ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
920
XVIII - XX ÀSIRLERDE TÙRKISTANDA TÀRBIYA, MEKTEP HÀM
PEDAGOGIKALIQ PIKIRLERDIÑ RAWAJLANIWI
Qalenderova Nigarxan Kóbeysin qızı
Ajiniyaz atındaǵı NMPI Pedagogika fakulteti «Pedagogika» talim baǵdarı
1-kurs talabası.
Saparbaev Tajibay. (ilimiy basshı).
NMPI «Pedagogika» kafedrası docenti, P.I.K
https://doi.org/10.5281/zenodo.10890335
Annotaciya.
Maqalada 18-20 ásirlarde Turkistanda tárbiya, mektep hám pedagogikalıq
pikirlerdiń dáslepki payda bolıwları onıń ozıq oylı insanlar tárepine jetilistiriwleri sóz etiledi. Bul
dáwirdegi aǵartıwshılıq oy pikirlerge iye insanlardıń miynetlerindegi tálim-tárbiyaǵa, kásip
tańlawǵa baylanıslı bolǵan ideyaları sóz etiledi.
Tayanısh tusinikler:
Tárbiya, Turkistan, mektep, pedagogikalıq pikirler, Abdulla Avloniy,
milliy tárbiya, medrese, Xorezmiy, Xiywa medreseleri, Kùnxoja Ibrayim ulı, Ajiniyaz Qosibay ulı.
PROMOTION OF EDUCATION, SCHOOL AND PEDAGOGICAL IDEAS IN
TURKESTAN IN XVIII - XX CENTURIES.
Abstract.
The article talks about the progressive use of education, school and pedagogical
ideas in Turkey in the 18th - 20th centuries, and the education of advanced thinkers. During this
period, the works of intellectuals who have enlightened thoughts talk about the ideas related to
education and career choice.
Key words:
Education, Turkestan, school, pedagogical ideas, Abdulla Avloni, national
education, madrasa, Khorezmi, Khiva madrasas, Kunkhoja Ibrahim Oğli, Ajiniyaz Kosibay Oğli.
РАЗВИТИЕ ОБРАЗОВАНИЯ, ШКОЛЫ И ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ИДЕИ В
ТУРКЕСТАНЕ В XVIII – XX ВЕКАХ.
Аннотация.
В статье говорится о прогрессивном использовании образования,
школы и педагогических идей в Турции XVIII – XX веков, воспитании передовых
мыслителей. В этот период произведения интеллектуалов, обладающих просвещенными
мыслями, рассказывают об идеях, связанных с образованием и выбором карьеры.
Ключевые слова:
Образование, Туркестан, школа, педагогические идеи, Абдулла
Авлони, национальное образование, медресе, Хорезмийское, Хивинское медресе, Кунходжа
Ибрагим оглы, Ажинияз Косибай оглы.
Tárbiya – adamzat jámiyetiniń ajıralmas bólegi, mádeniy dárejesiniń aynası hám
rawajlanıwınıń tiykarı bolip xizmet etedi. Ol jámiyet rawajlanıwınıń tiykarǵı buwını sıpatında,
jámiyetlik tájiriybe, ruwhıy-adamgershilik hám milliy dástúr, úrp-ádetlerdiń birligin, olardıń
áwladtan-áwladqa ótiwin hám jámiyet rawajlanıwın támiynlewshi tiykarǵı kúsh bolip esaplanadi.
Tárbiya - násil, ortalıq, dóretiwshi xızmet hám adamgershilikli qarım-qatnas sistemasında
adamnıń shaxs bolıp qáliplesiwiniń tiykarǵı faktorı sanaladi. Abdulla Avloniydiń sózi menen
aytqanda «Tárbiya – bul ya ómir, ya azatlıq, ya apatshılıq, ya saadat, ya baxıtsızlıq máselesi…»
bolıp qalǵan hám qala beredi. Tárbiya – hár bir shaxsta belgili bir fizikalıq, ruwxıy, ádep-ikramlılıq
sıpatlardı qáliplestiriwge qaratılǵan ámeliy pedagogikalıq process; insannıń jámiyette jasawın
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
921
támiyinlew ushın zárúr bolǵan aqılıy-fizikalıq, kórkem-estetikalıq hám ádep-ikramlılıq - ruwxıy
ózgesheliklerin qáliplestiriwge baǵdarlanǵan ilájlar kompleksi.
