ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
20
й., 03/18/459/0536-сон; 11.05.2019 й., 03/19/536/3114-
сон
6.
Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий
базаси, 05.09.2019 й., 03/19/563/3685-сон
7.
Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий
базаси, 31.07.2018 й., 06/18/5483/1594-сон
8.
Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий
базаси, 23.01.2018 й., 06/18/5308/0610-сон; 25.05.2018
й., 06/18/5447/1269-сон
9.
Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий
базаси, 08.08.2018 й., 06/18/5505/1639-сон
10.
Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий
базаси, 18.01.2019 й., 06/19/5635/2502-сон, 08.03.2019
й., 06/19/5687/2723-сон, 21.05.2019 й., 06/19/5722/3154-
сон
11.
Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий
базаси, 05.09.2019 й., 03/19/563/3685-сон
Н.Имомов
ТДЮУ кафедра мудири,
юридик фанлар доктори, профессор
ФУҚАРОЛИК ҲУҚУҚИДА ҲОЛАТЛАР (ВАЗИЯТЛАР)
ЮЗАСИДАН КАФОЛАТЛАР (WARRANTY)НИНГ
ҚЎЛЛАНИЛИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ
Аннотация:
шартнома
тузиш
босқичида
тарафларнинг ҳалол ҳаракат қилишлари, шартнома
тузишга ундовчи ва асос бўлувчи маълумотларни
тақдим этишда суиистеъмоллик йўл қўйилмаслиги
муҳим ўринга эга. Бу аввало ғирромлик ва ноинсофлик
билан
ҳаракат
қилиниши
чеклаш
ҳамда
контрагентларнинг
шартномавий
алоқалар
бошланишиданоқ
бир-бирларига
билан
ҳалол
муносабатлар ўрнатишни таъминлайди. Амалдаги
фуқаролик қонунчилигида белгиланган фуқаролик
муомаласи иштирокчиларининг ҳалол ва оқилона
ҳаракат қилишларига оид умумий қоида бугунги
ижтимоий
муносабатларнинг
ривожланиш
ва
глобаллашув даражасида шартнома тузиш истагида
бўлган шахсларни ҳуқуқий муносабатга киришишга
ундовчи
ва
қизиқтирувчи
ҳаққоний
ва
тўғри
маълумотларни тўлиқ олиш имкониятини таъминлай
олмайди. Шу сабабли шартнома тузишга ундовчи
ҳолат (вазият)лар ҳақида маълумот берувчининг ўзи
тақдим этган маълумотларнинг тўғри ва ишончлилигиг
кафолатловчи
механизмларнинг
қонунчилик
белгиланиши орқали ушбу бўшлиқни бартараф этиш
мумкин. Ҳолатлар (вазиятлар) юзасидан кафолатлар
(
warranty) институти умумий ҳуқуқ оиласига мансуб
давлат қонунчилигида кенг амал қилади ва кейинги
йилларда мазкур институтни қитъа ҳуқуқ тизимига
кирувчи
мамлакатлар
қонунчилигида
ифодалаш
анъанаси кузатилмоқда. Бу эса ўз навбатида, варранти
(warranty)
институти
Ўзбекистон
фуқаролик
қонунчилигида ҳам ифодалаш заруратини кўрсатади.
Калит сўзлар:
фуқаролик ҳуқуқи, кредитор,
қарздор, шартнома, битим, кафолат, варранти,
қонунчилик, инглиз ҳуқуқи
Аннотация
: важное значение имеют честные
действия сторон на этапе заключения договора и
недопущение злоупотреблений при предоставлении
информации, которая мотивирует и подкрепляет
договор. Это, в первую очередь, ограничивает
нечестные и подлые действия и гарантирует, что
контрагенты устанавливают честные отношения друг с
другом с самого начала договорных отношений.
Общее правило справедливого и разумного поведения
участников гражданского оборота, установленное
действующим гражданским законодательством, не
обеспечивает полный доступ к достоверной и
правдивой информации, которая побуждает и
мотивирует желающих вступить в правоотношения при
сегодняшнем уровне развития и глобализации
общественных отношений. По этой причине этот
пробел может быть восполнен путем принятия
законодательства,
регулирующее
механизм
гарантированности
точности
и
надежности
информации,
предоставляемой
стороной
об
обстоятельствах (ситуациях), которые стимулируют
заключение договора. Институт гарантий (warranty)
широко применяется в законодательстве государств,
относящихся к семье общего права, и в последние
годы прослеживается традиция выражения данного
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
21
института в законодательстве стран континентальной
правовой системы. Это, в свою очередь, указывает на
необходимость
закрепления
института
варрант
(warranty)
в
гражданском
законодательстве
Узбекистана.
Ключевые
слова:
гражданское право, кредитор,
должник, договор, соглашение, гарантия, варрант,
законодательство, английское право
Annotation:
honest actions of the parties at the stage
of concluding the contract and the prevention of abuse
when providing information that motivates and supports
the contract are important. This primarily limits dishonest
and dastardly practices and ensures that counterparties
establish honest relationships with each other from the
outset of the contractual relationship. For this reason, this
gap can be filled by adopting legislation regulating the
mechanism for guaranteeing the accuracy and reliability of
information provided by a party about the circumstances
(situations) that stimulate the conclusion of the contract.
The institution of guarantees (warranty) is widely used in
the legislation of states related to the family of common
law, and in recent years there has been a tradition of
expressing this institution in the legislation of countries of
the continental legal system. This, in turn, indicates the
need to consolidate the institution of warrant (warranty) in
the civil legislation of Uzbekistan.
