ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
55
сфере
инвестиционной
деятельности
.
Во
–
первых
,
раздел
IX
УК
Республики
Таджикистан
посвящен
пре
-
ступлениям
против
экологической
безопасности
и
при
-
родной
среды
.
В
данном
разделе
одна
статья
(229)
регулирует
нарушения
правил
охраны
и
использова
-
ния
недр
.
Как
правило
,
нарушение
правил
охраны
и
использование
недр
возникает
при
проектировании
,
размещении
,
строительстве
,
вводе
в
эксплуатацию
и
эксплуатации
горно
-
добывающих
предприятий
или
подземных
сооружений
,
не
связанных
с
добычей
полезных
ископаемых
,
а
равно
самовольная
застройка
площадей
залегания
полезных
ископаемых
,
в
случае
если
эти
деяния
повлекли
существенный
ущерб
.
То
есть
,
при
наличии
незначительного
ущерба
,
как
пра
-
вило
,
возникает
иной
вид
юридической
ответственно
-
сти
,
а
основания
возникновения
уголовно
-
правовой
ответственности
отсутствуют
.
Во
-
вторых
,
в
разделе
XI
УК
Республики
Таджики
-
стан
содержатся
следующие
виды
преступлений
,
взаимосвязанные
с
предпринимательской
деятельно
-
стью
:
воспрепятствование
законной
предпринима
-
тельской
деятельности
(
ст
.258);
незаконное
предпри
-
нимательство
(
ст
.259);
и
лжи
предпринимательство
(
ст
.260).
Инвестиционная
деятельность
,
как
предпринима
-
тельская
,
сопряжена
с
несением
риска
.
Поэтому
нор
-
мы
,
закрепляющие
в
УК
Республики
Таджикистан
в
отношении
указанных
преступлений
,
непосредственно
образуют
состав
преступления
и
в
инвестиционной
деятельности
.
И
.
Р
.
Рустамбеков
Юридик
фанлар
номзоди
ХАЛҚАРО
САВДО
МУНОСАБАТЛАРИДА
НИЗОЛАР
ВА
УЛАРНИ
ҲАЛ
ҚИЛИШНИНГ
УМУМИЙ
ТАМОЙИЛЛАРИ
Турли
давлатларнинг
жисмоний
ва
юридик
шахслари
ўртасида
савдо
-
иқтисодий
битимларни
тузиш
,
уларни
бажариш
жараёнида
турли
келишмовчиликлар
,
шартнома
шартларини
бажармаслик
ёки
лозим
даражада
бажармаслик
ҳоллари
юз
бериб
туради
.
Ана
шундай
вазиятларда
низонинг
тез
ва
самарали
,
энг
асосийси
,
адолатли
ҳамда
оқилона
ҳал
этилиши
жуда
катта
аҳамиятга
эга
.
Ушбу
вазифанинг
мураккаблиги
кўп
ҳолларда
низолашаётган
томонларнинг
ўз
ҳуқуқий
тизими
ва
ҳуқуқий
режими
билан
бир
-
биридан
фарқ
қиладиган
турли
давлатлар
ҳудудида
жойлашганликлари
билан
боғлиқ
.
Бундай
ҳолларда
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
коллизион
нормаларида
назарда
тутилган
ечимлардан
фойдаланилиши
табиий
,
аммо
ана
шундай
ечимни
ким
топиши
,
низоларни
ҳал
қилишнинг
халқаро
ҳуқуқий
механизмлари
қандай
эканлигини
чуқур
тушуниб
етиш
лозим
бўлади
.
Хусусий
ҳуқуққа
оид
халқаро
ҳуқуқий
ҳужжатларга
кўра
ҳам
,
кўпчилик
мамлакатларнинг
миллий
қонунчилик
тизимларига
мувофиқ
ҳам
тарафлар
эркининг
автономлиги
принципи
эътироф
этилади
.