Tárbiya - turmıstı biliw, oǵan tayarlanıwday juwapkershilikli wazıypanı orınlaydı. Tárbiya
- balanıń ana qursaǵındaǵı waqıtlarınan baslanıp, pútkil ómir boyı dawam etetuǵın úzliksiz
process. Tárbiya – insannıń inasanlıǵın támiynleytuǵın ázelden bar hám máńgilik qádriyat.
Pedagogikada tárbiya túsiniginen basqa tárbiyalaw túsinigide qollanıladı. Ol tárbiya
procesiniń ózine tán bolǵan tiykarǵı belgilerin, rawajlanıw basqıshların belgilep berip, olar
arasındaǵı negizgi baylanıslardı hám ishki qarama-qarsılıqlardı kórsetedi. Tárbiyalawda toqtap
qalıw, «izdegiler»diń jetip alıwı ushın kútip turıwlar bolmaydı. Kún menen túnniń, ay menen
aydıń, jıl menen jıldıń almasqanı siyaqlı olda úzliksiz alǵa qaray rawajlanıp bara beredi hám
balanıń pútkil ómiri boyı dawam etedi. Biraq, tárbiyanıń nátiyjeleri oqıtıwdıń nátiyjeleri siyaqlı
birden kózge taslanbaydı.
Ol uzaq waqıtlar dawamındaǵı tınımsız miynetti, shıdamlılıqtı, tásir jasawlardı, kútiwdi
talap etedi.
Feodalizm jámiyetindegi tárbiya qatlamlı túske iye boldı. Jámiyet dvoryanlar, ruxanıylar
hám diyqanlar, ónermentler qatlamlarına bólindi. Hár bir qatlamnıń óz aldına tárbiya maqseti
boldı. Dvoryanlar balaların mámlekettegi basshı xızmet orınlarına tayarladı, mártlikke, joqarı
adamgershilikke tárbiyaladı. Ruxanıylar bolsa balalarına diniy tárbiya berdi, diniy táliymatlardı
úyretti. Diyqan hám ónermentlerdiń balaları tárbiyanı tiykarınan úyde, miynet procesinde aldı.
Olar ushın arnawlı ashılǵan mekteplerde balalar ónermentshilikke, sawda islerine, oqıw,
jazıw hám esaplawǵa úyretilgen.
Tárbiyanıń wazıypaları delingende tárbiyanıń jobalastırılǵan aqırǵı nátiyjesine, maqsetine
erisiw ushın orınlanatuǵın talaplar sisteması túsiniledi. Tárbiya procesinde tárbiyalanıwshınıń
sanası qáliplesedi, sezimleri, oy-pikirleri rawajlanip baradi Tàrbiya dàslep shañaraqta qàliplesip
baradisoñ mektep dàwirinde jetilisip rawajlanip baradi. Sol waqittaĝi Orta Aziyada dàslepki
mektepler jeke menshik mektepler payda boladi, muĝallim jallap balalardi ùyde oqitiw ilajlari
àdetke aylandiriladi. Qala hàm awillarda ashilĝan mekteplerde balalardi oqitiw 6 jastan barip,
àlipbeni ùyrenip oniñ ayrim hàriplerin jaziwdi ùyrengen. Er balalar hàm qiz balalar bòlek oqitilĝan.
Sol dàwirde baslanĝish bilip beretuĝin mektepler hàm joqari bilim beretuĝin meshit hàm
medireseler bolĝan. Mektepler tiykarinan meshitler qasinda ashilĝan hàm imamlar oqitiwshiliq
etken. Medreselerde diniy bilimlerden tisqari dunyaliq bilimlerde berilgen yaĝniy nizamshiliq
(fiqh), logika, matematika (riyazat), geometriya (handasa), astronomiya, medicina, tariyx,
geografiya, àdebiyat, poetika (ilmu aruz), arab tili hàm oniñ morfolagiyasi (qofiya) oqitilĝan.