Keywords:
civil law, creditor, debtor, contract,
agreement, guarantee, warrant, legislation, English law
Инвестиция
жозибадорлиги
оширишнинг
навбатдаги ҳуқуқий механизмларидан бири – бу
ҳолатлар
(вазиятлар)
юзасидан
кафолатлардир
(warranty). Warranty
– одатда бир тарафнинг ўз
контрагенти
учун
шартномавий
муносабатларга
киришиш учун тақдим этган маълумотларининг
ишончлилиги ва ҳаққонийлигига кафолат бериш ҳамда
бу
маълумотлар
ҳақиқатга
тўғри
келмаганда
жавобгарлигини назарда тутувчи шарт саналади. Шу
сабабли warranty билан бирга инглиз ҳуқуқида
representation
(тасдиқлар,
тақдим
этилган
маълумотлар) ҳам амал қилади ва шартномавий
муносабатларни тартибга солишда қўлланилади.
Ушбу терминлар XVIII асрнинг иккинчи ярмида, яъни
инглиз ҳуқуқида шартномали мажбуриятлар ва
деликтлар ўртасидаги фарқни аниқ ифодаланган
пайтда вужудга келган [17, - С. 96].
Шу билан бирга ўрта асрлар инглиз ҳуқуқида
эътироз (covenant, debt)ларнинг турли шакллари
аниқланган бўлиб, улар асосида шартноманинг
жабрланувчи тарафи иккина тарафни тузилган
шартноманинг шартларини бажаришга мажбурлашни
талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлган[9, 2].
Англия ҳуқуқида шартнома шартлари одатда икки
турга бўлинади. Биринчи турга тегишли шартнома учун
асосий
бўлган
шартлар
мансуб
(шартнома
тарафларидан
бирининг
ундаги
шартларни
бажармаслиги иккинчи тарафда шартномани бир
томонлама бекор қилиш ҳуқуқини вужудга келтиради)
бўлса; иккинчи турига – шундай шартлар кирадики,
бунда жабрланувчи томон фақат етказилган зарарлар
қопланиши талаб қила олади.
Қайд этиш лозимки, Англия ҳуқуқида warranty ва
representation институтларининг умумий мақсади
мавжуд бўлишга қарамасдан, улар ўртасидаги айрим
фарқлар мавжудлиги ҳам кўзга ташланади. Амалий
фаолиятда
бу
қоидаги
кўра
ушбу
шартлар
бузилишининг оқибатлари (шартномани бекор бўлиши
эҳтимоли,
зарарларни
компесация
қилиниши)да
намоён бўлади[8]. Ушбу икки ҳолатда зарарни
компенсация қилиш услуби маълумотларни берган
тараф тақдим этган фактлардан келиб чиқиб
фарқланади. Warranty бўйича зарарлар компенсацияси
миқдорини аниқлашда контрагентнинг шартнома
тузишгача бўлган ҳолати ва шартнома шартлари
бузилганидан кейинги ҳолати ўртасидаги фарқ
ҳисобланади.
Representation
бўйича
шартнома
шартининг бузилишида шартнома тузиш факти бўйича
зиён ва унинг бузилиш оқибатлари бўйича зиён
ўртасидаги фарқ қопланади.
Шунга қарамасдан инглиз ҳуқуқида warranty ва
representation ўртасидаги фарқ бугунги кунда de facto
сезиларли даражада эмас. Асосан шартноманинг
муайян бир турдаги қоидалари representationда ҳам,
warrantyда ҳам мавжуд бўлади[4].
Инглиз ҳуқуқ тизимида warranty ва representation
қуйидаги йўналишларда[11] қўлланилади:
-
шартномага
бевосита
алоқадор
бўлган
маълумотларни уларни тақдим этаётган тарафнинг
ошкор қилиши;
-
warranty
ва
representation
нотўғри
бўлган
ҳолларда
шартнома
тузиш
доирасида
расмийлаштирилган ҳужжатларни de jure бекор қилиш;
-
ёлғон warranty ва representation тақдим этилган
ҳолларда зарарни компенсация қилиш механизмини
таъминлаш.
Умуман олганда, шартнома ҳуқуқи шаклланиши ва
ривожланишига 200 йилдан кўп вақт ўтган Англияда
фактларни ношартномавий қайд этиш воситаси
ҳисобланган
representation
ва
шартномали
мажбуриятларда белгиланган warranty ўртасидаги
фарқ етарли даражада ўз исботини топган. Англия
қонунчилигида warranty ва representation тарафларни
шартнома муносабатларга киришга ундовчи муҳим
ҳолатлар сифатида кўрилади. Ушбу иккала институт
фактлар тўғрисидаги қайд ёки маълумот сифатида
эътироф этилади ва шартномавий муносабатлар
вужудга келиши учун муҳим саналиши билан бирга,
иккинчи тарафни шартнома тузишга ундайди ва бу
ундов аниқ фактлар тўғрисидаг маълумотнинг
мавжудлиги ёки унинг ҳаққонийлиги ёрдамида амалга
оширилади ҳамда етказилган зарарни компенсация
қилиш воситасида қувватланади. Маълумотларни
тақдим этувчи бу вазиятда шартнома тузишга ундовчи
маълумотларнинг ҳаққонийлиги учун кафолат беради.
