ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
776
MEKTEP OQIWSHILARINA EKOLOGIYALIQ TÁRBIYA BERIWDE XALI
PEDAGOGIKASI DEREKLERINEN PAYDALANIW
Saparbaev Tajibay
ilimiy basshi.p.i.k, NMPI docenti
Allaberdiyev Dáwletiyar Nurlibay ulı
NMPI Pedagogika fakulteti 2-kurs student
https://doi.org/10.5281/zenodo.10184719
Annotaciya.
Bul maqalada tálim hám tárbiya haqqinda oniń hár túrli sabaqlardiń ústi
menen berip bariliwi haqqinda, klasstan hám sabaqtan tis jumislardiń ústi menen ekologiyaliq
mádeniyatti qáliplestiriw tuwrali kóplegen pikirler aytilip, baspa sózde, metodikaliq qollnbalar
haqqında sóz etilgen.
Gilt sóz:
Mektep oqıwshiları, ekologiyalıq tárbiya, xalıq pedagogikası derekleri,
jumbaqlar, naqıl-maqallar, ana watan, oqıtıwshı.
ENVIRONMENTAL EDUCATION OF SCHOOLCHILDREN USE OF FOLK
PEDAGOGY RESOURCES IN TEACHING
Abstract.
In this article, many thoughts are expressed about education and upbringing,
about its delivery through various lessons, about the formation of ecological culture through
classroom and extracurricular activities, and about methodical manuals in print, Done
Keys word:
School students, environmental education, population pedagogy resources,
riddles, proverbs, motherland, teacher.
ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ ВОСПИТАНИЕ ШКОЛЬНИКОВ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ
РЕСУРСОВ НАРОДНОЙ ПЕДАГОГИКИ В ОБУЧЕНИИ
Аннотация.
В данной статье высказано много мыслей об образовании и
воспитании, о его проведении посредством различных уроков, о формировании
экологической культуры посредством аудиторной и внеклассной деятельности, а также
о методических пособиях в печатном виде.
Ключевые слова:
Школьники, экологическое образование, ресурсы народной
педагогики, загадки, пословицы, Родина, учитель.
Al ulıwma bilim beretuǵin mekteplerde ekologiyaliq bilim hám tárbiya beriwdiń házirgi
jaǵdaylari haqqinda tómendegishe ilimiy kóz qaraslar bildiriledi: “ Usi kúnge shekemgi tálim hám
tárbiya haqqinda oniń hár túrli sabaqlardiń ústi menen berip bariliwi haqqinda, klasstan hám
sabaqtan tis jumislardiń ústi menen ekologiyaliq mádeniyatti qáliplestiriw tuwrali kóplegen
pikirler aytilip, baspa sózde, metodikaliq qollnbalarda járiyalanip keldi. Orta mektepti pitkeriwshi
jaslarimiz joqari hám orta arnawli oqiw orinlarinda tek ǵana 40 saat dawaminda ekologiyaliq tálim
aliw múmkinshiligine iye “ dep kórsetedi.
Bizińshe ekologiyaliq túsiniklerdi qáliplestiriw degende ásirese mektep oqıwshılarınıń jas
ózgesheliklerin esapqa alıp qorshaǵan ortalıq penen tanıstırıp barıw, haywanatlar dúnyası yamasa
ósimliklerdiń súwretin saldiriw, sabaqlarda súwretli qaǵazlar járdeminde túrlishe oyinlardi
shólkemlestiriw, olardiń óz betinshe jumis islew qábiletin jaratiwdi túsiniwimiz kerek. Sonday –
aq kishi jastaǵi oqiwshilarǵa jer betindegi, topıraqtaǵı, tirishilik, jaqtılıq, iǵallıliq, temperatura,
samal t. b. ekologiyalıq faktorlar hám olardıń tásirine tiri janzatlardıń beyimlesiwi,
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
777
haywanatlardıń awqatlaniwi yamasa qorǵaniwi olardiń bir – birine tásirin milliy oyinlar, qosiq
qatarlari, jańiltpashlar – ulıwma xaliq pedagogikasi úlgilerijárdeminde úyretip bariw oǵada
qolayli. Eń ásirese baslawish tálim basqishinda oqiwshilar tábiyatta hár bir tiri organizmniń óz
orniniń áhmiyetiniń bar ekenligin adam ushin paydali tárepleri, insanniń olar menen tiǵiz
baylanista ekenligin al tábiyattaǵi óz ara baylanisliliqti buziwdiń nadurisliǵi, adamniń, meyli ol
úlken jasta bolsin, meyli kishi jasta, mektep oqiwshisi bolsin – hámme teńdey tábiyat aldinda
juwapker ekenligi haqqinda ápiwayi qaǵiydalardi úyreniw lazim. Ekologiyaliq tálim hám tárbiya
usilayinsha baslawish tálim basqishinan úzliksiz sińdirip barmasań mektep oqiwshilariniń joqari
klasslarda yamasa orta oqiw orinlarin da bul túsiniklerdi tereń ózlestiriwiqiyinshiliqlar duslastiradi
dep esaplaymiz.