Medresede eñ bilimli tàjiriybeli qànigeler sabaq bergen. Baslanĝish bilim beriw mekteplerinde 5-
6 jil dawaminda oqitilip, arab àlipbesi, hàriplerdiñ oqiliwi ùyretilip barilĝan. Keyingi basqishta
Quran sureleri hàm ayatlari " Haftiyak " yaĝniy (Qurani kàrimniñ jetiden biri) oqitilip soñ " Shor
kitap " (tòrt kitap) onnan keyin bolsa Suwpi Allayardiñ "Risolai aziza", "Sabat ul aji zin" kitaplari
oqitilĝan. Orta àsirlerde hayal- qizlar mektepleri bay adamlar ùyinde yamasa oqitiwshi hayallar
ûyinde ashilĝan bolip, hayal - qizlar oqitiwshilariniñ Otin oyi, Otin Bibi, Bibi Otin, Bibi Xatun
dep ataĝan. Olar qizlarĝa uy jumislarin uyretken. XIX asirdiñ ekinshi yarimi XX àsir naslarinda
Tùrkistan ulkesinde uzaq tariyxiydàwir ishinde qàliplesip rawajlanĝan bilimlendiriw sistemasi
dawam etti. XIX asirdiñ ortalarinan baslanĝan basqinshiliq jùrisleri nàtiyjesinde kaloniyaĝa
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
922
aylanĝan Turkstanda jergilikli xaliqtiñ dàsturlik bilimlendiriw sistemasinda da kalloniyaliq
hukimettiñ màplerin gòzlewshi siyasat jurgizildi. Bul eñ dàslep jergilikli xaliqti ruslastiriw
maqsetinde dùzilgen rus - tuzem mektepleri ashilip hàm olardiñ sani tez pàt penen kòbeyttirildi.
Rossiya imperiyasiniñ hàr turli guberniyalarinan Tùrkistanĝa kpshirip alip keltirilgenlerdiñ
balalarina bilim beriw arqali hàkimyat wàkilleri menen jergilikli xaliq ortasinda dàldàlshiliq
qilatuĝin awdarmashilardi tayarlaw kòzde tutilĝan. Soniñ menen birge bul mektepler arqali
tiykarĝi jergilikli xaliqta rus madeniyatin keñ en jaydiriwĝa hareket etilgen. Sol sebepli Turkistan
general gubernatori G. Rozenbax (1884-1889) birinshi rus- tuzem mektebin 1884- jil Tashkentte
Saidĝani Saidazimjanniñ uyinde ashti. Dàslep bul mekteplerge jergilikli sawdager hàm
isbilermenler òziniñ balalarin oqiwĝa bergen. 1911-jil nul mektepler sani 89 ĝa jetedi. Rus - tuzem
mekteplerinde oqiw kùni eki bòlimnen ibarat bolip, dàslep rus oqtiwshisi oqiwshilarĝa (oqiw,
jaziw, esap) ekinshi bòliminde shiniĝiwlardi sabaqlardi jergilikli muĝallim alip baratugin edi.
1896- jil Tashkentte birinshi gimnaziya shilip, onda zamanagòy pànler menen kûndelikli turmista
zàrùr bolatuĝin bilimler berilgen.
