144
Aniqlangan gelmint turlari ichida nematodalar sinfi vakillari dominantlik qilib yettita turkumda taqsimlanadi:
Trichocephalida (2 oila, 2 avlod, 2 tur), Ascaridida (2 oila, 2 avlod, 2 tur), Spirurida (5 oila, 5 avlod, 9 tur) va
Dioctophymida, Rhabditida, Strongylida, Pseudaliida. Keltirilgan nematoda turlari uchun itlar asosiy xo‘jayin
hisoblanadi. Nematodalar sinfi orasida Spirurida turkumi eng koʻp turga ega (8 tur) ekanligi aniqlandi.
Xulosa.
O‘zbekistonda aholi qaramog‘ida 2,5 mln. bosh itlar ro‘yxatga olingan (2022 yil 1 yanvar holatiga).
Birgina Toshkent megapolisida 67 mingga yaqin itlar qayd etilgan. Shu sababdan difillobotrioz, dipilidioz,
exinokokkoz, dioktofimoz kabi odamlar uchun xavfli gelmintozlar qoʻzgʻatuvchilarining manbai boʻlgan itlar
alohida eʼtiborga loyiqdir.
Olib borilgan tadqiqotlar natijasida O‘zbekiston uchun yana bir yangi gelmintozlar muammosi – kasallangan
chivinlar orqali yuqadigan dirofilarioz bilan bog‘liqligi kuzatildi. Ushbu kasallik bilan odamlar
Aedes
,
Culex
va
Anopheles
avlodlarining qon so‘ruvchi chivinlari orqali zararlanadi.
Shu nuqtai nazardan itlardagi asosiy gelmintozlarning epizootologiyasini aniqlash, gelmintlarga qarshi ilmiy
asoslangan chora-tadbirlarni ishlab chiqish, itlarni gijjasizlantirish tadbirlarini o‘z muddatlarida amalga oshirish,
odamlarning uy yirtqichlari bilan o‘zaro aloqasida veterinariya-sanitariya talablariga amal qilishlari tavsiya etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Жданова М.Г. К вопросу о гельминтофауне собак города Самарканда // Труды Узб. с-х. инс-та,
1949. Вып. 7. – С. 127-133.
2. Делянова Р.Ш. Гельминтофауна собак на территории Узбекистана // Узб. биол. журнал, 1958. №5. –
С. 47-57.
3. Иргашев И.Х. К вопросу изучения гельминтофауны домашних и диких плотоядных Самаркандской
области // Узб.биол. журнал. 1958- № 5. – С. 39-45.
4. Матчанов Н.М. Гельминтофауна собак Келесского массива. // Узб. биол. журнал. 1959. -№6. - С. 65-
75.
5. Садыков В.М. К гельминтофауне собак Узбекистана // Труды Самарканд. с-х ин-та, 1967. Том 17. –
С. 61-66.
6. Баратов В.А. Ценуроз овец на юге Узбекистана. Автореф. дис. … канд. вет. наук. –Самарканд, 1971.
-24 с.
7. Скрябин К.И. Методы полны гельминтологических вскрытий позвоночных, включая человека. -
Москва: МГУ, 1928. – 45 с.
8. Агринский Н.И. Насекомые и клещи, вредящие сельскохозяйственным животным. – М., 1961. – 288
c.
9. Safarov A., Akramova F., Azimov D., Mihalca, A. Ionică // Updates on the distribution and host spectrum
of Diroflaria repens in the Republic of Uzbekistan. Parasitology Research (2021).
10. Сафаров А.А., Акрамова Ф. Д., Шакарбаев У. А., Азимов Д. А. Паразитофауна домашней собаки
(
Canis lupus familiaris
) современного мегаполиса Ташкента // Российский паразитологический журнал. 2018.
Т. 12. № 4. -С. 41–49.
UDK. 619:636.2:616.9
USMONOVA X.J., IBODULLAYEV H
QORAMOLLAR TRIXOFITIYA KASALLIGINI QO‘ZG‘ATUVCHISI VA PATOGENEZI
Анноция:
В данной статые особое внимания уделяется причинам из-за которых возникает
заболевание трихофития распростронения болезни в различных регионах по полученным результатам
научных трудов отечественных и зарубежных авторов .На основя полученных сравнительных данных
разных исследователей разработаны профилактические требовония и практическиу придложения.
