекистон
ва
бутун
Марказий
Осиё
халқлари
махсус
модернизацион
жараён
-
нинг
синовидан
ўтди
.
Бу
маълум
маънода
демократлашув
синови
ғарбийлашув
(
европалашув
)
синови
ҳам
бўлди
десак
,
хато
бўлмайди
.
Бу
жараёнда
,
таниқли
америкалик
сиёсатшунос
олим
Дэвид
Аптер
кўрсатганидек
, “
Жамият
ва
давлат
тобора
мураккаблашиб
боради
,
унда
янги
ижтимоий
роллар
ва
муносабатлар
пайдо
бўлади
.
Агар
бу
жараёнда
демократиянинг
истиқболи
тўғрисида
гап
борса
,
муайян
жамиятда
демократиядан
олдин
мавжуд
бўлган
анъаналар
ва
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
103
институтлар
нечоғли
янги
тизимга
йўл
очиши
мумкин
ёки
тўсқинлик
қилади
,
деган
савол
тадқиқот
марказида
бўлиши
керак
”
1
.
Шу
фикрга
қўшилган
ҳолда
,
ўхшаш
саволни
қўйишимиз
мумкин
,
яъни
:
Бизнинг
жамиятимиз
,
халқимиздаги
қайси
қадриятлар
,
анъаналар
,
ижтимоий
ва
сиёсий
институтлар
дунёқараш
меъёрларини
илгари
суришимиз
ва
келажакка
узатишимиз
лозим
,
қайсиларини
эса
ўтмишда
қолдирсак
бўлади
?
Бу
саволнинг
ечимини
топишдан
олдин
,
умуман
дунёни
,
инсониятни
,
халқаро
тизимни
биз
қандай
идрок
этяпмиз
,
деган
саволни
ҳам
ўртага
ташласак
ўринли
бўлади
.
Марказий
Осиё
ўлкаси
асрлар
давомида
ҳам
цивилизациялар
тўқнашуви
,
ҳам
цивилизациялар
ўртоқлашуви
макони
бўлиб
келган
.
Шундай
экан
,
у
ҳам
Ғарб
,
ҳам
Шарқ
ҳислатларини
ўзида
мужассамлаштирган
.
Хулоса
Ориенталистик
ёндашувларнинг
бир
қатор
жиҳатлари
гарчи
ўзини
оқламаса
ҳам
,
назарий
ва
амалий
қарашларда
ўхшаш
назария
–
Оксидентализм
ёндашувлари
кенг
тарқалиб
борди
.
Лекин
Оксидентализм
ҳам
Ориентализм
каби
сунъий
ва
статик
,
қотиб
қолган
концепциядир
.
Қолаверса
,
кенг
қарашда
,
ўзининг
сиёсатида
ва
тафаккурида
Ғарб
ҳам
якдил
эмас
,
Шарқ
ҳам
якдил
эмас
,
демак
,
биз
жаҳон
саҳнасини
кўпроқ
диалектик
тарзда
идрок
этишимиз
зарур
.
Албатта
,
геосиёсатни
ҳеч
ким
жаҳон
саҳнасидан
ўчиргани
йўқ
ва
турли
геосиёсий
рақобат
,
ҳаттоки
Марказий
Осиё
минтақасидаги
“
Буюк
ўйин
”
деб
номланган
улкан
давтлатларнинг
кураш
аломатлари
ҳам
баъзан
ўзини
сезди
-
ради
.
Бироқ
,
геосиёсий
назарий
доира
халқаро
муносабатлар
тизимидаги
мураккаб
воқеликнинг
фақат
айрим
жиҳатларини
очиб
беради
,
холос
,
ва
дунёни
“
биз
”
ва
“
улар
”
асносида
бўлинган
қилиб
кўрсатади
.
Агар
шундай
бўлиниш
жаҳон
тартиботининг
доимий
ва
асосий
сифати
(
константаси
)
бўлса
,
унда
“
Ўзбекистон
кўпроқ
қайси
тарафда
–
Шарқми
ё
Ғарб
-
ми
?
деган
савол
бизни
боши
берк
кўчага
олиб
борарди
.
Аслида
,
одамзод
ҳаётини
ҳам
,
халқаро
муносабатларни
ҳам
синтез
ҳодисаси
доим
бойитиб
келган
ва
шу
орқали
универсалистик
меъёрлар
ва
қадриятларни
шакллантириб
борган
.
Дарон
Аджемоглу
ва
Джеймс
Робинсон
ўзларининг
“
Нега
айрим
халқлар
бой
,
бошқалар
камбағал
”
номли
китобида
дунё
мамлакатлари
ривожланиши
-
нинг
ўзига
хос
хусусиятлари
ва
унинг
негизида
турган
омилларни
қиёсий
таҳ
-
лил
қилиб
,
жуда
қизиқ
ва
нисбатан
янги
назарий
хулосага
келган
: “
Муваф
-
фақиятли
ривожланиш
негизида
жуғрофий
жойлашувнинг
фарқи
,
маданият
,
миллий
хусусиятлар
каби
омиллар
эмас
,
балки
инклюзив
ва
экстрактив
инсти
-
тутларнинг
мавжудлиги
ва
амал
қилиши
,
деган
кўрсаткич
ётибди
”
2
.