Англия ҳуқуқида шаклланган анъанага мувофиқ
representations
(таъкидлар,
тақдим
этилган
маълумотларнинг
буйича
масъулият)
дилект
ҳуқуқининг институти саналади. Representation “факт
тўғрисидаги таъкидлар – оғзаки ёки конклюдент
ҳаракатлар сифатида шахсни муайян ҳаракат қилишга,
айниқса шартнома тузишга ундаш усули бўлиб, бир
шахснинг
иккинчи
шахсга
қандайдик
фактлар
мавжудлиги
тўғрисидаги
ахборотни
бериши
саналади”[3]. Ноҳаққоний таъкидлар олинганида
ҳимояга бўлган ҳуқуқ қуйидаги учта мезон мос
келганда вужудга келади: таъкидлар бошқа тарафда
шартнома тузиш истаги шаклланиши учун муҳим
аҳамиятга эга бўлиши; ноҳаққоний таъкидларни
тақдим этган тарафнинг ҳаракатларида айбнинг
мавжудлиги; жабрланган тараф ҳақиқатда таъкидларга
таянган бўлиши[16]. Шу жиҳатдан misrepresentation
тақдим этилган таъкидлар ва улар олувчининг шу
асосда шартнома тузиш истагининг шаклланганлиги
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
22
ўртасидаги сабабий боғланишни англатади. Бундай
таъкид шартнома тузиш истагининг ягона ундовчиси
бўлиши шарт эмас, таъкиднинг шартнома тузиш
бўйича
истакка
таъсирининг
ўзи
етарли
ҳисобланади[6].
Кафолат (warranty) – бу шартноманинг қисми
бўлган нимадир тўғрисидаги аниқ ёки назарда
тутилаётган маълумотдир[15]. Агар ўзининг мақсади
бўйича таъкид (representation) шартнома тузишга
ундаш бўлса ва келгусида юз берадиган ҳодисалар
ҳақида эмас, балки шартнома тузиш пайтида мавжуд
бўлган
ёхуд
унгача
бўлиб
ўтган
фактнинг
ҳаққонийлигига алоқадор ва шартнома тузилиш
пайтида ҳаққоний бўлиши лозим бўлса, кафолатлар
(warranty)
келгусидаги
фактга
нисбатан
маълумотларни қамраб олади ва шартнома матнига
киритилади ҳамда уларнинг бажарилмаслиги исталган
бошқа
турдаги
шартномавий
мажбуриятни
бажарилмаслиги
каби
жавобгарликни
келтириб
чиқаради[17].
Ҳолатлар ҳақидаги маълумотларнинг деликт ёки
шартномавий
табиатини
аниқлашга,
биринчи
навбатда, бунда ҳолатлар ҳақидаги маълумотларни
бузганлик учун жавобгарликнинг вужудга келиш шарти,
шу жумладан, уни берган шахснинг айби таъсир
кўрсатади. Таъкиднинг ҳаққоний эмаслигига нисбатан
деликт жавобгарлиги қўлланилади. Ҳаққоний бўлмаган
таъкидларни беришда айюнинг мавжуд эмаслиги
шартноманинг иккинчи тарафида фақат шартнома
бекоир қилиш ва реституция (rescission) ҳуқуқини
юзага келтиради, зеро етказилган зарарни қоплашни
талаб қилиш ҳуқуқи ҳаққоний бўлмаган маълумотларни
тақдим этишда айб мавжд бўлганда юзага келади.
Англия ҳуқуқида representationsдан фарқли равишда
кафолатлар
(warranty)нинг
шартномавий
туси
қарздорнинг ўзи тақдим этган маълумотларнинг
ҳаққоний эмаслигини билганлиги ёки билмаганлиги
қатъий назарда вужудга келиши билан изоҳланади[15].
Representationsнинг warrantiesдан бир қатор муҳим
фарқлари мавжуд. Биринчидан, кафолат (warranty)га
нисбатан унинг мавжудлиги презумпцияси амал
қилади, айни пайтда misrepresentationдан келиб
чиқадиган даъволарда даъвогар зиммасига бошқа
тараф унга тақдим этган маълумотлар тўғрисидаги
фактларнинг шартнома тузиш учун муҳимлигини
исботлаш бурчи ётади. Иккинчидан, кафолатда
ифодаланган шартларга қатъий риоя этиш талаб
этилса, таъкидлар учун фақат муҳим муносабатларга
риоя этишнинг ўзи кифоя қилади. Учинчидан, кафолат
шартноманинг шарти ҳисобланади; таъкид эса қоидага
кўра фақатгина шартнома тузишга ундан саналади,
холос. Тўртинчидан, одатда кафолатлар шартнома
матнига киритилади, таъкидлар эса оғзаки бўлиши ҳам
мумкин[3].
Шунга қарамасдан амалиётда тарафлар шартнома
матнига тегишли ҳолатлар ҳақидаги маълумотларни
“representations and warranties” деган умумий ном
билан киритадилар. Инкорпорацияси назариясига кўра
representationsни шартнома матнига киритиш унинг
warranties мақомига ўтишига сабаб бўлади[16],
бинобарин
ўзининг
моҳиятига
кўра
таъкидлар
(representations) фактлар масаласидир ва тарафлар
эрки асосида келишув оқибатида эмас, балки фактик
ҳолатлар
натижасида
вужудга
келади.