Унга
кўра
,
халқаро
савдо
-
сотиқ
битимини
тузаётган
томонлар
бошқа
масалалар
қаторида
миллий
қонунчилик
йўл
қўядиган
даражада
келгусида
юз
бериши
мумкин
бўлган
низоларни
ҳал
этиш
усуллари
масаласини
ҳам
олдиндан
белгилаб
олишлари
(
низонинг
миллий
судларга
ёки
халқаро
судларга
тааллуқлилигини
кўзда
тутиб
қўйишлари
)
мумкин
.
Бу
нарса
шартноманинг
арбитраж
изоҳига
оид
қоидаларида
назарда
тутиб
қўйилади
.
Битим
тузган
томонлар
низони
улардан
бири
жойлашган
давлат
судларида
кўриб
,
ҳал
этиш
ҳақида
келишиб
олганлари
тақдирда
ёки
муайян
мамлакатнинг
миллий
қонунчилигида
айрим
турдаги
низолар
фақат
давлат
судларидагина
кўриб
ҳал
этилиши
мумкинлиги
қатъий
белгилаб
қўйилган
ҳолларда
(
масалан
, 1992
йил
20
мартда
МДҲ
қатнашчиси
бўлган
давлатлар
ўртасида
имзоланган
"
Хўжалик
фаолиятини
амалга
ошириш
билан
боғлиқ
низоларни
ҳал
этиш
тартиби
тўғрисида
"
ги
битим
4-
моддасининг
3-
бандига
кўра
,
кўчмас
мулк
билан
боғлиқ
низоларни
фақат
давлат
судларигина
кўриши
мумкинлиги
белгиланган
)
низо
тегишли
давлатнинг
процессуал
қонунчилигига
мувофиқ
кўриб
ҳал
этилади
.
Низолар
давлат
судларида
эмас
,
балки
томонлар
келишиб
танлайдиган
нодавлат
арбитраж
(
хўжалик
судлари
)
ёки
ҳакамлик
судларида
кўриб
ҳал
этилиши
белгиланган
ҳолларда
масала
томонлар
келишиб
олган
тарзда
ҳал
этилади
.
Халқаро
савдо
-
сотиқ
муносабатлари
чоғида
юзага
келадиган
низоларни
ҳал
этишнинг
ҳуқуқий
тизимлари
яратилган
бўлиб
,
унинг
асосий
шакли
халқаро
савдо
арбитражлари
(
ҳакамлик
судлари
)
дир
.
Айрим
муаллифларнинг
"
арбитраж
"
ва
"
ҳакамлик
"
ни
халқаро
муносабатлар
соҳасидаги
мустақил
тушунчалар
ҳамда
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
56
институтлардир
,
деб
талқин
этиш
ҳоллари
учрайди
1
.
Аммо
,
бизнинг
назаримизда
,
улар
айни
бир
нарсадир
.
Бу
фикр
кўпчилик
илмий
таърифларда
ўз
тасдиғини
топган
2
.
Ҳакамлик
судлари
давлат
суд
маҳкамаларидан
анча
аввал
вужудга
келган
бўлиб
,
уларнинг
юзага
келиш
тарихи
Қадимги
Рим
давлатига
бориб
тақалади
.
Даставвал
ҳакамлик
судлари
низолашаётган
томон
-
ларнинг
ўз
ташаббуслари
билан
тузилиб
,
унинг
қарорлари
ижросини
ҳам
давлат
зўрлиги
ва
аралашувисиз
мустақил
равишда
таъмин
этганлар
.
Император
Юстиниан
замонида
ҳакамлик
қарорлари
давлат
кучи
–
мажбурлови
орқали
бажарилиши
белгиланган
.
Арбитраж
суди
деганда
,
савдо
-
иқтисодий
низони
низолашаётган
томонлар
танлаган
ва
келишиб
ваколат
берган
бир
ёки
бир
неча
жисмоний
шахсларнинг
кўриб
ҳал
этиши
,
улар
давлат
суд
тизимига
мансуб
бўлмаса
-
да
,
чиқарган
қарорлари
мажбурий
тарзда
бажариладиган
холис
орган
назарда
тутилади
.