Kalit so‘zlar:
Tr.verrucosum,
trixofitiya qo‘zg‘atuvchilari,
patogenezi, epizootologik ma’lumotlar,
profilaktika va nazorat choralari, flukonazol, butasol-100, ivermektin.
Kirish:
Trixofitiya kasalligi O‘zbekiston Respublikasining barcha viloyatlarida keng tarqalgan va
xo‘jaliklarida katta iqtisodiy zarar yetkazmoqda. Xususan trixofitiya chorvachilikka katta iqtisodiy zarar keltiribgina
qolmasdan insonlar sog‘ligiga ham xavf soladigan mikotik kasallik bo‘lib amalda tibbiyot va veterinariyada oldini
olish hamda qarshi kurashish tadbirlarini rejali ravishda tashkillashtirish va oqilona amalga oshirish talab etiladi.
Umuman qishloq xo‘jalik hayvonlaridagi infeksion kasalliklarning 20-28% ulushi shu tur kasalliklarning
zimmasiga to‘g‘ri keladi. Bu esa chorvachilik xususan veterinariya oldida muhim muammolardan biridir.
Trixofitiya
(
Ringworm, стригущий лишай , temiratki
)
- surunkali yuqumli kasallik bo‘lib, teri va junning keskin
chegaralangan, kepaksimon qozg‘oqlangan kulrang qatlam bilan qoplangan tamg‘a shaklida zararlanishi yoki teri va
follikulalarining yallig‘lanishi bilan xarakterlanadi.
O‘zbekistonda 1970 yillarda Samarqand qishloq xo‘jaligi institutining “Hayvonlarning yuqumli va invazion
kasalliklari” kafedrasi olimlari (Sh.T.Rasulov, M.P.Parmanov, E.Ibragimov.1993 yillarda .I.Saydaliyevlar)
tomonidan qoramol va qo‘ylar trixofitiyasi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishgan. Ushbu olimlar o‘z navbatida
takidlash lozimki Sobiq Butunittifoq Eksperimental Veterinariya Instituti (VIEV) ning “Mikologiya va
145
antibiotiklar” laboratoriyasida yaratilgan ushbu vaksinalarning ikkitasi “Trixovis” va “Trixovak” vaksinalari
Samarqand qishloq xo‘jaligi institutining “Hayvonlarning yuqumli va invazion kasalliklari” kafedrasi olimlari
(M.P.Parmanov-“Trixovis” vaksinasining va D.I.Saydaliev- “Trixovak” vaksinasining hammuallifligida yaratilgan.
Chet el olimlari tomonidan trixofitiya qo‘zg‘atuvchilari bilan Akademik A.X.Sarkisov va uning maktabi olimlari
tomonidan bir nechta samarali vaksinalar ishlab chiqildi hamda amaliyotga tadbiq qilindi. Bular YShM
trixofitiyasiga qarshi TF-130, VIEV, LTF-130, yilqilar trixofitiyasiga qarshi SP-1 vaksinasi, mo‘ynali hayvonlar
uchun “Mentovak” vaksinasi qo‘ylar uchun “Trixovis vaksinasi, tuyalar uchun” “Kamelvak” vaksinasi, bir necha
tur hayvonlar uchun mo‘ljallangan “Trixovak” vaksinalarini yaratdilar. Kasalliklarni ilmiy tadqiq qilish ularning
qoʻzgʻatuvchilari — qoraqoʻtir ekanligini 1839 yilda Schoenleini, 1841 yilda Grubi mikrosporiya ekanligini o‘z
tadqiqotlarida aytib o‘tgan. 1845 yilda qo‘zg‘atuvchilardan birini Shved olimi M.Malmsten
Trichophyton
deb atadi.
Hozirgi vaqtda trixofitonlarning qator turlari ma’lum. Frantsuz tadqiqotchisi Saburo birinchi bo‘lib dermatomikoz
qo‘zg‘atuvchilarining tasnifini taklif qildi. Mahalliy olimlar dermatomikozni o‘rganishga (P.I.Matcherskiy, P.N.
Koshkin, N.A. Spesivtseva va boshqalar) va o‘ziga xos profilaktika vositalarini (A.X. Sarkisov, V.V. Petrovich , L.I
Nikiforov, L.M Yablochnik va boshqalar) yaratishga katta hissa qo‘shdilar. 2016 yil 15 aprelda E.Dremach, V.V.
