165
TA`LIM JARAYONI BOSHQARUVINI BAHOLASHNING NAZARIY
ASOSLARI
Ubbiev Alisher Taiirovich
Ixtisoslashtirilgan ta`lim muassasalari agentligi direktori
https://doi.org/10.5281/zenodo.10030473
Annotatsiya.
Ta’lim tizimida ta’lim va kadrlar tayyorlash sifatini oshirish uchun ta’lim
muassasalarida samarali boshqaruv faoliyatini tashkil etish dolzarb vazifa hisoblanadi. Samarali
boshqaruvni tashkil etishda qanday omillarga ko‘proq e’tibor qaratish masalalari ushbu sohada
izlanishlar olib borgan tadqiqotchilarning nazariy qarashlarida yoritilgan. Shu bois, ushbu
tezisda ta’limda boshqaruv faoliyati samaradorligi bilan bog‘liq nazariy qarashlar tahlil etilgan.
Kalit so‘zlar:
ta’lim muassasasi, boshqaruv jarayoni, samaradorlik, model.
THEORETICAL PRINCIPLES OF EVALUATION OF EDUCATIONAL
PROCESS MANAGEMENT
Abstract.
In order to improve the quality of education and personnel training in the
educational system, it is an urgent task to organize effective management activities in educational
institutions. The issues of what factors to pay more attention to in the organization of effective
management are covered in the theoretical views of researchers who have conducted research in
this field. Therefore, this thesis analyzes theoretical views related to the effectiveness of
management activities in education.
Key words:
educational institution, management process, efficiency, model.
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ПРИНЦИПЫ ОЦЕНИВАНИЯ УПРАВЛЕНИЯ
ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫМ ПРОЦЕССОМ
Аннотация.
В целях повышения качества образования и подготовки кадров в
системе образования актуальной задачей является организация эффективной
управленческой деятельности в образовательных учреждениях. Вопросы о том, каким
факторам следует уделять больше внимания при организации эффективного управления,
освещены в теоретических воззрениях исследователей, проводивших исследования в этой
области. Поэтому в данной диссертации анализируются теоретические взгляды,
связанные с эффективностью управленческой деятельности в образовании.
Ключевые
слова:
образовательное
учреждение,
процесс
управления,
эффективность, модель.
166
KIRISH
Samaradorlik tushunchasi boshqaruvga doir fanlarda ko‘plab bahs va munozaralarga sabab
bo‘lib keladi. Sababi, turli sohalarda samaradorlik sohaning xususiy ko‘rsatkichlaridan kelib
chiqib aniqlanadi. Ammo ta’lim ijtimoiy sohaga tegishli tizim bo‘lganligi tufayli natijalarni aniq
ko‘rsatkichlar bilan baholashga turlicha yondashiladi.
ADABIYOTLAR SHARHI
Ta’lim jarayoni boshqaruv faoliyati samaradorligini baholash bo‘yicha nazariy qarashlar
Mumbay Universiteti professori S.Xedekar, rossiyalik tadqiqotchilar O.Xomeriki, V.S.Lazarev,
V.I.Zvereva, P.I.Tretyakov, A.S.Krasikov, Vengriya Fanlar Akademiyasi doktori G.Kertesi,
Vashington Universiteti ilmiy xodimlari Bredley S.Portin, S.Feldmen va S. Klapplar asarlarida
yoritilgan.
Turli tadqiqotchilar ta’lim muassasasining boshqaruv jarayonini turlicha izohlashadi.
Masalan, C.Xedekar ta’lim muassasasida boshqaruv jarayoni – bu ta’lim maqsadlariga erishish
maqsadida inson va moddiy resurslardan foydalangan holda ta’lim muassasasi faoliyatini
rejalashtirish, tashkil etish, boshqarish va nazorat etish jarayonidir, deb ta’kidlagan.
