ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
226
SHAŃARAQTA ATA-ANALAR ÚLGISINIŃ PEDAGOGIKALIQ
SHARAYATLARI.
Tajibay Saparbaev
Ájiniyaz atındaǵı Nókis Mámleketlik pedagogikalıq institutı
“Pedagogika” kafedrasi Pedagogika ilimleri kandidatı, docent
https://doi.org/10.5281/zenodo.8156242
Anotatsiya.
Bul maqalada shańaraqta ata-analar qarım qatnası, balardıń tálim-tárbiyası,
balalardı ata-analardıń ata-analıq, qan-qarındaslıq qásiyetlerin,Shańaraq hám shańaraqlıq
tárbiya mashqalaları menen shuǵıllanıwshı alımlardıń izertlewleri haqqında sóz etilgen.
Gilt sóz:
Shańaraq, milliy, fizikalıq rawajlanıw, psixolog, tárbiya, dóretiwshi.
PEDAGOGICAL SHARIATS OF THE EXAMPLE OF PARENTS IN
SHAŃARAQ.
Abstract.
In this article, we are dealing with the relationship between parents, children's
education, parenting and blood relations of children, as well as educational problems in
Shanaraq.
Key words:
Sports, national, physical development, psychologist, education, training.
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ШАРИАТЫ НА ПРИМЕРЕ РОДИТЕЛЕЙ В
ШАНАРАКЕ.
Аннотация.
В этой статье мы имеем дело с отношениями между родителями,
воспитанием детей, воспитанием и кровным родством детей, а также проблемами
образования в Шанараке.
Ключевые слова:
спорт, народ, физическое развитие, психолог, воспитание,
тренировка.
Shańaraqlıq tárbiya degende ata-analardıń óz turmısları, turmıs tárizleri tiykarında bala
shaxsında dúnya qaras tiykarları, siyasiy, ádep-ikramlılıq, estetikalıq hám basqa social faktorlardı
qáliplestiriw maqsetinde sistemalı, izbe-iz, milliy idealıq hám ruwxıylıq tásir kórsetiw processi
túsiniledi. Biraq, bunda jámiyetimiz rawajlanıwı múnásibeti menen shańaraq, onıń bárshe
turmıslıq basqıshları keskin ózgerislerge ushırap atırǵanlıǵın esten shıǵarmaslıq kerek.
Milletlerdiń tariyxıy, milliy hám regional ózgesheliklerin esapqa alǵan halda shańaraqlar
rawajlanıwı ulıwma rawajlanıwlar tiykarında shańaraqlıq tárbiyanı maqsetke muwapıq jaqsılaw
tiyis. Bul mámleketimizdiń shańaraqta jas áwladtı hár tárepleme kamal taptırıw processinde
qaratılǵan ilimiy hám ámeliy usınıslarınan biri. Házirgi zaman rawajlanıwı hár bir shaxstan
waqıyalıqtı tuwrı túsiniwdi, juwmaq shıǵarıwdı, ádep-ikramlılıq páklikti hám sezimlik,
shıdamlılıqtı, jámiyetimiz turmısınıń bárshe salalarında bekkem hám aktiv bolıwın talap etpekte.
Málimki, shaxstıń bunday social, emocional, minez-qulıq hám basqa sıpatlarına shańaraq tiykar
saladı, qáliplestiredi hám kamal taptıradı.
Keleshegimizdiń qanday bolıwın házirgi kúnde bir tárbiyalanıp atırǵan jaslarǵa baylanıslı.
Bunday úlken wazıypanı ámelge asırıwshı, materiallıq hám ruwxıylıq baylıqlardı dóretiwshi tiykar
shańaraq. Shańaraq jámiyettiń baslawısh social buwını sıpatında quramalı sostavqa iye bolıp, ol
óz xızmetinde shańaraq aǵzalarınıń ıqtıyajı hám uqıplılıǵı, túrli xızmetiniń maqset hám
wazıypaların ǵana emes, bálki tárbiyalıq xızmetin hám sáwlelendiredi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
227
Shańaraqtıń dúzilisi hám wazıypaların talıqlawda ol jámiyettiń social-ruwxıylıq ózegi
ekenligi jáne bir ret kórinmekte. Usı sebepli shańaraqtıń anıq bir statusı, tiykarı bolıwı kerek hám
ol kisiler ortasındaǵı múnásibetlerin tártipke salıwı, jaslarda ádep-ikramlılıq páziyletlerin, fizikalıq
rawajlanıwın, aqılıy ziyrekligin qáliplestiriwi zárúr.