Инклюзив
институтлар
деганда
,
сиёсий
очиқ
,
либерал
-
демократик
,
хусу
-
сий
мулкка
асосланган
тизим
назарда
тутилади
.
Экстрактив
институтлар
эса
табиий
ресурсларга
боғланган
ва
уларга
эгалик
қилган
тор
доираларнинг
1
David Apter. The politics of Modernization. The University of Chicago Press, 1965.
2
Аджемоглу
Д
.,
Робинсон
Дж
.
Почему
одни
страны
богатые
,
а
другие
бедные
.
Проис
-
хождение
власти
,
процветания
и
нищеты
. –
М
.:
Изд
-
во
АСТ
, 2016.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
104
ҳукмронлигига
асосланган
тизимдир
.
Қисқача
қилиб
айтганда
,
бошқарув
тизимининг
табиати
,
сифати
,
очиқлиги
,
самараси
ҳамда
ҳокимиятнинг
оқи
-
лона
тақсимоти
ҳал
қилувчи
рол
ўйнайди
деб
ҳисобланади
.
Муаллифлар
,
хусусан
,
Ғарбдаги
АҚШ
ва
Мексика
,
Шарқдаги
Шимолий
ва
Жанубий
Кореяларни
бир
-
бирига
таққослаган
,
Ғарбдаги
Бразилия
ва
Венесуэла
,
Шарқдаги
Сингапур
ва
Хитой
каби
давлатларни
кўриб
чиқишган
ва
ҳоказо
.
Шу
назарияни
Ўзбекистонга
қўллаб
нима
дейишимиз
мумкин
?
Бўлажак
илмий
тадқиқотларимизда
юқорида
кўтарилган
илмий
масала
-
ларнинг
кенг
муҳокамасига
ўтиш
мақсадга
мувофиқ
,
деб
ўйлаймиз
.
МАДАМИНОВА
ДУРДОНА
Сиёсий
фанлар
номзоди
,
ТошДШИ
Ўзбекистонда
миграция
муаммосини
ҳал
этиш
юзасидан
юритилаётган
давлат
сиёсати
ва
унинг
истиқболлари
Аннотация
.
Мазкур
мақола
сўнгги
йилларда
жаҳон
ҳамжамиятини
ташвишга
солаётган
миграция
муаммоси
,
унинг
юзага
келиш
сабаблари
ҳамда
мавжуд
муам
-
монинг
бевосита
давлатимиз
тараққиёти
ва
ижтимоий
-
сиёсий
ҳаётига
таъсири
,
шунингдек
,
ташқи
меҳнат
миграциясини
тартибга
солишга
қаратилган
давлат
сиёсати
ва
истиқболлари
таҳлилига
бағишланган
.
Мақолада
сўнгги
йилларда
бу
борада
олиб
борилаётган
ислоҳотлар
,
хусусан
,
қонунчилик
базасининг
такомил
-
лаштирилиши
ва
давлатлараро
муносабатлар
доирасида
унинг
ечимига
қаратил
-
ган
саъй
-
ҳаракатлар
ва
уларнинг
истиқболлари
хусусида
фикр
юритилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
миграция
,
муҳожир
,
қочоқлар
,
сиёсий
бошпана
,
минтақа
,
контрабанда
,
чегара
,
демография
.
Аннотация
.
Данная
статья
посвящена
анализу
факторов
,
способствующих
возникновению
проблемы
миграции
,
которая
в
последние
годы
стала
объектом
обсуждения
в
мировом
сообществе
;
причинам
способствующим
возникновению
данной
проблемы
;
непосредственному
влиянию
на
развитие
и
социально
-
полити
-
ческую
жизнь
нашей
страны
,
а
также
государственной
политике
,
направленной
на
регулирование
внешней
рабочей
миграции
и
анализу
ее
перспектив
.
В
статье
идет
речь
о
реформах
,
проведенных
за
последние
годы
,
в
частности
,
об
измене
-
ниях
,
внесенных
в
законодательную
базу
и
попытках
решения
проблем
,
связанных
с
миграционными
процессами
на
межгосударственном
уровне
и
их
перспектив
.
Опорные
слова
и
выражения
:
миграция
,
мигрант
,
беженцы
,
политическое
убежище
,
регион
,
контрабанда
,
граница
,
демография
.
Abstract.
This article is devoted to the analysis of factors contributing to the
emergence of the problem of migration, which in recent years has become the subject of
discussion in the world community, the reasons contributing to the emergence of this
problem, the direct impact on the development and socio-political life of our country, as
