91
3-
SHO‘BA.
KOMPYUTER LINGVISTIKASI VA KORPUS
LINGVISTIKASI MUAMMOLARI
MATNNI AVTOMATIK QAYTA ISHLASH XUSUSIDA
Toirova G.I.
BuxDU dotsenti, filologiya fanlari doktori
Oxirgi
o‘
n yilliklarda matnning avtomatik tahlil instrumentlarini ishlab
chiqishda va matnni tabiiy tilida razmetka (belgilash) sohasiga oid yangiliklarda
misli k
o‘
rilmagan darajada sifatli
o‘
zgarishlar yuz berdi [1,2,8,9]. Bu hodisani
soha mutaxasisslari sifatiy sakrash deb baholashdi. Bu sakrash zamonaviy
kompyuter lingvistikasi sohasida erishilgan yutuqlar, usullarni faol
o‘
zlashtirish va
kompyuter fani hamda statistikasi, mashina
o‘qiydigan matn ma’lumotlari
hajmining eksponensial
o‘
sishi, shuningdek elektron lingvistik resurslarning
rivojlanishi sababli yuz berdi. Lingvistik tahlilning zamonaviy instrumentlari
matnning nafaqat grammatik (morfologik, sintaktik) xususiyatlarini, balki
matnning ba’zi semantik v
a pragmatik xususiyatlarini ham avtomatik tarzda
razmetka (belgilash)ga imkon berdi. Tabiiy tilni mashina t
o‘
laqonli tushunishi,
avvalgidek futurologiya sohasi zimmasiga qolyapti, ammo komyuter lingvistikasi
texnologiyasi matn materiallarini tadqiq qilishning yangi imkoniyatlarini ochib
berdi.
Kompyuter lingvistikasining zamonaviy usullari q
o‘
llanilgan razmetka
(belgilash)larning avtomatlashtirilgan instrumentariysini ishlab chiqishdan va uni
miqdoriy tadqiqotlar uchun q
o‘
llashning namoyishidan iborat[7,8,9]. Mazkur
yondashuv, matn tilini avtomatik vositalar bilan va badiiy asarni filologik tadqiqot
vazifalari bilan tadqiq qilish imkoniyatlari orasida yuzaga keladigan yuqorida qayd
etilgan qiyinchiliklarni barataraf qilishga imkon yaratadi. Personajlar tizimini
miqdoriy tahlili uchun m
o‘
ljallanagan badiiy matning mashina
o‘
qiydigan
semantik razmetka (belgilash)lari, A.Navoiyning asarlari misolida semantik
razmetka ( belgilash)larni amalga oshirish mumkin. Shunday qilib, badiiy asarning
mazmuniy elementlarini tadqiq qilish uchun zamonaviy kompyuter lingvistikasi
instrumentlaridan va ma’lumotlarni statistik usulda tahlil qilishning imkoniyatlari
q
o‘
rsatib berilgan. Shu y
o‘sinda, yirik shakldagi nasriy yoki she’riy asarning
personajlar tizimining matndagi reprezentatsiyasi tadqiqot obyekti b
o‘
lib hizmat
qiladi. Personajlarning parametrik tavsiflari tadqiqotning predmeti b
o‘
lib xizmat
qilgan.
Asar personaji
–
bu, bir tomondan, soddalashtirilgan (sxematik, stereotipik
tarzda), va yoki
o‘
zining badiiy timsolida juda ham murakkab tuzilishga ega
b
o‘
lgan badiiy obraz, shaxsning k
o‘
lda yaratilgan modelidir. Shu bilan bir qatorda
eng murakkab badiiy obraz ham matnda aniq ketma-ketlikda tilga olinganda
vujudga keladi
–
Y
.V. Nedoshivina ning bu kabi funksional ta’rifini
taqqoslaymiz:
“Adabiy personaj –
bu, mohiyatan, bir matn chegarasida birta shaxsning paydo
b
o‘
lishining ketma-
ketlikdagi seriyasidir” [6]. Personajning matnga kirishlari turli
xil b
o‘
lishi mumkin: ismlarning variantlari (Farhod, Shirin, Majnun, Layli, Sulton
Husayn Boyqaro, Badiuzzamon), titullar va gonorotivlar (janobi oliylari), anaforik
eslanishlar (u), boshqa personajlarning nutqidagi murojaatlar (muhtaram zot, siz),
92
rolli va vaziyatli tavsiflar (yosh yigit, kelayotgan kishi, yaralangan) va boshqalar.