Shańaraqlıq tárbiyanıń ózine tánligi sonda, ol balalardı ata-analardıń ata-analıq, qan-
qarındaslıq qásiyetlerin uzatıp, shaxstıń ulıwma hım sezimlik rawajlanıwı ǵana támiynlep qalmay,
bálki shaxstıń bar múmkinshiliklerin hám ádep-ikramlılıq rawajlanıwın hám óstiredi. Usı sebepli
shańaraqlıq tárbiya bárqulla barlıǵı, kórsetpeliligi hám shıraylılıǵı menen ajıralıp turadı. Onda
tiykarǵı wazıypanı xalıq, ádepke tán ilajlardı balaǵa tuwrı úyretiw, máslahat beriw, úlken tájriybesi
ǵana emes, bálki shańaraqtıń jasaw tárizi, ortalıǵı, ata-analardıń kásip-óneri, shańaraq aǵzalarınıń
ruwxıylıq-psixologiyalıq múnásibetleri oynaydı.
Shańaraq hám shańaraqlıq tárbiya mashqalaları menen shuǵıllanıwshı alımlardıń
izertlewlerinde tiykarǵı itibar shańaraq boyınsha ámeldegi bolınıwına hám balalar tárbiyasında
ata-analarınıń aktiv dárejesine qaratıladı. Sonıń menen birge, ata-analardıń, balalardıń hám
hayallardıń bántligi hám olardıń balalar tárbiyasına bolǵan tásiri shańaraqtıń materiallıq
múmkinshilikleri hám turar jaylarına baylanıslı úyreniledi.
Shańaraqlar tárbiya usılların qollaw barasında bir-birleri tájiriybelerinen paydalanadı. Usı
qarastan shańaraqlardı shártli ráwishte ekige bólıw múmkin, yaǵnıy qattıqol hám jumsaq tártipli
shańaraqlar. Birinshi toparǵa kiriwshi shańaraqlar óz xızmetlerinde talapqa tiykarlanǵan
metodikalarǵa, hátte dene jazası beriw arqalı tárbiyalawǵa tiykarlanadı. Ekinshi toparqa kiriwshi
shańaraqlar óz xızmetleri úlgisinen, isentiriw, jumsaq tártip shiyrin, tuwrı qarım-qatnas arqalı
tárbiyalawǵa tiykarlanadı. Eger ǴqattıqollıqǴ tártipli shańaraqlar ushın balalardı qorqıtıw,
shorshıtırıw usılları jat bolıp, balanıń qádirin biliw, óz-ózin húrmet qılıw qásiyetlerin tárbiyalaw
tiykarǵı esaplanadı. Izertlewlerdiń kórsetiwinshe, tárbiyalawda jaza, qorqıtıw usıllarınan
paydalanǵan shańaraqlardaǵı balalar úlkeygesh, psixologiya nerv xızmetinde buzılıwlar payda
bolǵan. Múnásibette qorqaqlıq, aqılıy xızmetinde arqala qalıw halatları baqlanǵan. Shańaraqlıq
kelispewshilikler, ata-analar hám balalar ortasındaǵı teńsizlikke tiykarlanǵan. Usı sebepli olardı
bir tárepleme joǵaltıp bolmaydı. Tárbiyalıq ulıwma tálimniń nátiyjeligin kóp tárepinen hám
tiykarınan, bárshe miynetkeshlerdiń bir maqset tiykarında birlesiwlerine, bul haqqında xalıq
tálimi
mekemelerine,
oqıtıwshılar
jámáátleriniń
jetekshilik
qılıwlarına
hám
shólkemlestiriwshilerine baylanıslı. Ámelde ne bolıp atır. Ámelde bul máseleler menen tek xalıq
tálimi organları hám oqıw orınları shuǵıllanbaqta. Mádeniyat, salamatlıqtı saqlaw, adliya,
pedagogika jámiyetti xızmetkerleri, zavod, fabrika, jámáát xojalıǵı jumısshı hám xızmetshileri
bul iske tartılmaǵan. Tárbiyalıq ulıwma tálim dizimine háli bárshe tárbiyası qıyın ósmirlerdiń
ata-anaları tartılmaqta hám basqa. Izertlewler sonı kórsetedi, ulıwma orta tálim dárejesiniń pásligi
pás qánigeli shaxslardı payda bolıwına, bul óz náwbetinde materiallıq támiyinleniwdiń
jamanlasıwına, shańaraq ruwxıylıq dún'yasınıń ǵáripleniwine, mádeniy baylıqlardan málim
dárejede paydalana almaslıǵı, olardı ózlestiriw qıyınshılıqların júzege shıǵaradı. Solarǵa
tiykarlanıp, balalardıń tálim hám tárbiya rawajlanıwı dárejesi kóp faktorlarǵa.