XVIII- XX àsirlerde bilimlendiriw sistemasi jetilisip bariwi sebepli sol dàwirdegi oziq oyli
shayir hàm oyshillar jetilisip shiĝa baslaydi. Olardiñ pedagogikaliq pikirleri, kòzqaraslari
rawajlanip baradi. Bul bolsa pedagogika pàniniñ rawajlaniwina òziniñ unamli tàsirin tiygizedi. Bul
sòz etilgen dàwirde XVIII- XIX àsirlerde jasap òtken ulli insan Munis Xorezmiy bolip, oniñ
shiĝarmalar jaslarĝa tereñ bilim beriwge qaratilgan shigarmalar bolip esaplanadi. Xorezmiy
Xiywaĝa jaqin jerdegi Qiyat awilinda Àwezbiy shañaraginda 1778-jili dunyaĝa keledi. Oniñ àkesi
Awezbiy ilim hàm madeniyattiñ qàdirine jetetuĝin dòretiwshilik miynet adamlarin hûrmetleytugin
adam bolĝan. Sol sebepli balasiniñ ilim hàm dòretiwshilik penen shugillaniwina baylanisli bolĝan
barliq arzu- ùmitlerin àmelge asiriwĝa hàreket etken. Munis Xorezmiy dàslepki bilimdi awilliq
mektepde aladi soń Xiywa medreseleriniñ birinde oqiydi. Ol ilim sirlarin sol dawirdegi belgili
ustazi Saydiyshanxojadan ùyrenedi. Oqiw barisinda arab, parsi tillerin puqta ùyrenedi. Jas shayir
sol waqittaĝi qosiqlarin" Munis" àdebiy laqabi menen jazadi. 1804 - jili qosiqlarin bir tolamĝa
jàmleydi. 1815- jili bolsa 16892 qatardan ibarat bolĝan " Munisul - ishshoq " qosiqlarin jàriyalaydi.
Al, 1804 - jili bolsa jaziwĝa, xat taniwĝa baĝishlanĝan "Sabodi tàlim" atli qollanbasin
jazadi. Bul shiĝarma sawat ashiw jollarina umtiliwshilar ushin oĝada ahmiyetli boladi. Oniñ
birinshi bòliminde xat taniwĝa hàm jazip ùyreniwge kerekli bolĝan oqiw qurallari haqqinda, al
ekinshi bòliminde bolsa xat taniw hàm jaziw sheberliklerin jetilistiriw usillari boyinsha ameliy
baĝdarda bilimler beriledi. Munis Xorezmiy òziniñ tàlim - tàrbiyaliq qosiqlarinda dosliq,
wapadarliq màselelerine ayriqsha itibar qaratadi.
Uliwma aytqanda Munis Xorezmiy òziniñ tàlim- tàrbiyaliq kòzqaraslarinda irasgòylik,
dosliq wapadarliq, sadiqliq, adalatliliq, shirin sòzlilik ,gozzal insaniy pàzoletlerge iye boliwshiliqti
joqari bahalaydi. Xaliqti ilimli boliwĝa shaqiradi. Kùnxoja Ibrayim uli (1798-1880) niñ jàmiyetlik
- pedagogikaliq kòzqaraslari ayriqsha diqqatqa ilayiq. Ol XIX àsirdegi qaraqalpaq xalqiniñ oĝada
ulli shayir – oyshili mektep aship ustazliq etken muddaris. Shayırdıń ómiri tuwralı maǵlıwmatlar
bizge izbe-iz kelip jetpegen. Shayırdıń ómirine tiyisli tiykarǵı maǵlıwmatlar onıń «Jaylawım»,
«Ólim», «Ármanda», «Qashan kórermen». «Kún qayda», «Shalqıp maqsetli jerge bara almay»,
«Bolar ma eken», «Meniń balam», «Umıtpaspan», «Balam ólgende», «Jarımadım», «Ne boldım»,
«Sazan-aw», «Yarım qal endi», «Shaǵalalı kóldey shalqımay», «Qızıl qum», «Kim biler»,
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
923