Ammo
o‘
ta muhim b
o‘
lgan bu kabi kirishlar va shakllantiriladigan lingvistik
belgilar aniq chegaralarga ega (atoqli otlar, kishilik olmoshlari) va shuning uchun
ham ular kompyuter lingvistikasi vositalarida mavjud b
o‘
lgan razmetkalarga mos
tushadi. Shunday qilib, personaj badiiy asarning shunday elementi b
o‘
lib kiradiki,
u
o‘
zida badiiy murakkablik va
o‘
ta teranlik bilan matnda avtomatlashtirilgan
razmetka imkonini
o‘
zida mujassamlashtiradi.
“Personaj bir nechta sahifadan so‘
ng yana qayta paydo b
o‘
lish va
o‘
sib
borayotgan birlikka yana birta b
o‘g‘
in q
o‘
shish uchun y
o‘
qoladi,
o‘
zini
o‘
rnini
boshqalarga b
o‘
shatib beradi. Takrorlanuvchi, u yoki bu darajada barqaror belgilar
personajning xususiyatini tashkil etadi ” [6]. Matnda lingvistik nuqtai nazardan har
bir yangi kirish, uni
o‘
rab turgan kontekstning
o‘
ziga xosligiga va muvofiq
leksemalarning grammatik (s
o‘
z
o‘
zgartiruvchi) xususiyatlariga ishora qiluvchi bir
qator belgilari bilan tavsiflanishi mumkin. Bu personajlarning miqdoriy
tadqiqotlari uchun keng imkoniyatlar ochib beradi.
Badiiy asardagi personajlari nutq matnnini semantik razmetka (belgilash)ga
quyidagi usulini ishlab chiqish va uning aprobatsiyasini taklif etamiz: badiiy asar
personajlari tizimini modellashtirish; matnida personajlar q
o‘
llanilishini avtomatik
razmetka (belgilash); mavjud birta aniq personajning yagona koreferent zanjiriga
mukammal personaj identifikatori yordamida bo
g‘
langan.
Matnni avtomatik qayta ishlashning zamonaviy vositalari orqali ahamiyatli
ma’lumotlarni va badiiy asarlar personajlari tizimini semantik belgi shaklida
strukturalash uchun q
o‘
llanilishi mumkin.Tayyorlangan razmetkalar personajlar
tizimi tahlilini miqdoriy metodlar bilan amalga oshirishga imkon beradi
(takrorlanishlar tahlili, k
o‘
p omilli satistik tahlil, korrelyatsion tahlil, tarmoqli
tahlil). Razmetkalardan olingan ma’lumotlarni tahlil qilishning aniq usuli
ni
(metodini) tanlash, personajlarning aynan qaysi tizimi olingan modelda
q
o‘
llanilashga bo
g‘
liq b
o‘
ladi.
Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanidagi quyidagi parchaga e’tiborimizni
qaratsak:
Saroy ahli kunduzgi ish kunlaridan b
o‘
shab hujralariga qaytqanlar, ko
‘
b
hujralar kechlik osh pishirish ila mash
g‘
ul, shuning uchun kunduzgiga qara
g‘
anda
saroy jonliq: kishilarning shaqillashib s
o‘
zlashishlari, xoxolab kulishishlari
saroyni k
o‘
kka k
o‘
targudek.
Abdulla Qodiriy “O‘tkan kunlar” asari matnini avtomatik
-semantik
razmetkalashda quyidagi modeldan foydalanadi:
t:nut.metonim: - nutqiy metonimiya
O‘zbek xalqining chin ma’noda o‘
ziga xos milliyligini aks ettiradigan mazkur
romanning ushbu parchasida metafora leksik-stilistik usuli kechlik osh pishirish ila
mash
g‘
ul, saroy jonliq, saroyni k
o‘
kka k
o‘
targudek kabi birliklarda metafora
q
o‘
llangan. Bu yerda xujralar, saroy s
o‘
zlari orqali odamlar, savdogarlar
ifodalanmoqda.