Zaytseva, A.V. Zaitseva, trixofitiya kasalligini davolash maqsadida Pro-TIV preparatlarini olish va ulardan
foydalanishning biotexnologik asoslarini ishlab chiqishgan.
Patogenlar tashqi muhitda nisbatan barqaror. Ular ta’sirlangan sochlarda 6-10 yilgacha, go‘ng va atalada
3-8 oygacha turishi mumkin. Ular tuproqda 140 kun davomida o‘lmaydi va hatto qulay sharoitlarda ko‘payishi
mumkin. Qaynayotgan suvda trixofitonlar 2 daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi, 60-62°C quruq issiqlik 2 soatdan keyin
nobud bo‘ladi. Karbol kislotasi (2-5%), ishqor (1-3%), formaldegid (1-3%) eritmalari, salitsil kislotasi (1-2%) 15-30
daqiqada trixofitonlar o‘ldiradi.
Epizootologik ma’lumotlar:
inkubatsiya davri 6-30 kun. Kasallikning kechishi va namoyon bo‘lishiga
qo‘zg‘atuvchining virulentligi, immunoreaktivlik holati, hayvonlarning turi va yoshi, ularni saqlash va oziqlantirish
sharoitlari, tashqi muhit omillari ta’sir qiladi. Qoramolda odatda bosh va bo‘yin terisi ta’sirlanadi; kamroq tez-tez -
magistral, orqa, dumba va quyruqning lateral yuzalari. Buzoqlarda birinchi yaralar peshona terisida, ko‘z atrofida,
og‘izda, quloq tagida joylashgan; kattalarda – ko‘krak qafasining yon tomonlarida. Otlarda bosh terisi, dum tubi va
oyoq-qo‘llari ko‘proq zararlanadi; itlarda, mushuklarda, moʻynali hayvonlarda — bosh terisi (burun, peshona, quloq
tubi), boʻyin, oyoq-qoʻllari, parrandalarni tojlari zararlanadi. Agar vaksinalar terapevtik maqsadlarda ham
qo‘llaniladi. Jiddiy zararlanganda hayvonlar uch marta emlanadi va qobiqlarni yumshatuvchi va kuyduruvchi
vositalar (baliq yog‘i, neft jeli, kungaboqar yog‘i, supirmetren priparatlari) bilan davolanadi. Hozirgi kunda
inektsiya yo‘llari bilan davolash ham yaxshi samara bermoqda. Shular jumlasida Flukonazol va butasol-100
aralashmasi, ivermikten 1% priparatlari yaxshi samara bermoqda.
Profilaktika va nazorat choralari.
Trixofitozning umumiy profilaktikasi fermer xo‘jaliklarida
veterinariya-sanitariya qoidalariga rioya qilish, hayvonlarni saqlash uchun normal sharoitlarni yaratish, ularni to‘liq
ozuqa bilan ta’minlash, muntazam ravishda dezinfeksiya va deratizatsiya o‘tkazishdan iborat. Adabiyotlardan
ma’lumki trixofitiya qo‘zg‘atuvchi inkubatsiya davri 6-30 kun, shu vaqt davomida hayvonlarni endo-ekto
parazitlariga qarshi ivermiktin priparatlarini teri ostiga har 14 kun davomida bir marta qo‘llasak kasallikni kelib
chiqishini oldini olgan bo‘lamiz. Fermaga kiradigan barcha hayvonlar 30 kun davomida karantinda bo‘lishi kerak.
Sog‘lom hayvonlarni izolyatsiya bo‘limidan olib chiqishdan oldin teriga oldindan mis sulfat, kaustik soda 1-2%,
supermetrin vositalarning 2% eritmalari bilan ishlov beriladi. Profilaktik maqsadlarda Griseofulvin, metionin bilan
oltingugurt ishlatiladi. Hayvonlarga bu dorilar ovqat bilan birga buyuriladi. Agar xo‘jalikda trixofitoz paydo
bo‘lganda, iqtisodiyot noqulay deb e’lon qilinadi. Hayvonlarni qayta guruhlash taqiqlanadi, kasallar ajratiladi va
davolanadi. Qolgan hayvonlar emlanadi va bemorlarni aniqlash uchun har 5 kunda bir marta tekshiriladi. Kasal
hayvonlarni izolyatsiya qilishning har bir holatidan keyin binolar dezinfektsiyalanadi. Joriy dezinfeksiya har 10
kunda amalga oshiriladi.