TADQIQOT METODOLOGIYASI VA EMPIRIK TAHLIL
Umumiy boshqaruvda bo‘lganidek, ta’lim muassasalari rahbarlari ham o‘z faoliyatlari
davomida quyidagi yettita boshqaruv siklidan foydalanadilar: maqsadni belgilash, ma’lumotlarni
yig‘ish va qayta ishlash, boshqaruv qarorlarini qabul qilish, rejalashtirish, tashkillashtirish, nazorat
qalish va tahlil qilish.
Ta’lim muassasasining rahbari o‘ziga yuklatilgan vazifalarni bajarish jarayonida quyidagi
uch turdagi ob’ektlarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi: ta’lim jarayoni ishtirokchilari (o‘rinbosarlar,
o‘qituvchilar, o‘quvchilar, texnik xodimlar, ota-onalar, xomiylar va h.k.), jarayonlar (ta’limiy,
tarbiyaviy), moddiy-texnik vositalar.
Ta’kidlanganidek, samaradorlik tushunchasi boshqaruvga doir fanlarda ko‘plab bahs va
munozaralarga sabab bo‘lib keladi. Sababi turli sohalarda samaradorlik sohaning xususiy
ko‘rsatkichlaridan kelib chiqib aniqlanadi. Ammo ta’lim tizimi ijtimoiy sohaga tegishli tizim
bo‘lganligi sabab barcha natijalarni aniq ko‘rsatkichlar bilan baholash imkoniyati mavjud emas.
Ko‘p tadqiqotchilar samaradorlik tushunchasini ta’riflashda «unumdorlik» tushunchasiga
murojaat qilishadi.
Bu borada o‘zbekistonlik tadqiqotchilardan Sh.Qurbonov va E.Seytxalilovlar quyidagi
fikrlarni bildirib o‘tishgan: «Unumdorlik – bu qandaydir vaqt ichida olingan natijalarning
foydaliligi va u bilan bog‘liq xarajatlar o‘rtasidagi nisbatni ko‘rsatuvchi faoliyat xususiyati
167
demakdir». Shuningdek, ushbu tadqiqotchilarning fikricha, bir ta’lim muassasasining boshqa
ta’lim muassasasiga nisbatan yuqoriroq natijalari ushbu ta’lim muassasasida har doim ham
boshqaruv sifati yuqoriroq bo‘lishidan dalolat bermaydi. Masalan, ta’lim muassasasi boy moddiy
bazaga ega bo‘lsa, moliyalashtirishning qo‘shimcha manbalari hisobiga o‘qituvchilarga boshqa
ta’lim muassasasidagiga nisbatan yuqoriroq ish haqi to‘lay olsa, bu ta’lim muassasasi bu barcha
ne’matlardan mahrum bo‘lgan oddiy ta’lim muassasasiga nisbatan ta’lim sifatining yuqoriroq
bo‘lishini ta’minlashi mumkin. Lekin masala har bir ta’lim muassasasi o‘zida mavjud
imkoniyatlardan nechog‘liq foydalanayotganligidan iborat.
Yuqoridagi kabi qarashlarni rossiyalik tadqiqotchi V.S.Lazarev tadqiqotlarida ham
kuzatish mumkin. Uning fikricha, boshqaruv samaradorligi erishilgan va imkoniyati mavjud
bo‘lgan unumdorlik o‘rtasidagi munosabatlarni aks ettiradi. Unumdorlik ma’lum bir vaqt
davomidagi natijalar va ular bilan bog‘liq xarajatlar o‘rtasidagi ijobiy munosabatni ko‘rsatadi.