Феодализм
даврида
феодал
ўз
ерида
мутлақ
ҳоким
,
ҳам
суд
,
ҳам
ҳакам
бўлгани
туфайли
,
тижорат
арбитражлари
ривожланмай
қолган
.
Бироқ
саноат
ва
савдонинг
авж
олиши
,
капиталистик
муносабатларнинг
кенг
ёйилиши
билан
низолар
сони
кўпайган
,
уларни
ҳал
этишнинг
мукаммал
тизимларига
эҳтиёж
кучайган
ва
бу
ҳол
тижорат
арбитражларининг
ривожи
учун
туртки
бўлган
.
Тижорат
арбитражларининг
ҳозирги
кўриниши
XVIII
асрнинг
II
ярми
ва
XIX
аср
бошларига
келиб
шаклланган
ҳамда
саноат
,
транспорт
,
савдо
ва
бошқа
соҳалардаги
низоларни
кўриб
ҳал
эта
бошлаган
.
Биринчи
жаҳон
уруши
тамом
бўлганидан
сўнг
Париж
шаҳрида
Халқаро
савдо
палатасининг
ташкил
этилиши
билан
халқаро
тижорат
арбитражлари
фаолиятининг
ташкилий
ва
ҳуқуқий
асослари
мустаҳ
-
камланиб
,
улар
тез
ривожлана
бошлаган
.
Халқаро
савдо
палатаси
ўз
фаолиятининг
дастлабки
кунлариданоқ
савдо
соҳасида
халқаро
муносабатлар
пайтида
юз
берувчи
низоларни
тез
,
арзон
ва
узил
-
кесил
(
пайсалга
солмай
)
ҳал
этиш
йўлларини
ахтариб
топа
бошлади
.
Халқаро
савдо
арбитражлари
ўз
хусусиятларига
кўра
қуйидаги
уч
турга
бўлинади
:
1)
халқаро
майдонда
фаолият
юритувчи
турли
тижоратчи
ташкилотлар
таъсис
этган
ва
улар
тасдиқлаган
регламент
(
қоидалар
)
асосида
иш
кўрувчи
доимий
(
стационар
)
арбитраж
судлари
(
масалан
,
Лондон
халқаро
арбитраж
суди
(London Court of in-
ternational Arbittation);
2)
низолашаётган
тарафлар
хоҳиши
ва
келишуви
асосида
аниқ
бир
низони
кўриб
ҳал
этиш
учун
махсус
ташкил
этиладиган
ҳамда
низо
ҳал
этилгач
,
барҳам
топадиган
бир
марталик
(ad hoc)
арбитраж
судлари
;
3)
доимий
арбитраж
судлари
билан
ad hoc
арбитраж
судлари
ўртасидаги
оралиқ
мавқени
эгалловчи
,
муайян
тижорат
ташкилоти
ёки
доимий
тижорат
арбитражи
махсус
регламентда
белгиланган
шартларга
кўра
ad hoc
тарзида
низонинг
маъмурий
муҳокамасини
ташкил
этувчи
арбитражлар
.
Халқаро
савдо
низоларининг
тижорат
1
Қаранг
:
Хамидов
И
.
А
.,
Алимов
А
.
М
.
Ўзбекистон
Республикасида
ташқи
иқтисодий
фаолият
асослари
:
Дарслик
. –
Т
.: 2001. 282-
б
.
2
Қаранг
:
Юридик
энциклопедия
. –
Т
.: 2001. 629-
б
.
арбитражларида
кўриб
ҳал
этилиши
ўзининг
бир
қатор
афзал
жиҳатларига
эга
бўлганлиги
туфайли
кейинги
пайтларда
машҳур
бўлиб
бормоқда
ва
уларда
низоларнинг
кўрилиши
мунтазам
ортмоқда
.