Xalıq pedagogikası mektep oqıwshılarına oǵada túsinikli hám psixologiyasına jaqın,
sebebi olar xalıqtıń ómiri, balalardıń óziniń tuwılıp ósken úlkesiniń ózlerine tanis bolǵan tábiyat
penen tikkeley baylanisli. Misali, mektepte sabaq paytinda oqiwshilarǵa hár bir máwsimdegi
tábiyat hádiyseleri boyinsha shiniǵiwlar alip barǵanda biz balalarǵa terekler, gúller, quslardi taǵı
basqada ápiwayi baqlawdi yamasa atamalarin biliwdi ǵana tapsirma etip bermey, al olardiń
atamalari xizmetleri haqqında jumbaqlardi da berip, olarǵa juwap izletiw, diqqatin bir jerge
jámlew, juwmaq shiǵariwǵa óz kóz – qaraslari menen analiz islewge de úyretip bariw lazim.
Misali, balalarǵa: “Dalani appaq dastúrxan qaplap aldı” Ol ne ? – dep soraw bersek, asirese mektep
oqıwshilarınan kishi jastaǵılar onıń qar ekenligin dárhál túsinedi.
Óz gezeginde múǵallim:
“Balalardiń qar, jawin, burshaq, samal, muz haqqında jáne qanday jumbaqlar
biletuǵinliǵin, olar jildiń qaysi máwsimlerinde jawatuǵinliǵinda sorap atırǵan tábiyat hádiyseleri
haqqında da jumbaqlar ayttirip jaristiriwǵa boladi.
Jáne de múǵallim tárepinen:
“Birewi jawadi,
Basqasi ishedi
Úshinshisi ósedi” – degen jumbaq beriliwi múmkin.
Sabaq paytinda oqiwshilar onıń 1-si jawin, 2-si jer , 3–si ósimlik ekenligin tabiwǵa
qiziqsinadi. Oqiwshilardiń arasinda ósimliklerdiń ósip, úlkeyiw barisin gúzetip, baqlap baratuǵin
balalar, bizińshe bul jumbaqtiń juwabin dárhál taba aladı.
Ekologiyaliq tárbiya beriwde mektep oqiwshilarina, sabaq waqitlarda ásirese haywanatlar
dúnyasi haqqında túsinik beriwde múǵallim haywanatlar dúnyasi haqqında jumbaqlardi ózide
úyrenip shiǵip, balalar menen tek klassta haywan atamalari, 1.Úy haywanlari 2.Jabayi haywanlar
haqqındaǵı jumbaqlar aytistirip klasstaǵi 2 kishi topardı jaristirip, olardan jeńimpazlarin
aniqlawǵada boladi.
Xaliq pedagogikasiniń úlgilerinen biri naqil – maqallardan paydalanip, ekologiyaliq
tárbiya beriwde oǵada áhmiyetli. Oni milliy ádebiyatlarda “ Pedagogikaliq meniyatyuralar “ dep
te ataydi. Naqil – maqallar oqiwshilarǵa ekologiyaliq tálim tárbiya beriw menen birge, tilin,
aqilinda rawajlandiradi. Misali: ” Sabaq paytinda oqiwshilarǵa muǵallim tárepinen quraminda úy
haywanlari hám jabayi haywanlardiń atlari bar naqil maqallar aytip jarisamiz “ – degen tapsirma
beriledi, balalarǵa belgili waqit ajiratilip, soń naqil – maqal aytip baslanadi. Bunda oqiwshilar
tómendegishe naqil – maqallardi aytiwi múmkin:
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
778
Misali:
Iyt joq jerde
Shoshqa úredi.
At – jigittiń qanati.
Shoshqa – shoshqani jarmaydi
Ǵarǵa – ǵarǵaniń kózin shoqimaydi.