«Kórinbey» sıyaqlı qosıqlarında jámlengen. Shayırdıń ómiri tuwralı biraz bahalı maǵlıwmatlar
Berdaq hám Ótesh shayırlardıń shıǵarmalarında ushırasadı. Sonıń menen birge, shayırdıń tikkeley
áwladlarınan jazıp alınǵan maǵlıwmatlar da bahalı maǵlıwmat beredi. Shayırdıń ata-anası erterek
qaytıs bolǵan. Bunı onıń qosıqlarındaǵı «Atam óldi ráhatimdi kóre almay», «Anadan jetim
qalıppan, qańǵırıp jetim bolıppan» degen qatarlar ayqın kórsetedi. Usılayınsha jarlılıqtıń ústine
jetimlik azabı, shańaraq mashqalası qosılıp shayır hár tárepleme turmıs qısqısına ushıraydı. Onıń
«Ólim» qosıǵındaǵı Zar jılap otırǵan úyimniń ishi, Eki ul bala bar ózimnen kishi, — degen
qatarlarǵa hám shayırdıń sońǵı áwladlarınıń bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda Kúnxoja, Ayxoja,
Nurxoja degen eki inisi menen jetim qaladı. Bolajaq shayir "Qaraqum iyshan" medresesin
tamamlap Jañadarya (Moynaq) dametep aship ustazliq etken Kùnxoja shayirshiliq hàm qissaxanliq
benen shuĝillanĝan. Shayirdiñ pedagogikaliq kòzqaraslari jàmiyetlik- filosofiyaliq tùsiniklerinen
kelip shiĝadi. Ol jàmiyettegi unamli -unamsiz qubilislar adamlardiñ alĝan tàrbiyasina, aqil -
tùsinigine baylanisli jùzege keletuginin aytip òtedi. Shayirdiñ "Meniñ balam", "Balam òlgende"
h.t.b qosiqlarinda tàrbiyaniñ barliq tùrlerin jas waqittan baslap qàliplestirilse sapali bolatuĝinin,
adamniñ jaqsi - jaman dep bòliniwi alĝan tarbiyasina baylanisliliĝin tùsindiredi, tàrbiyada adam
jasaĝan ortaliqtiñ qatnasi ùlken ekenligin, turmista jetim, àmengersiz qalĝan jaslardiñ geyde jaman
ortaliqtaĝi tàsirlerge beriliwi mùmkinligin bunday jaĝdaydiñ aldin aliw lazimliĝin aytadi. Oniñ
"Kòrerseñ", "Malim qayda" qosiqlarinda insanniñ tàgdirin aqil àdebin nasil -belgilemeytuĝinin
bayanlaydi. Unamsiz minaz -quliqli jaslardi qaytadan tarbiyalaw arqali hàm olardin òzin - òzi
tàrbiyalaw jàrdeminde jaqsilar qatarina qosiwga bolatuĝinina isenedi. Usi isenim arqali ol pùtkil
jamiyette tarbiya arqali jaqsilaw mùmkin degen juwmaqqa keledi. Al, Kùnxojaniñ " Jaylawim"
qosiĝinda adamaqilliliĝi menen abirayĝa, qàdirlilikke erisetuĝinin biraq, aqil qubilisi adam menen
birge tawilmaytuĝinin, ol ùyretiw, tàrbiya beriw arqali sirtqi unamli tàsirleri jardeminde
rawajlantuginin adamniñ dunyani tanip- biliwinde seziw aĝzalariniñ xizmeti, olardin òzara
baylanisliliĝi birin- biri toliqtiriwi oĝada àhmiyetli ekenligin bayanlaydi. Kùnxojaniñ jaslarĝa
estetikaliq tarbiya beriw kòz qaraslari diqqatqa ilayiq. Ol gozzalliqti bahalawda mazmun hàm
forma màselesine itibar berip, suliwliqti tùsiniwdiñ tiykarĝi òlshemi mazmun ekenligin
bayanlaydi. Shayirdin kòp ĝana pedagogikaliq pikirleri hàzirgi jaslar tàrbiyasinda da ùlken
àhmiyetke iye bolip kelmekte.