Ta’lim muassasalari boshqaruv faoliyati samaradorligini baholash bo‘yicha turli xil
qarashlar va turli xil metodikalar mavjud. Ya’ni, ta’lim muassasalari boshqaruv faoliyati
samaradorligini turli ko‘rsatkichlar orqali baholashi mumkin. Bir tomondan, ta’lim muassasalari
boshqaruv faoliyati samaradorligini baholash faqat boshqaruvga doir ko‘rsatkichlar bilan amalga
oshirilishi mumkin, ya’ni, rejalashtirish, tashkillashtirish, nazorat, tartibga solish, boshqaruv
apparati ta’minoti uchun nisbatan kam xarajat qilish va hokazo. Ikkinchi tomondan, boshqaruv
samaradorligi ta’lim muassasasidagi pedagogik jarayonlarning o‘zgarish dinamikasi, resurslarning
natijaviyligi, o‘tkazilayotgan islohotlarning har bir shaxs uchun ta’sir darajasiga bog‘liq.
XULOSA VA MUNOZARA
Umuman, muassasaning boshqaruvi samaradorligini baholashda qo‘llaniladigan
ko‘rsatkichlar quyidagi o‘zaro bog‘langan uchta guruhga bo‘linishi mumkin.
1-
Muassasaning faoliyat natijalari va boshqaruv sarf-xarajatlari orqali ifodalanadigan
boshqaruv tizimi samaradorligini xarakterlovchi ko‘rsatkichlar guruhi. Ta’lim muassasalari
misolida bunda bitiruvchilar sonining (mahsulot hajmining) ortishi, ilmiy tadqiqotlar, turli
grantlar, xo‘jalik shartnomalarining bajarilishidan olinayotgan mablag‘lar, loyihalarga kapital
qo‘yilmalar hajmi, professor-o‘qituvchilar va bitiruvchilarning kasbiy bilim, ko‘nikma va
malakalari kabi ko‘rsatkichlar samaradorligini ko‘rib chiqish mumkin.
2-
Boshqaruv jarayonining mazmuni va uni tashkil qilish, jumladan, boshqaruv mehnatining
bevosita natijalari va sarf-xarajatlarini ifodalaydigan ko‘rsatkichlar guruhi. Ta’lim muassasasi
boshqaruv xarajatlari sifatida boshqaruv apparatini saqlab turishga ketadigan joriy xarajatlar,
o‘quv va texnik vositalarni ishlatish, o‘quv va texnik binolarni saqlash, boshqaruv xodimlarini
168
tayyorlash va qayta tayyorlash, boshqaruv tizimini takomillashtirish, boshqaruv jarayonini
avtomatlashtirish uchun sotib olinadigan hisoblash texnikasi va boshqa vositalar hamda ularni
o‘rnatish xarajatlari hisobga olinadi.
3-
Muassasaning tashkiliy tuzilmasi, uning texnik-tashkiliy darajasining maqsadga
muvofiqligini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar guruhi. Bu guruhga o‘quv muassasasida bo‘lim va
bo‘linmalar kabi tashkiliy birliklar, markazlar, kafedralarning maqsadga muvofiq tashkil
etilganligi, kafedralarning fakultetlarga asosli ravishda birlashtirilganligi, boshqaruv
funksiyalarining markazlashganlik darajasi, prorektorlarga tashkiliy tuzilma bo‘yicha umumiy
rahbarlikning to‘g‘ri yuklatilganligi, boshqarishning kabul qilingan me’yorlari, lavozim
yo‘riqnomalari, huquq va javobgarlikning muvozanatlashuvi kabilar kiritilishi mumkin.
REFERENCES
1. Xomeriki O.N. Maktab rivojlanishi innovatsion jarayon sifatida. – M., 2014 yil.
2. Lazarev V.S. Maktab innovatsion faoliyatini baholashga me'yoriy yondashuv. //
“Pedagogika”, 2013 yil, 3-son. –b. 17–26.
3. Qurbonov Sh., Seytxalilov E. Ta’lim tizimini boshqarish. – T.: «Turon-Iqbol», 2016. –101-b.
4. Zvereva V.I. Maktab rahbarining tashkiliy-pedagogik faoliyati. – M.: “Yangi maktab”, 2017.
–b. 28-29.
5. Tretyakov P.I. Umumta’lim maktabini boshqarish tizimini shakllantirish va rivojlantirish.
Diss. dok. ped. Sci. – M., 2017 yil.