Úsh ay qabaǵim
Úsh ay shabaǵim
Úsh ay qawinim
Úsh ay sawinim.
Jumbaqlar da, naqil – maqallar da xaliq pedagogikasiniń eń áyyemnen keń taraǵan
tárbiyaliq usillari bolip, olardan mektep oqiwshilarina ekologiyaliq tárbiya beriw barisinda hár
qiyli formalar, hár qiyli usillar arqali paydalanip bariwimizǵa boladi.
Mekteplerde teoriyaliq túsinikleri tábiyat penen baylanisli pánlerden sabaqtan tisqari
waqitlarda jarislar, viktorina sorawlari hám basqa da ótkergende pedagogtiń sheberligi menen hár
qiyli oyinlar shólkemlestiriwge boladi.Jarista tábiyat haqqındaǵI sorawlar berilip, ulıwma tańlaw
barisi tábiyatti qorǵaw máselelerine arnaliwi kerek boladi. Misali: jaris qatnasiwshilari,
oqiwshilardi bir neshe toparlarǵa bólip olarǵa “ Jildiń máwsimlerin ( gúz, qis, jaz, báhár )
máwsiminiń belgilerin qaysi topar kóbirek tabadi ? degen soraw taslanip, onıń juwabin hár topar
oylasip, óz waqit ishinde qaǵazǵa izbe – iz jazip kórsetiwi kerek. Bunday jarisiw tárizindegi
ekologiyaliq baǵdarlarda tańlawlarda hár máwsim belgili boyinsha qansha kóp sóz tapqan topar
(komanda ) jeńimpaz dep esaplanadi.
Bizińshe ekologiyaliq tárbiya beriwde mekteplerde, klasslarda, sabaqta hám sabaqtan
tisqari payitlarda oqiwshilarǵa xaliq pedagogikasi úlgilerinen paydalanip joqaridaǵI siyaqli jarislar
shólkemlestirilse sabaq mazmuni balalar yadinda tereń ornasip qaladi, sonday – aq oqiwshilar
ekologiyaliq mashqalalar menen qiziqsiniwi, olardiń sheshimin atbiwǵa ekologiyaliq
túsinikleriniń jeke kóz qaras, pikirleriniń rawajlaniwina da tásir etedi degen pikirdemiz.
Mektep oqiwshilarina ekologiyaliq tárbiya beriwde ásirese tábiyiy sabaqlarda pedagoglar
oqiwshilarǵa ekologiyaliq túsiniklerdi qurǵaq túsindirip ótpey, al sabaǵin hár qiyli didaktikaliq
materiallar xaliq pedagogikasi úlgileri menen qurallanip ótiwin usinis etemiz. Sabaq paytinda
teoriyaliq bilimler beriwde xaliq pedagogikasi úlgilerinen biri jańiltpashalardan da tómendegi
formada da paydalaniwǵa boladi dep oylaymiz. Bunda oqiwshilarǵa ósimlikler yamasa haywanat
dúniyasi haqqında túsinik bergen de muǵallim: “ Balalar bizlerdiń úyrenip atirǵan haywan yáki
ósimligimiz haqqında minaday jańiltpashlar bar, qáne oni bir neshewińiz aytip jarisip kóriń “ dep
tapsirma berip, ózi balalardiń qiziǵiwshiliǵin háreketlerin baqlap bariwi, bahalawi tiyis. Bir
tárepten balalardiń zerigiwine jol qoymasa, ekinshi tárepten sabaqtiń mazmunli ótiwin
támiyinleydi, úshinshiden oqiwshilardiń ekologiyani xaliq pedagogikasi menen biriktirip
úyreniwine, sóylewiniń aqiliniń rawajlaniwina da sebepshi boladi.
Misali:
Qirda qirq qirǵawil,
Qirq qirǵawil ishinde,
Qirq jil qisir qilǵan
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
779
Qizil qil quyriqli qirǵawil.
Bunda muǵallim “Qirǵawil” qusiniń mámleketlik qizil kitapqa kirgizilgenligin, bahali
adamlar ushin paydali qus ekenligin aytip, balalardiń yadinda qaliwi ushin onıń jansiz kebin
yamasa, kórgizbe quraldan súwretin kórsetip, balalarǵa tanistiriwi bul qusqa azar bermew kerek
ekenligin, ol tábiyattiń janli bayliǵi ekenin, qirǵawildi kóbeytiwge asirap saqlawǵa hár biriniń úles
qosiw kerekligin jeńil til menen túsindiriwi kerek.