Бироқ
амалиётда бундай шартномавий ҳолатлар ҳақида
маълумот таъкид сифатида ҳам, кафолат сифатида
ҳам талқин этилиши мумкин ва бу суднинг
квалификация қилинишига боғлиқ бўлади. Айни пайтда
шундай
амалиёт
шаклланганки,
унга
мувофиқ
шартномага киритилмаган оғзаки ҳолатлар ҳақидаги
маълумот сд томонидан warranties сифатида, яъни
шартноманинг бир қисми сифатида талқин этилиши
мумкин ва бундай кафолатлар ёндош кафолатлар
(collateral warranties) деб юритилади[21].
Амалиётда бундай турли хиллик тарихий сабаблар
билан изоҳланади. Лордлар Палатасининг Hedley
Byrne & Co Ltd v. Heller & Partners Ltd [1964] AC 465
иши бўйича қарори ва Misrepresentation Act 1967 қабул
қилингунига қадар, зарарларни ундириш имконияти
фақат ҳаққоний бўлмаган таъкидларни қасддан тақдим
этилганда юзага келарди. Қасдни исботлаш кўп
ҳолатларда мураккаб бўлганлиги сабабли ҳамда
бошқа тарафнинг қасди очиқ кўриниб турмаганлиги
боис даъвогар фақат бунинг муқобилини қилиши, яъни
исботлаши лозим бўларди. Шу мносабат билан
ҳолатлар ҳақида маълумот бериш шартномага
киритилади ва шартнома шарти тусига эга бўладики,
бунда шундай маълумотларга ишониб шартнома
тузган тараф шартнома жавобгарлик қоидалари
бўйича ўзига етказилган зиённи унидириш имкониятига
эга бўлади[12].
Бугунги кунда бу кўринишдаги мавҳумликнинг
мавжудлиги деликт ва шартномавий жавобгарлик учун
зарарларни ҳисоблаш қоидаларининг турличалиги
билан изоҳланадики, бунинг оқибатида ҳолатлар
бўйича маълумот беришни таъкидлар ёки кафолатлар
сифатида тан олиш зарар миқдорининг ўзгариши олиб
келиши мумкин ва судлар аниқ иш бўйича ҳолатлар
ҳақидаги маълумотларни тақдим этишни малакалашда
адолат мезонига таянадилар[21].
Шу жиҳатдан суд амалиётида таъкидларни деликт
ҳуқуқи ва кафолатларни шартнома мажбурияти
институти сифатида ажратишга нисбаан ягона
ёндашув мавжуд эмаски, бу ҳолат даъвогарга даъвони
турини танлаш имконини беради. Таъкидлар ва
кафоатларни ажратишнинг бош мезони сифатида
тарафларнинг
ҳолатлар
бўйича
маълумотларни
тақдим этишга шартнома шарти кучини беришга
бўлган ниятини объектив ўрнатиш хизмат қилади[12].
Тарафларнинг ниятини аниқлашда судлар кўплаб
омилларни ҳисобга оладиларки, улар жумласига
қуйидагиларни киритиш мумкин: ҳолатлар бўйича
маълумотларни тақдим этилганилиги ва шартнома
тузилиши ўртасида ўтган вақт (узоқ вақт оралиғининг
мавжудлиги representationни англатади); ҳолатлар
ҳақида тақдим этилган маълумотларнинг муҳимлиги
(муҳим маълумотлар катта эҳтимол билан тарафлар
томонидан шартноманниг шарти сифатида кўрилади);
агар битим ёзма шаклда тузилган бўлси шартнома
матнига киритилганлик (агар ҳолатлар ҳақидаги
маълумотлар битим матнига киритилмасдан қолган
бўлса, суд буни таъкид сифатида баҳолашга мойил
бўладилар);
қарздорда
махсус
билимларнинг
мавжудлиги (агар ҳолатлар ҳақида маълумот тақдим
этган шахс ушбу маълумотларнинг ҳаққонийлигини
кафолатлаш учун мақбул ҳолатда бўлса, судлар буни
кафолат деб эътироф этади)[2].
Representations ва warrantiesнинг фарқланиши,
шунингдек
уларнинг
деликт
ва
шартномавий
жавобгарликка тааллуқлилиги фақат назарий масала
ҳисобланмайди. Деликт ва шартномавий жавобгарлик
турли
мақсадларни
кўзлайди
ва
жабрланувчи
томонидан ундириши мумкин бўлган зарарларнинг
турли
миқдорини
назарда
тутади[22].
Деликт
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
23
жавобгарлигининг
мақсади
салбий
манфаатдан
ҳимояланиш,
яъни
даъвогарни
унинг
ҳуқуқи
бузилишидан олдинга ҳолатга қайтариш ҳисобланади;
шартномавий жавобгарлик доирасида зарарларни
ундириш мақсади – ижобий манфаатни ҳимоялаш,
яъни
даъвогарни
шартнома
лозим
даражада
бажарилганидаги ҳолатга олиб чиқиш саналади. Шу
боис misrepresentationдан келиб чиқадиган деликт
даъвоси доирасида даъвогар шартномага кириши
муносабати билан етказилган зарар суммасини
ундириши мумкин, бироқ бунда шартномани бузишдан
келиб чиқадиган даъволар бўйича ундириладиган бой
берилган фойдани талаб қилишга йўл қўйилмайди[2].
Мутахассисларнинг фикрича, инглиз ҳуқуқи бўйича
ҳолатлар ҳақидаги маълумотнинг бир нечта турлари
ва уларнинг ҳар бири бўйича прецедент амалиёти
мавжуд:
1) оддий сўз (mere representations);
2) оддий фикр (mere opinion);
3) мутахассиснинг фикри (expert opinion);
4) савдо муболағаси (trade puff);
5) “шатак билан” биргаликдаги савдо муболағаси
(puffs with a specific promise
attached);
6) чалғитишлар рўбару қилиш (далилларни
сохталаштириш – misrepresentations).