Низонинг
давлат
суд
тизимига
кирувчи
суд
муассасаларида
кўрилиши
низо
қатнашчиларига
қуйидаги
ноқулайликларни
туғдиради
:
а
)
хорижий
давлат
суди
учун
мажбурий
бўлган
тартиб
-
қоидалардан
бехабарлик
ва
шу
туфайли
низони
ҳал
этишга
оид
ҳужжатларни
таржима
қилиш
,
ишга
адвокатни
жалб
этиш
,
расмий
таржимон
хизма
-
тидан
фойдаланиш
заруратининг
юзага
келиши
;
б
)
суд
процессини
суд
бўлаётган
мамлакат
тилида
олиб
боришнинг
шарт
эканлиги
ва
таржиманинг
баъзан
сифатсиз
бўлиши
;
в
)
низонинг
бир
неча
суд
босқичларида
ҳал
этилиши
ва
шу
туфайли
унинг
чўзилиб
кетиши
;
г
)
давлат
судларининг
ҳар
доим
ҳам
халқаро
савдога
оид
низоларни
ҳал
қилиш
учун
керак
бўладиган
билим
ва
ваколатга
эга
бўлмаслиги
;
д
)
низо
юзасидан
миллий
қонунчилик
доирасида
далиллар
тўпланиши
ва
уларга
баҳо
берилиши
;
е
)
бир
давлат
суди
чиқарган
қарорларнинг
бошқа
давлат
ҳудудида
бажарилиши
анча
қийин
эканлиги
.
Халқаро
савдо
арбитражининг
давлатлар
одил
судлов
муассасаларидан
афзал
жиҳатлари
қаторига
қуйидагиларни
киритиш
мумкин
:
1)
уларнинг
фаолиятига
халқаро
савдо
соҳасида
ихтисослашган
экспертларни
жалб
этиш
имконининг
мавжудлиги
;
2)
низо
томонларининг
суд
таркибига
таъсир
ўтказиши
,
унда
ўзлари
танлаган
судьялар
қатнашишига
эришилиши
мумкинлиги
;
3)
низони
ҳал
қилиш
тартиби
ҳам
низолашаётган
тарафлар
фикрига
кўра
белгиланиши
мумкинлиги
;
4)
низонинг
арбитражда
кўрилиши
давлат
судларидагига
нисбатан
тез
ва
расмиятчиликлардан
анча
холи
эканлиги
;
5)
арбитражда
иш
кўриш
одатда
омма
иштирокисиз
(
тор
доирада
)
амалга
оширилиши
;
6)
арбитраж
жараёни
давлат
судларида
иш
кўришга
нисбатан
арзон
ва
тез
кечиши
;
7)
қарорнинг
томонлар
хоҳишини
эътиборга
олган
ҳолда
чиқарилиши
ҳамда
халқаро
муомала
принциплари
ва
одатларининг
ҳисобга
олиниши
;
8)
халқаро
конвенцияларнинг
мавжуд
тизими
халқаро
арбитраж
қарорларининг
бажарилишини
таъминлаши
.
Низони
арбитраж
муҳокамасига
топшириш
низо
томонларининг
эрки
ва
хоҳишига
биноан
амалга
оширилади
ва
арбитражнинг
ваколат
ҳажми
ҳам
уларнинг
хоҳиши
асосида
белгиланади
(
ингл
.
arbitration
agreement,
нем
.
schiedsfereinbarung).
Арбитраж
келишувлари
икки
шаклда
ифодаланади
ва
улар
,
биринчидан
,
компромисс
(
ҳакамлик
судида
қайд
этиш
) (
ингл
. submission to arbitration,
франц
. com-
promis)
ва
,
иккинчидан
,
арбитраж
изоҳи
(
ингл
.
arbitration clause,
франц
. clause d’arbitraige)
тарзида
бўлиши
мумкин
.