Sonday-aq bul dàwirde Ajiniyaz Qosibay uliniñda tàlim - tàrbiyaliq hàm pedagogikaliq
kòzqaraslari ùlken àhmiyetke iye. Ájiniyaz shayır 1824-jılı Moynaq rayonı aymaǵına qaraslı
«Qamıs bóget» degen jerde orta xallı diyqan xojalıǵında dúnyaǵa keledi. Ata-babaları balıqshılıq,
ańshılıq hám egin egip kún kóretuǵın adamlar bolǵan. Ájiniyazdıń ákesi Qosıbay, onıń ákesi
Baltabek, arǵı atası Aqjigit óz dáwiriniń batır adamları bolǵanlıǵı belgili. Anası Náziyra sózge
sheshen, óz dáwiriniń dilwar hayallarınıń biri bolǵan. Ájiniyaz jasınan ziyrek bolıp, awıllıq
meshit-mektepte oqıp bilim alǵan. Xiywadaǵı Sherǵazı xan medresesine oqıwǵa baradı. 1840-
1844 jıllarda Xorezm, Xiywada ilim-bilim u'yrenedi. Sherǵazı xan medresesinde oqıǵan dáwirinde
Ájiniyaz pútkil Shıǵıs du'nyası, arab ádebiyatı, mádeniyatı, Orta Aziya hám Qazaq dalasına belgili
bolǵan ulama-mashayıqlar, pútkil Turan-Turkistan miyrasları menen óziniń túp nusqasında arab,
parsı tillerinde tanısadı. Bozataw, Qamıs bóget, Jetim ózek degen jerlerde mektep ashıp, jergilikli
xalıq balaların oqıtqan, dóretiwshilikke berilip qosıqlar jazǵan. Ájiniyazdan bizge hár qıylı temada
jazılǵan bir júz eliwge jaqın lirikalıq qosıqları miyras bolıp qaldı. Ol qaraqalpaq ádebiyatı
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
924
tariyxında asa bilimli lirik shayır bolıp qalıw menen birlikte, óz qoljazbaların miyras etip qaldıra
alǵan belgili kórkem sóz iyeleriniń Ajiniyaz Hámra degen qızǵa úylengen. Onnan Naǵmetulla,
Habibulla, Nietulla degen úsh bala hám Húrzada atlı bir qız tuwıladı. Shayırdıń aqlıq-shawlıqları
házirgi Qońırat, Qanlıkól, Shomanay rayonlarında hám de Nókis qalasında turadıShayir
adamlardiñ anadan tuwiliw principi birdey ekenligi biraq, turmista " Bàrshe birdey bolĝan
emesligin, olardiñ bir - birine parqiniñ payda boliwi tarbiyadan ekenligin tùsindiredi. Àsirese
tàrbiyaniñ àhmiyetli tarepi jaslarĝa òner bilim ùyretiw ekenligin biraq, jàmiyettegi har qiyli
qiyinshiliqlarĝa baylanisli " heshkim ayap nàzer salmas, òner - bilim baĝqa megzer", deydi. Ol
òner - bilin eldi abadanlastiriwshi, qiyinshiliqtan shiĝariwshi qural dep esaplap, hàr bir insan
bilimli boliwi, ilimler bayanlanatuĝin pikirlerdiòzlestirip bariw kerekligin aytip òtedi. Balaniñ
bilimdi puqta iyelewi oniñ jeke umtiliwina hàm ustazdiñ oqitiw usilina baylanisliliĝin tùsindiredi.
Ajiniyaz shayir jaslarğa pàk adamgershilik belgilerdi qàliplestiriw tàrepdari bolip, tarbiya
nàtiyjesinde olardiñ keleshekte haq kewil, miyrim-shàpààtli, òzara dos, hadalmiynet etip jasawina
tiykar tayarlaniwin talap eted. Insan bul dunyaniñ tiykarĝi tutqasi boliwi ushin tàrbiyalaniwi
tiyisliligin ortaĝa qoyadi.