Дастлабки
уч
турдаги
ҳолатлар
ҳақидаги
маълмотлар шартномага киритилмаса, қолган учта
турдагиси шартномада акс этган саналади, гарчи
шартнома ёзма тузилиб улар шартнома матнига
киритилмаган бўлсада[20,19].
Representatio
nsни
ҳуқуқий
тартибга
солиш
статутлар ва умумий ҳуқуқ қоидалари орқали амалга
оширилади. Ушбу институтнинг фундаментал жиҳати
инглиз ҳуқуқи маълумотларни сохталаштириш учун
шартномавий келишувларни ҳисобга олмаган ҳолда
деликт жавобгарликни қўллаш имкон бериши саналади
ва бу Фактларни сохталаштириш тўғрисидаги[13]
Қонунга (1967 йил) мувофиқ таъминланади. Ушбу
қонунга мувофиқ, шартномада фактларни сезиларли
даражада қалбакилаштириш, сохталаштириш мавжуд
бўлса, шартнома бир томонлама бекор қилиш учун
асос бўлади. Одатда инглиз судлари тарафларнинг
истаклари,
кўзлаган
манфаатларига
эътибор
қаратмайдилар, шу боис шартномани бир томонлама
бекор қилиш бир қатор вазиятларда, жумладан
тарафларни дастлабки ҳолатга ҳолатга қайтариш
мумкин бўлмаганда ёки шартномани бекор қилиш
учинчи шахсларнинг ҳуқуқлари бузилишига олиб
келганда, суд етказилган зарарни қоплаш тўғрисида
қарор қабул қилади[10].
Англия ҳуқуқи бўйича кафолатлар ўтиб бўлган ёки
келгусида юз берадиган ҳолатларга тааллуқли
фактларнинг қайд этилиши ифодалайди. Бундан
фарқли равишда таъкидлар муайян вақт даврларига
боғлиқ бўлмайди ва одатдаги фактларни тасдиқлаш
ҳисобланади. Бироқ шартномавий мажбуриятлар
бўйича
кафолатлар
бажарилмаган
ҳолларда
жабрланувчи тараф зарарни қоплашга ҳақли бўлса,
ҳолатлар ҳақида ёлғон маълумотлар берилганда,
зарарни қоплаш билан бирга шартномани бекор қилиш
ҳуқуқи ҳам юзага келади. Англия ҳуқуқида ёлғон
маълумотларни тақдим этиг деликт (tort) ҳисобланади,
ўз
навбатида,
бундай
маълумотлар
тақдим
этилганида, деликтга асосланган даъво берилади ва
етказилган зарар ҳам деликт нормалари асосида
аниқланади[2].
Кафолатли
мажбуриятларнинг
бузлиши
шартноманинг бузилиши ҳисобланади ва бу вазиятда
шартнома
мажбуриятларини
бажарилмасликка
асосланган даъво қўзғатилади[21]. Бу ҳолатда зарар
миқдорини аниқлаш ҳолатлар ҳақида ёлғон маълумот
беришдан бир қадар фарқланади. Шу жиҳатдан
ҳолатлар ҳақида ёлғон маълумот бериган етказилган
зарарни аниқлаш ва кафолат бузилганда етаказилган
зарарни аниқлаш бир-бирдан фарқ қилади.
Россия
қонунчилигида
“representations
and
warranties” ўртасида фарқ мавжуд эмас. Қолаверса,
Россия шартнома ҳуқуқида деликт тушунчаси мавжуд
бўлмаганлиги боис шартномавий муносабатларида
“деликт” даъволари ҳам қўлланилмайди. Бироқ РФ
ГКнинг
431.2-моддаси
томонидан
тартибга
солинадиган ҳолатлар ҳақида маълумот бериш инглиз
шартнома ҳуқуқидаги кафолатлар ва таъкидларнинг
элементларига эга ҳисобланади.
Ўз навбатида, ҳолатлар ҳақида маълумотни тақдим
этиш ҳозирги, бўлиб ўтган ва келгусида юз берадиган
фактларни
қайд
этишни
ифодалаши
мумкин.
“Шартномани тузиш, уни бажариш ёки бекор қилиш
учун аҳамиятга эга бўлган ҳолатлар ҳақида маълумот
бериш” жумласи вақт даврининг чекланмаганлиги
билдиради ва бу даврда маълумотлар тақдим этилиши
мумкин.
Ҳолатлар
ҳақида
маълумот
бериш
қоидасининг бузилиши оқибатларига нисбатан Россия
қонунчилиги мазкур оқибатларни вужудга келиши учун
бошқа асосларни назарда тутадики, б ҳолатлар аввало
умумий ва қитъа ҳуқуқ тизимлари ўртасидаги фарқдан
келиб чиқади. ГК РФнинг 413.2-моддасига ҳолатлар
ҳақидаги маълумотларни бузишга оқибатларининг икки
турини назарда тутади. Биринчи ҳолатда, агар
ҳолатлар ҳақидаги маълумотларнинг бузиш тақдим
этилиши жабрланувчи тараф учун муҳим аҳамият касб
этмайди ва бунда етказилган зарарни қоплаш ёки
неустойкани ундириш талаб қилиниши мумкин[21].