O
g‘
ir tabiatlik, ulu
g‘
g‘
avdalik, k
o‘
rkam va oq yuzlik, kelishgan, qora k
o‘
zlik,
mutanosib qora qoshliq va endigina murti sabz urgan bir yigit
Muallif mazkur
parchada romandagi bosh qahramonlardan biri Otabekni tasvirlashga harakat
qilgan. Bu yerda murti sabzi urgan tasviriy ifodasi orqali Otabekni
o‘
spirin bir
93
yigit, yoshi yigirma-yigirma ikkilar atrofida ekanligini k
o‘
rsatib, badiiy
adabiyotning
o‘
ziga xos badiiy estetik qiymatini namoyon etmoqda.
t:nut.metonim: - murti sabz urgan
Qando
g‘
dir bir xayol ichida
o‘
ltur
g‘
uchi bu yigit Toshkandning mashhur
ayonlaridan b
o‘
l
g‘
an Yusufbek hojining
o‘g‘
li
—
Otabek.
t:nut.metonim: - xayol ichida
o‘
ltur
g‘
uchi
Bu yigit yaxshi
g‘
ina davlatmand b
o‘
lsa ham, lekin shuhrati nimauchundir
boyligi bilan b
o‘
lmay,
«Homid xotinboz» deb shuhratlangan, kishilar Homid
orqasidan s
o‘
zlashkanda uning oti
g‘
a taqil
g‘
an laqabni q
o‘
shib aytmasalar,
yol
g‘
iz
«Homidboy» deyish ila uni tanita olmaydilar
(aslida: u haqida gapirganda),
oti
g‘
a taqilgan (aslida: ismiga q
o‘
shib aytiladigan) s
o‘
z birikmalarida metafora
leksik-stilistik usul q
o‘
llagan. Romandagi salbiy qahramon b
o‘
lmish Homidga
berilgan ta’rifdan muallif badiiy tasviriy vosita, ya’ni metaforadan mohirona
foydalanish orqali yoritib bergan. Bu yerda
orqasidan s
o‘
zlashgan
t:nut.metonim: oti
g‘
a taqilgan
Manimcha, uylanishdek nozik bir ish dunyoda y
o‘
qdir,
—
dedi Rahmat va
Otabekka yuz
o‘
girdi.
—
Uylangach, xotining ta’bingga muvofiq kelsa bu juda
yaxshi; y
o‘
qsa, munchalik o
g‘
ir gap dunyoda
b
o‘lmaslanishdek nozik bir ish”
“kichik bir xato butun umrga tatigulik tashvishga aylanishi mumkin bo‘lgan amal”
kabi ma’nolarda qo‘llanilmoqda. “Og‘ir gap” birikmasi esa, yuqorida ta’kidlab
o‘tilgan “butun umrga tatigulik tashvish” ma’nosida qo‘
llanmoqda. Aslida ishning
nozigi b
o‘
lmagandek, gapning o
g‘
iri ham b
o‘
lmaydi. Bu yerda metaforik k
o‘
chma
ma’no orqali badii
y adabiyotning serjiloligi k
o‘
rsatib berilmoqda Ushbu matnda
metafora leksik-stilistik usuli uylanishdek nozik ish va o
g‘
ir gap birikmalarida
q
o‘
llangan.
t:nut.metonim: O
g‘
ir gap
Bir s
o‘
z bilan aytganda, metonimiya - bu inson bilimi va munosabatini toifaga
ajrata oladigan k
o‘
plab usullardan birini aks ettiradigan umumkognitiv jarayondir.
- Manimcha,
o‘
risning bizdan yuqoridali
g‘
i uning ittifoqidan b
o‘
lsa kerak, -
dedi Otabek, ammo bizning kundan-kunga orqa
g‘
a ketishimizga
o‘
zora nizoimiz
sabab b
o‘
lmoqda, deb
o‘
ylayman, boshqa xil aytkanda Ziyo amakining fikrlari
qisman t
o‘g‘
ri.
Ushbu parchada q
o‘
llanilgan
o‘
risning bizdan yuqoridali
g‘
i
birikmasida yuqori s
o‘
zi orqali ruslarning bizga qaraganda yuqori po
g‘
ona, yuqori
daraja, yuqori mavqeda ekanligi ma
’nolarida qo‘
llanilgan. Ushbu gapda
metonimiya s
o‘
zlardan birining tushib qolishi orqali
o‘z ma’nosini ifodalagan.
Razmetkalar, matnlarni TEI xalqaro kodlash formati asosida bajariladi[5,7].
Razmetkalar personajlarning identifikatsiya qilingan eslashlarini
o‘
z ichiga oladi,
shu jumladan anaforik ishoralar, adresat va адресантга personajning ko‘
chirma
gapidagi replikalarining bir ma’noli ishoralarini ham qamrab olish kerak bo‘
ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Абдурахмонова Н.З. Инглизча матнларни ўзбек тилига таржима қилиш
дастурининг
лингвистик
таъминоти
(содда
гаплар
мисолида):
Филол.фан.бўйича фалсафа доктори (PhD)…дис. афтореф. –
Тошкент, 2018.