Onin’ shig’armalari ta’lim – ta’rbiya mektebi boli’w menen birge do’retpeleri ha’zirgi
a’wladqa ruwxiiy ku’sh, estetikaliiq zawiq bag’ishlawi menen qunli.Prezidentimiz aytqaninday:
“A’jiniyazdin’ jarqin lirikasi jasliqtin’ gozzalliqtin’ ha’m jaqsiliqtin’ o’shpes ko’rkem yesteligi
bolip tabiladi ha’m bul yestelik shayir ta’riyplegen bas ketse de tuwri joldan qaytpag’an, la’biz
hadal ma’rt ha’m ken’- peyil jas a’wladti’ ta’rbiyalap jetilistiriwde mudami ruwxiy ta’rbiya qurali’
boli’p xi’met etetug’ini so’zsiz”,- degen edi professor Ken’esbay Allambergenov. Keleshegimiz
bolg’an jas a’wladtin’ jetik ka’mil insan bolip jetilsiwinde A’jinyaz do’retpeleri jaslar tàrbiyasinda
ruwxiy aziq bola aladi. Sòz etilip atrğan dàwirde qaraqalpaq xalqiniñ belĝili shayir- oyshili Òtesh
Alshinbay uliniñ (1828-1902) tàlim - tàrbiyaliq oy- pikirleride kùta mazmunli boladi. Basqa da
qaraqalpaq shayırları sı-yaqlı Ótesh shayırdıń ómiri haqqındaǵı maǵlıwmatlardı, tiykarınan, onıń
óz shıǵarmalarındaǵı ayırım qosıq qatarları menen birge ilimiy ekspediciyalar waqtında el awzınan
jazıp alınǵan maǵlıwmatlardan alamız. Bunday maǵlıwmatlardıń kópshiligi 1930-jıllardıń basında
xalıq arasınan jazıp alınıp, baspasózde daǵazalandı. Shayir bala tàrbiyasinda shañaraq, ata-
analardiñ òrnegi ùlken tàsir kòrsetetuĝinin, jaman àke balasin jamanliqqa qàliplestiretuĝinin,
nàtiyjede bala àkesiniñ "aynimaĝan òzi" bolip shiĝatuĝinin aytadi. Òtesh jaslardi aqilliliq penen
minez-qulqin uslap tutiwĝa òzin - òzi basqariwĝa tàrbiyalaw àhmiyetliligin de aytadi. Jaslardi ar-
namisli bolip, dushpanlarĝa sir ashpawĝa, òtirik sòylemewge pikirdi oylap duris
bayanlawĝa ,jàmiyetke birlesip, el - xaliq penen doslasip jasawĝa àdetlendiriwge ,xaliq ĝamin
oylawĝa tàrbiyalaw idealarin bayanlaydi. Shayir hayal - qizlardiñ tàrbiyasi doqqat awdarip
("Gulziyba", Qizlar" t.b) olardiñ insaniyliq huqiqinhùrmet etiw kerekligin, analar kòrgenli,
tarbiyali bolsa shañaraqda perzentlerin jaqsi tarbiyalaytiĝinin, tárbiyaniñ saĝasi shañaraqdan
bundaĝi analardiñ balaĝa beretuĝin tàrbiyasinan baslanatuĝinin aytadi.
REFERENCES
1.
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik Uzbekiston davlatini birgalikda barpo
etamiz. –T.. “Uzbekiston”, 2016 y.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
925
2.
Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy taqlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar
faoliyatini kundalik qoidasi bulishi kerak. - T.: “Uzbekiston”, 2017 y.
3.
O.Alewov, A.Pazilov, Q.Seytmuratov, T.Ótebaev "Pedagogika tariyxi"
4.
Nókis. 2020-jıl.
5.
K.Xoshimov, S.Nıshanova t.b «Pedagogika tarixi» T. «Uqituvchi» 1996-yil.
6.
Xojamuratov K. B. THE FOUNDATIONS AND FORMATION OF PAINTING IN THE
FINE ARTS OF KARAKALPAKSTAN IN THE 1970S AND 1980S //Modern Science
and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 341-345.
7.
Xojamuratov Q. B. ISSUES OF THE DEVELOPMENT OF FINE ARTS IN SCHOOLS
//Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 333-336.
Internet saytları:
8.
www. tdpu. Uz
9.
www. pedagog. Uz
10.
www. Ziyonet. uz