A) ata-analardıń sawatxanlıǵı,
B) Balaları ushın xanalardıń támiyinleniw sharayatlarına,
V) Shańaraqtaǵı balalar sanasına,
G) Shańaraqta ata yaki ananıń barlıǵına yaki birewiniń joqlıǵına,
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
228
D) Ata-analardıń maǵlıwmatı, kásibine,
E) Shańaraqtıń materiallıq támiyinleniwi hám basqalarǵa baylanıslı dep ayta alamız.
Házirgi kúnde respublikamızdıń kópshilik qala hám awıllarında tárbiyaǵa tán bilimlerdi en
jaydırıwda tómendegi formalardan paydalanıw maqsetke muwapıq. Xalıq ushın ashılǵan tárbiya
mádeniyatın en jaydırıwshı xalıq universitetlerinen, xalıq bilimlendiriw tárepinen yasli, baqsha
hám mekteplerde ashılǵan ata-analar universitetlerinen, jámáátshilik tiykarında islewshi joqarı
oqıw orınları qasında ashılǵan ata-analar fakul'tetinen, tárbiyalıq huqıqıy bilimler mekteplerinen,
mektep jasındaǵı balalardıń ata-anaları ushın tárbiyalıq hám medicina másláhátxanalarınan,
pedagogika hám balalar psixologiyasına tán máselelerdi úyreniwde dógerekler hám basqalardan.
Bul hám soǵan uqsas ilimiy jámiyetler, psixologlar jámiyetti, mektep ata-analar komiteti,
shańaraqqa járdem beriwshi keńesler, gazeta, jurnal redakciyaları hám televidenie kórsetiwleri alıp
baradı. Eger ata-analarǵa ulıwma tárbiyalıq bilim beriwde alımlardıń usınısları, shańaraqlıq
tárbiyaǵa tán xalıq pedagogika tájiriybeleri, qala, rayon, awıl miynet jámáátleri, sonıń menen birge
miynet hám urıs aktivleriniń másláhátleri, usınıslarına tayanılsa, sózsiz bul istiń nátiyjeligi asadı.
Shańaraqtaǵı tárbiyalıq sharayattı jaqsılaw jaslar tárbiyası nátiyjeligin asırıwǵa tikkeley jaqsı tásir
kórsetedi. Álbette, bunda shańaraqtıń psixologiyalıq ortalıǵı, shańaraq aǵzalarınıń óz-ara
múnásebetleri tiykarǵı hám sheshiwshi rol' oynaydı. Bala turmıs haqqında, jaqsılıq hám jamanlıq
paydalı yaki zıyanlı túsiniklerin birinshi náwbette shańaraqta ata-anası, aǵa-inisi yaki apa-
sińillerinen aladı. Eger baqsha, mekteplerde tárbiyashı, oqıtıwshı balalarǵa tálim berse,
tárbiyalansa, ata-analar tek tárbiyalap qalmay, bálki olar menen birge jasaydı. Hámme gáp sonda,
shańaraqlıq tárbiyanıń nátiyjeligi balalardıń tárbiyası ushın ǵana sarıplanǵan waqıt menen
ólshenmey, bálki shańaraqtıń social turmıs basqıshı menen, ata-analardıń abıroyısı hám olardıń
moralı menen anıqlanadı. Bunda ata-analardıń, úlken jastaǵı kisilerdiń balalar tárbiyası haqqında
burısh juwapkershiligin tereń seziw jetekshi ólshem. Anıq qılıp aytqanda shańaraqta ólkenlerdiń,
tiykarında ata-analardıń jaqsı múnásibetleri balalardı tuwrı tárbiyalawdıń birlemshi hám zárúrlik
shárti. Bayan etilgen pikir oylawlar ata-analarǵa tárbiyaǵa tán bilim beriw haqqında tómendegi
juwmaqlardı shıǵarıw múmkinshiligin beredi. Respublikamız ǵárezsizlikkke eriskennen keyin,
shańaraqlıq tárbiya nátiyjeligin asırıw, xalıqtıń ulıwma mádeniy dárejesin asırıw málim dárejede
ata-analar hám úlken jastaǵı kisilerdiń sawat'xanlıǵına baylanıslı. Sózsiz bul máseleni jaqsı
sheshiwde tálim-tárbiya haqqında en jaydırıw jumısların alıp barıwshı hám bul haqqında tárbiyalıq
oray rolin oynawshı orta ulıwma tálim mekteplerdiń roli úlken.