Англия шартнома ҳуқуқидан фарқли равишда Россия
қонунчилиги бўйича етказилган зарарни ҳисоблаш
усуллари бир хилда бўлади.
Иккинчи ҳолатда, агар ҳолатлар ҳақида нотўғри
маълумот тақдим этиш жарбланган тараф учун муҳим
аҳамиятга эга бўлса, етказилган зарарни қоплаш ва
неустойкани
ундириш
талаби
билан
бирга,
шартномани бекор қилишни ҳам талаб қилиши мумкин,
агар бундай оқибат тарафлар томонидан шартнома
тузиш пайтида келишиб олинмаган бўлса[18]. Истисно
ҳолатларда эса шартномани ҳақиқий бўлмаган битим
сифатида эътироф этиш варианти ҳам мавжудку, бу
инглиз ҳуқуқидаги шартнома бекор қилиш (rescission)
билан айнийдир. Масалан, кафолатга нисбатан унинг
моддийлиги презумпцияси мавжуд ва бу ҳолатда
бундай даъволар учун ижобий қарор қабул қилиш учун
даъвогар зиммасида уни шартнома тузиш тўғрисида
қарор қабул қилишига таъсир кўрсатган таъкидларнинг
муҳимлигини исботлаш бурчи ётади. Тақдим этилган
кафолатнинг моҳияти кирадиган ҳолатлар, қайд
этилган фактларга тўлиқ риоя этилиши етарли
бўладиган таъкидлардан фарқли равишда аниқ
бажарилмоғи лозим[6].
Кафолат шартномани тузиш шарти ҳисобланса,
таъкидлар тарафларни шартномавий муносабатларга
киришишга ундаш ролини бажаради. Кафолат, қоидага
кўра, шартнома матнига киритилади, таъкид эса оғзаки
шаклда ифодаланиши ҳам мумкин[18].
Шунга
қарамасдан
амалиётда
келишаётган
тарафлар шартнома матнига ҳолатлар ҳақидаги
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
24
маълумотларни ягона “representations and warranties”
номи билан киритадилар. Шартнома матнига ҳолатлар
ҳақидаги маълумотларни киритиш назарий жиҳатдан
уларга кафолат мақомини бериш учун ўзига хос
“кўприкча” вазифасини бажаради, ўзининг моҳиятига
кўра ҳолатлар ҳақидаги маълумот фақат фактларни
аниқлаштириш шакли саналади ва тарафларни ўзаро
келишганлик фактидан эмас, балки шартноманинг
фактик шартларидан келиб чиқади[14]. Бундай
ҳолатлар ҳақидаги маълумотлар судда бевосита
тузилган шартноманинг таркибий қисми ҳисобланган
кафолат сифатида талқин этилиши мумкин.
Товар (иш ёки хизмат) сифатининг шартномадаги
талабларга жавоб бермаслигига доир қоидалар
фуқаролик-ҳуқуқий
шартномаларининг
алоҳида
турларида
назарда
тутилган.
Бундан
бошқа,
шартномани тузишда ҳолатлар (вазиятлар) юзасидан
нотўғри маълумотлар тақдим қилишнинг салбий
оқибатлари миллий қонунчиликда назарда тутилмаган.
Шунга кўра инглиз ҳуқуқининг ҳолатлар (вазиятлар)
юзасидан
кафолатлар
институтининг
айрим
элементларини миллик қонунчиликка жорий қилиш
мақсадга мувофиқ. Бунда ҳолатлар (вазиятлар)
юзасидан кафолатлар берган шахс учун мажбуриятлар
ёки бошқа юридик оқибатлар, ҳолатлар (вазиятлар)
юзасидан кафолатларда бундай оқибат келиб чиқиши
мумкинлиги аниқ кўрсатилган ҳолдагина юзага келади.
Шунингдек, ёзма шаклда акс эттирилмаган ҳолатлар
(вазиятлар)
юзасидан
кафолатлар
ҳақиқий
ҳисобланмайди.
Умумий қоидага кўра, шартномадаги тараф
билмаган ёки билиши лозим бўлмаган вазиятда
тақдим қилган нотўғри маълумотлари учун жавобгар
бўлмайди, бироқ тадбиркорлик фаолиятини амалга
оширишда нотўғри маълумотларни тақдим қилган
шахс, шартномада бошқа қоидалар белгиланмаган
тақдирда, маълумотларнинг нотўғрилигини билмаган
ёки билган бўлиши лозимлигидан қатъий назар
жавобгар бўлади. Нотўғри маълумотлар юзасидан
зарарларни ундириш ҳуқуқи, шартномани алдаш ёки
чалғитиш натижасида тузилгани туфайли ҳақиқий эмас
деб топиш имконидан махрум қилмайди.
Нотўғри маълумотлар олди-сотди шартномасининг
предметига
доир
бўлса
(масалан,
бегоналаштирилаётган
товарниннг
сифат
кўрсаткичлари,
ёки
акциялари
солди-сотди
қилинаётган корпорациянинг кўрсаткичлари) ҳолатлар
(вазиятлар) юзасидан кафолатлар бўйича жавобгарлик
мажбуриятларни бажармаганлик учун жавобгарлик
характерига эга бўлади. Мазкур таҳлиллардан келиб
чиқиб, Фуқаролик кодексига “Ҳолатлар (вазиятлар)
юзасидан кафолатлар (warranty)” номли моддани
киритиш ва уни қуйидаги мазмунда белгилаш мақсадга
мувофиқ бўларди.