2.
Абжалова М. Ўзбек тилидаги матнларни таҳрир ва таҳлил қилувчи
дастурнинг лингвистик модуллари
(расмий
ва илмий услубдаги матнлар
94
таҳрири дастури учун)
:
Филол.фан.бўйича фалсафа доктори (PhD)…дис.–
Фарғона, 2019.–Б.22.
3.
Ванюшкин А. С.,
Гращенко Л. А.
ключевых слов: инструментарий и ресурсы
// Новые информационные
технологии в автоматизированных системах.
–
2017.
–
№ 20.
–
С. 95–
102.
4.
Захаров В.П. Корпусная лингвистика: Учебно
-
метод. пособие. –
СПб.,
2005.
–
48 с.
MATN TAHRIRI VA MAHALLIY TAJRIBA:
“MUKAMMAL MAQOLA FORMULASI” HAMDA “OSh
-
MAQOLA”
METODI
Egamov N.
Qarshi DU
o‘
qituvchisi, jurnalist
“Amaliy filologiya” yo‘nalishining “Matn tahriri” fanida talabalarga
“Publitsistik matnlar tahlili va tahriri”, “Tahrir maktablari”, “Uslub va tahrir”,
“Korrektura va tahrir” singari mavzularni o‘
tishda mahalliy matbuot tajribalaridan
unumli foydalanish yaxshi samara beradi.
Bir necha yil mahalliy gazetalarda mas’ul kotib, muharrir sifatida faoliyat
yuritib, tahrir borasida t
o‘
plagan tajribam mazkur fan amaliy mash
g‘
ulotlarida
asqatmoqda.
Qashqadaryo viloyati hokimligi va xalq deputatlari viloyat kengashi
muassisligidagi “Qashqadaryo” gazetasi tahririyati –
xalqaro “Oltin qalam” tanlovi
Bosh Milliy mukofotiga birinchilardan b
o‘
lib sazovor b
o‘
lgan katta ijodiy maktab.
Bu yerda
o‘
ziga xos tahrir maktabi yaratilgan, desak, mubola
g‘
a b
o‘
lmaydi. Ayni
paytda viloyatimiz va poytaxtdagi nufuzli nashrlar hamda telekanallarda ishlab
yurgan taniqli jurnalist va muharrirlarning k
o‘pchiligi mana shu “qozonda
qaynagan”. Mazkur tahririyatda 20 yilga yaqin vaqt davomida muxbir, bo‘
lim
muharriri va mas’ul kotib sifatida faoliyat yuritib, tahrir
k
o‘
nikmalariga
bosqichma-bosqich erishib borganman.
Gazeta bosh muharririning
o‘
rinbosari,
O‘
zbekistonda xizmat k
o‘
rsatgan
jurnalist Botir Temirov
–
mana shu maktabning usta tahrirchilaridan. Tahririyat
qoshida bir necha yil faoliyat yuritgan “Jurnalistik mahorat maktabi”
da B.Temirov
bilan birga yoshlarga dars berib yurgan kezlarimizda u “MMF” degan formula
kashf qilgandi. “Mukammal maqola formulasi” deb ataladigan bu soddagina metod
semiz-semiz nazariy kitoblardagi uzundan uzoq qoidalardan farqli
o‘
laroq sohaga
havasmand yoshlarga saboq berishda bizga juda q
o‘
l kelgan.
B.Temirov “Mukammal maqola formulasi”ni quyidagi tarzda ifodalagan:
MMF=DSV+VEF+ETS+JT+JP…
Mazkur formuladagi shartli belgilarni birma-bir izohlashdan avval yana bir
fikrni qayd etmoqchiman. Biz tajribali jurnalist va tahrirchi hamkasbimizning
fikrlariga q
o‘
shilgan holda xuddi shu formulaga uy
g‘
un tarzda mukammal maqola
matnini tuzishni osh tayyorlashga qiyoslagan holda tushuntirishni taklif qilamiz.
Ya’ni, palov tayyorlash retsepti deyarli hammagan yaxshi ma’lum:
OSh=GURUCh+SABZI+G
O‘
ShT+Yo
G‘
+TUZ VA ZIRAVORLAR
Xuddi shu retseptni maqola matnini tuzishga qiyoslagan holda mavzuni