Sonday – aq jańiltpashlardan:
Ayir atańdi júk qartaytar
Semiz qoydi may qartaytar,
Úy qartaytar, búy qartaytar.
Yamasa:
Esiktiń aldi qarabaraq
Qarabaraqtiń arjaǵi
Qara qarabaraq
Hámme qara qasqa baspaǵin
Qara qarabaraqlandirmaǵa aparatir,
Men de qara qasqa baspaǵimdi
Qarabaraqlandirmaǵa aparatirman”
Bunda oqıwshılar sabaq paytında jańıltpash quramında sóz etilgen “atap”, “qoy”
haywanları haqqında hám dala ósimlik “Qarabaraqtiń” túrleri mallar ushın ot – shóp, adamlar
ushın otın jańılǵı zat ekenligin de túsinip aladı. Olardıń tábiyattıń bir bólimi ekenligin, paydalı
táreplerin áhmiyetin túsinip ekologiyalıq bilim hám tárbiya sheńberi keńeyip baradi.
Mektep oqıwshılarına ekologiyalıq tárbiya beriwde xalıq pedagogikası úlgileri bolǵan
terme tolǵaw, ertekler, ańızlar, ráwiyatlar, dástanlardan da ónimli paydalanıwǵa, pedagoglar onı
mektepte sabaq paytında, sabaqtan tisqari payitta da paydalaniwǵa boladi. Sabaqtan tisqari
payitlarda muǵallimler óz oqiwshilari menen
Sayaxatlarda
Kórgizbelerde
Gerbariy jiynawda
Ekskursiyalarda
Úlke taniw múzeylerine
Tábiyat qushaǵına seyillerge shólkemlestiriw arqalı da balalarǵa tiyanaqlı túrde
ekologiyalıq tárbiya beriw múmkin dep esaplaymız.
REFERENCES
1.
Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда
барпо этамиз. - Т.: “ Ўзбекистон”, 2016.
2.
Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб - интизом ва шахсий жавобгарлик
– ҳар бир раҳбар фаолиятини кундалик қоидаси бўлиши керак. - Т.:” Ўзбекистон”,
2017.
3.
Vorob`ev A.I. Mehnat tálimi va kasb tanlashga yóllash metodikasi.– T: “ Oqituvchi ”,
1980.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
780
4.
Ochilov Z. Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarda kasbga yollashni shakllantirish. –
“Oqituvchi”, 1996.
5.
Mavlenova R. va boshqalar. Pedagogika. –T, 2001.
6.
Есанов М. ФОРМИРОВАНИЕ НРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ ЛИЧНОСТИ
СРЕДСТВАМИ МУЗЫКИ //Oriental Art and Culture. – 2023. – Т. 4. – №. 1. – С. 719-
725.
7.
Ayapova K., Yesanov M. Organization of Music Lessons by the Teacher in Various Ways
//Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 189-191.
8.
Esanov M., Ametov A. DOIRA SAN’ATINING RIVOJLANISHI VA TARIXI //Oriental
Art and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 729-733.
9.
Eсанов М. Знание особенностей воздействия музыкального искусства на человека
//Science and Education. – 2022. – Т. 3. – №. 12. – С. 767-771.
10.
Есанов М. О. ЎЗБЕК ХАЛҚ ЧОЛҒУЛАРИДА ИЖРОЧИЛИК ТАРИХИ //Oriental
Art and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 1. – С. 578-584.
11.
Nawrizbaeva A. A. THE PERFORMANCE SKILLS OF KARAKALPAK BAKSHIS
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 906-910.
12.
Nawrızbaeva A. A. BAQSÍ, SÁZENDE GENJEBAY TILEWMURATOVTÍN
ACTQARÍWSHÍLÍQ METHODS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №.
10. – С. 218-223.
13.
Esemuratov B. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY ON THE BASIS OF
PEDAGOGICAL TECHNOLOGY AS AN EXAMPLE OF KARAKALPAK FOLK
SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 835-840.
14.
Esemuratov B. EDUCATION OF YOUNG PEOPLE TO PATRIOTISM, COURAGE,
AND FREEDOM THROUGH SPOONS PERFORMED BY OTHERS //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 197-202.
15.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
16.
Sag’inbaevna T. S. Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence
//Spanish Journal of Innovation and Integrity. – 2023. – Т. 18. – С. 39-41.
17.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
18.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