363-
1 модда. Ҳолатлар (вазиятлар) юзасидан
кафолатлар (warranty)
Шартномани
тузиш,
шартнома
шартларини
бажариш ҳамда уни бекор қилиш учун муҳим бўлган
ҳолатлар
юзасидан
нотўғри
маълумот
берган
шартнома тарафининг маълумотларига ишонган ҳолда
шартномани
тузган
иккинчи
тараф,
нотўғри
маълумотлар тақдим қилиниши юзасидан кўрган
зарарлари ёки шартнома бўйича неустойкани талаб
қилишга ҳақли, агар:
-
ҳолатлар (вазиятлар) юзасидан кафолатлар ёзма
шаклда баён қилиниб, кафолатлар берган шахсда
мажбуриятлар келиб чиқишига ёки бошқа юридик
оқибатлар келиб чиқишига асос бўлади деб ҳисоблаш
учун етарли асос мавжуд бўлса;
-
кафолат
берган
шахс
маълумотларнинг
нотўғрилигини билган ёки билиши лозим бўлганлиги
ҳамда
контрагент
шартнома
тузишда
мазкур
маълумотларга таянганлиги тасдиқланган тақдирда;
Тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда
нотўғри
маълумотларни
тақдим
қилган
шахс,
шартномада бошқа қоидалар белгиланмаган тақдирда,
маълумотларнинг нотўғрилигини билмаган ёки билган
бўлиши лозимлигидан қатъий назар мазкур модданинг
биринчи қисмига кўра жавобгар бўлади. Бунда иккинчи
тарафнинг тақдим қилинган нотўғри маълумотларга
таянган ҳолатда ҳаракат қилгани, нотўғри маълумот
тақдим қилган шахсга маълум бўлганлиги фараз
қилинади.
Агар шартномада бошқача ҳолат назарда тутилган
бўлмаса нотўғри маълумотларга асосланиб ҳаракат
қилган тараф иккинчи тарафдан нафақат зарар ёки
неустойка ундириш, балки шартномадан воз кечиш
ҳуқуқига эга.
Нотўғри
маълумотларга
асосланиб
ҳаракатланаётган тараф, шартномадан воз кечиш
ўрнига шартномани ҳақиқий эмас деб топишни талаб
қилишга ҳақли (мазкур модданинг учинчи қисми).
Шартноманинг ҳақиқий эмас деб топилиши мазкур
модданинг биринчи ҳамда иккинчи қисмида назарда
тутилган оқибатларнинг келиб чиқишига тўсқинлик
қилмайди.
Таъкидлаш
лозимки,
миллий
қонунчиликка
warrantyга
оид
қоидаларни
киритиш
биринчи
навбатида,
кредиторларнинг,
хусусан
инвесторларнинг, айниқса хорижий инвесторларнинг
ҳуқуқларини самарали ҳимоя қилиш ва кафолатлашни
таъминлайди. Бунда инвестиция жалб этаётган
томондан
тақдим
этилган
ҳолатлар
ҳақидаги
маълумотлар
(warranty)
ва
таъкидлар
(representation)нинг
ҳаққоний
эмаслиги
сабабли
инвесторга етказилган зарар қопланиши лозим бўлади.
Масалан, инвестиция жалб этиш мақсадида чет эллик
инвестор билан музокарлар олиб борган тараф
миллий бозорнинг конюктураси, муайян турдаги
товарларга бўлган миллий бозордаги таклиф, тегишли
турдаги ишлаб чиқаришдан кутилаётган даромад
хусусида тақдим этилган маъмулотларнинг ҳақиқиатга
тўғри келмаслиги оқибатида инветор кўрган зарарлари
инвестиция
жалб
қилиш
мақсадида
шундай
маълумотларни тақдим этган тараф томонидан
қопланиши лозим бўлади.
Адабиётлар рўйхати:
1. Beames J. A Translation of Glanville. Washington,
1900.
– P. 207.
2. Beatson J., Burrows A., Cartwright J . Anson's Law
of Contract. 29th ed. Oxford University Press, 2010. P.
3. Black's Law Dictionary / B.A. Garner (ed.). 9th
Deluxe ed. West Pub., 2009. P. 1725.
4. Bourne
Т. Contractual Representations and War-
ranties
–
Why
the
Difference
Matters.
URL:
contractual-representations-
warranties-difference-matters/.
5. Compensation and Deterrence // Commercial Con-
tract Law: Transatlantic Perspectives / eds. by L. A. Di-
Matteo, Z. Qi, S. Saintier, K. Rowley. Cambridge, 2013. P.
418.
6. Devenney J. Re-Examining Damages for Fraudu-
lent Misrepresentation: Towards a More Measured Re-
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
25
sponse to Compensation and Deterrence // Commercial
Contract Law: Transatlantic erspectives / L.A. DiMatteo, Z.
Qi,S. Saintier, K. Rowley (eds.). Cambridge University
Press, 2013. P. 418.
7. Devenney J. Re-Examining Damages for Fraudu-
lent Misrepresentation: Towards a More Measured Re-
sponse to
8. Elliott
С., Quinn F. Contract Law. Harlow, 2009. P.
331-434
9. Glanvill R. Tractatus de legibus et consuetudinibus
regni Angliae. Lib. 10. Cap. 8.
10. Gleb
A.
Pichikov,
Aleksey
E.