Balalarǵa durıs tárbiyalıq tásir kórsetiwde mektep hám shańaraq arasındaǵı baylanıslardıń
áhmiyeti oǵada ullı. Eki táreptiń baylanıslarınıń ámelge asırılıwı balaǵa tásir etiwshi pedagogikalıq
tásirlerdiń birligin táminleydi. Bul kóz qarastan qaraǵanda mektep bul baylanıstı ámelge asırıwshı
tárep bolıp esaplanadı. Ata-analardı tálim-tárbiya hám oqıw pánleri mazmunı menen tanıstırıw
mekteptiń muqqades burıshı esaplanadı. Bul wazıypalardı tek ǵana ámeliy jumısta, oqıtıwshılardıń
ámeliy xızmetlerinde ǵana payda etiw tiyis. Ata-analardı tárbiyalıq bilimlendiriwge tartıwda sóz
menen jumıs birligi ámelde támiynlengen bolıwı shárt. Mekteptiń tán mánide tárbiya orayı rolin
oynawı ushın oqıtıwshı hám ata-analardıń maqset hám wazıypaları, olardıń xızmetleri bir birleri
menen tıǵız baylanısta bolıwı shárt. Bul haqqında mekteptiń eń zárúr wazıypası ata-analarǵa
tárbiya jumısında balalardıń miyneti hám dem alıwınıń kewildegidey uyımlastırıwda ámeliy
járdem beriw.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
229
Xalıq hám ata-analar ortasında social tárbiyalıq ortalıqtı salamatlastırıw barısındaǵı
jumıslardı janlantırıw, rawajlantırıw shańaraq hám mektep bekkemlewshi faktor. Tárbiyalıq
mádeniyattıń nátiyjeligin asırıwda mekteplerde ótkeriletuǵın ata-analar májilisi zárúr áhmiyetke
iye boladı. Maqsetke muwapıq, mazmunı shólkemlestirilgen klass májilislerinde tárbiyaǵa tán
baxslar boladı, óz ara yaki jámáát tásir kórsetiwiniń jol usılları miynet súyiwshilik, hújdanlı bolıw,
ǵárezsizlik, jaqsılıqqa mexir muxabbat, doslıq haqqında pikir júritiledi. Mekteptiń ata-analar
jámáátshiligi menen baylanıs qılıwda oqıtıwshı hám tárbiyashılarǵa jaqınnan járdem beriwshi
buwın mektep ata-analar komiteti. Usı komitet qabıl qılınǵan ulıwma qaǵıydalar tiykarında ata-
analar jámáátshiligin mektep turmısına, klasstan hám mektep tıs tárbiyalıq jumıslarına tartıwı tiyis.
Ata-analar komiteti mektepti atalıqqa alǵan shólkemler, jámáát hám mámleket xojalıqları hám
basqa sociol mekemeler menen tárbiyalıq jumıslar haqqında baylanıs qılıw huqıqıına iye. Balalardı
tárbiyalaw ata-analardıń muqaddes burshı bolıp esaplanadı. Ádep- ikramlılıq tárepinen taza,
ruwxıylıq dún'yası bay shańaraq degende, biz úlken hám kishilerdiń óz-ara húrmeti, bir-birlerine
járdemi, bir-birlerine izzet hám húrmet túsiniledi. Xalqımızda jamanlıqqa qarsı gúres bolmaǵan
jayda jaqsılıq tuwılmaydı, degen mánili gáp bar. Bul gápler jaslar tárbiyasına hám tiyisli. Ayrım
jaslarda kórinetuǵın ádep-ikramlılıq nuqsanların joǵaltıw olarda ruwxıylıq gózzallıq payda qılıw
qunt hám qatań gúresiwi tiyis. Bul zárúr wazıypanı orınlaw tek mektep hám shańaraqtıń wazıypası
bolıp qalmay, bálki keń jámáátshilikti hám tiykarǵı wazıypası bolıwı kerek.
REFERENCES
1.
Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalkimiz bilan birga quramiz.
T.: “Uzbekiston”, 2017. - 488 b.
2.
Inamova M. Oilada bolalarning ma'naviy axloqiy tarbiyasi. T 1999
3.
Tajimuratov Á. Qaraqalpaq xalıq pedagogikası. H 1996
4. Bekimbetova. G «Shańaraqta perzent tárbiyasında ata-ananıń tutqan ornı». «Ilim – hám
jámiyet» jurnalı. 2014j. №3. 65-66-betler.