Pechenkin representations, warranties AND indemnities in
English law // Английское право и правовая система
Республики Казахстан. Материалы международного
круглого стола (Алматы, 23 октября 2018 г.) /
https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31941058#pos
=5;-106
11. Kuney G. W. To the Best of Whose Knowledge //
California Business Law Practitioner. 2007. Vol. 22. No. 2.
P. 58.
12. McKendrick E. Contract Law: Text, Cases, and Ma-
terials. 5th ed. Oxford University Press, 2012. P. 296.
13. Misrepresentations
Act
of
1967
URL:
https://www.legislation.gov.uk/ukpga/1967/7
14. Saunders T.W.A Treatise on the Law of Warranties
and Representations Upon the Sale of Personal Chattels.
L., 2014. P. 87.
15. Thomas William Saunders. A Treatise on the Law
of Warranties and Representations Upon the Sale of Per-
sonal Chattels.
“Law Times” Office, 1874. P. 3.
16. West GD, Lewis WB. Contracting to Avoid Extra-
Contractual Liability
– Can Your Contractual Deal Ever
Really Be the "Entire" Deal? // The Business Lawyer.
2009. V. 64. P. 1008.
17.
Будылин С.Л. Деликт или нарушение договора?
Заверения и гарантии в России и за рубежом // Вест-
ник экономического правосудия. 2016. – № 3, 4. – С.
96.
18.
Дубинчин А.А. Английское контрактное право:
практическое пособие для российского юриста: заклю-
чение договора. М., 2012. – С. 225-226.
19.
Оробинский В.В. Английское контрактное право.
Просто о сложном. М., Феникс. 2016. С. 154-165.
20.
Сулемейнов М.К. Английское право и правовая
система Казахстана // Право и государство. № 3(72)
2016. С. 37-45
21.
Томсинов А. В. Заверения об обстоятельствах и
возмещение потерь в российском праве в сравнении с
representations, warranties
и indemnity в праве Англии и
США // Вестник экономического правосудия Россий-
ской Федерации. 2015. № 11. С. 92.
22.
Томсинов А.В. Мера убытков за недостоверные
заверения в праве Англии и США // Вестник граждан-
ского права. 2015. – № 5. – С. 105.
О.Х.Нарзуллаев
ТДЮУ профессори в.б.,
юридик фанлари доктори
БАРҚАРОР РИВОЖЛАНИШДА ЯНГИ ЭНЕРГИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА ЭНЕРГЕТИКА ҲУҚУҚИНИНГ
РЕТОСПЕКТИВ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ
Аннотация:
энергия ишлаб чиқариш инсониятнинг
мавжуд бўлиши ва ривожланишининг зарурий
воситаси
ҳисобланиб, табиат ва атроф табиий муҳитга таъсир
кўрсатади.
Б
арқарор ривожланишни таъминлашда
энергетика соҳасини юриспруденция нуқтайи назарида
ўрганиш ва қиёсий таҳлил қилиш муҳим. Бу борада
ривожланган мамлакатлардаги тажрибаси ва миллий
давлатчилигимизнинг ҳуқуқий анъаналарини ўрганиш
аҳамиятли ҳисобланади. Янги энергия технологиялари
ва энергетика ҳуқуқининг ривожланиши, тадқиқ
этилиши, инновацион технологиялар, унинг ҳуқуқий
асослари қиёсий таҳлили, илмий асослари ўрганилиши
алоҳида аҳамиятлидир.
Калит сўзлар
:
барқарор ривожланиш, юридик
таълим, фан, такомиллаштириш, энергия хартияси,
энергия
стратегияси,
инновация,
тенденция,
энергетика ҳуқуқи, муқобил энергия, қайта тикланувчи
энергия, қуёш энергияси, шамол энергияси, геотерма,
ГЭС, биогаз, биомасса, коллайдер, атом энергияси,
термаядро, ядровий ёқилғи, биологик хилма-хиллик,
биологик ресурслар, халқаро энергетика ҳуқуқи.
Аннотация: производство энергии - необходимое
средство существования и развития человека,
влияющее на природу и окружающую среду. Изучение
и сравнительный анализ энергетического сектора с
точки зрения юриспруденции важны для обеспечения
устойчивого развития. В этой связи, имеет большое
значение изучение опыта зарубежных стран и право-
вые традиции национальной государственности.
Особое значение имеют разработка и исследование
новых энергетических технологий и энергетического
права, инновационных технологий, сравнительный
анализ его правовой основы, изучение научных основ.
Ключевые
слова:
Устойчивое
развитие,
юридическое образование, наука, совершенствование,
энергетическая хартия, энергетическая стратегия,
инновации,
тренд,
энергетическое
право,
альтернативная энергия, возобновляемая энергия,
солнечная энергия, энергия ветра, геотермальная
энергия,
гидроэнергетика,
биогаз,
биомасса,
коллайдер, ядерная энергия, термоядерная энергия,
ядерное топливо, биоразнообразие, биологические
ресурсы, международное энергетическое право.
Annotation: energy production is a necessary means of
human existence and development, affecting nature and
the natural environment. The study and comparative anal-
ysis of the energy sector from the point of view of jurispru-
dence is important in ensuring sustainable development.
In this regard, it is important to study the experience of
developed countries and the legal traditions of our national
statehood. Of particular importance is the development
and research of new energy technologies and energy law,
innovative technologies, comparative analysis of its legal
basis, the study of scientific foundations.
Key words: sustainable development, legal education,
science, improvement, energy charter, energy strategy,
innovation, trend, energy law, alternative energy, renewa-