Xulosa.
Patogenlarning ko‘pligi va klinik ko‘rinishlarning xilma-xilligi tufayli mikozlarning
kimyoterapiyasi
muammosida
aniq
qiyinchiliklar.
Qo‘ziqorin
infektsiyalarini
davolashdagi
mavjud
muvaffaqiyatsizliklar ushbu infektsiyalarni kompleks davolash bo‘yicha tadqiqotlarning jadal rivojlanishini
aniqladi, shu jumladan faqat sintetik dorilarning kombinatsiyalangan ta’sirini, ularning antifungal antibiotiklar va
boshqa ta’sir yo‘nalishidagi sintetik dorilar bilan kombinatsiyasini o‘rganish. Kombinatsiyalangan terapiya holatida
muhim vazifalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri antifungal ta’sirni oshirish, kombinatsiyaning tarkibiy qismlaridan birining
yanada maqbul farmakokinetik xususiyatlari tufayli terapevtik samaradorlikni oshirish va dori vositalariga qarshilik
rivojlanishining oldini olishdir. Zamburug‘lar uchun sotib olingan dori qarshiligi muammosi bakterial va virusli
infektsiyalar uchun kimyoterapiya kabi jiddiy emas.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Hayvonlarning qo‘ziqorin kasalliklari (mikozi va mikotoksikozi) diagnostikasi [Matn]: [albom] / A. X.
Sarkisov [va boshqalar]; jami ostida ed. A. X. Sarkisova. - Moskva: Kolos, 1971. - 144 p.
146
2.Qodirov, U. G. Hayvonlarning patologik anatomiyasi bo‘yicha laboratoriya tadqiqotlari bo‘yicha
qo‘llanma [Matn]: 310800 "Veterinariya" ixtisosligi bo‘yicha talabalar uchun o‘quv qo‘llanma / U. 3.G. Qodirov, E.
N. Skovorodin. - Ufa: BSAU nashriyoti, 2003. - 179 p.
4.Kislenko, V. N. Veterinariya mikrobiologiyasi va immunologiyasi [Matn]: talabalar uchun darslik. Un-
iversitetlar, ta'lim Maxsus ko‘ra 111201 "Veterinariya" / V. N. Kislenko, N. M. Kolychev. - M.: KolosS, 2006 -
2007. Ch. 1 Umumiy mikrobiologiya 6
5.Kislenko, V. N. Veterinariya mikrobiologiyasi va immunologiyasi [Matn]: talabalar uchun darslik.
universitetlar, ta'lim Maxsus ko‘ra 111201 "Veterinariya" / V. N. Kislenko, N. M. Kolychev; “Qishloq xo‘jaligi
ta’limi” xalqaro assotsiatsiyasi. - M.: KolosS, 2006 - 2007. 3-qism Xususiy mikrobiologiya
6.Mitrofanov, P. M. Patoanatomik diagnostika qishloq xo‘jaligi hayvonlarining yuqumli kasalliklari [Matn]
/ P. M. Mitrofanov; Rossiya Federatsiyasi Qishloq xo‘jaligi vazirligi, Chuvash davlat qishloq xo‘jaligi akademiyasi.
- Cheboksari: Yangi vaqt, 2011. - 247 p.
7.Veterinariya mikrobiologiyasi va immunologiya bo‘yicha amaliy mashg‘ulot [Matn]: darslik. stud uchun.
maxsus universitetlar "Veterinariya" / R.G.Gosmanov, N.M. Kolichev, A.A. Barskov. - Omsk: OMGAU nashriyoti,
2008. - 309 p.
UDK.:619.636.616.24.002.185
NURGALIYEVA J.S.
SEROLOGIK TESTLAR YORDAMIDA PASTERELLA SEROTIPLARINI O‘RGANISH
Annotatsiya:
Pasterella shtammlarini serologik reaksiyasi agar gelidagi cho‘kma va agllyutinatsiya
reaksiyasini bir vaqtda qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Olingan natijalarni taqqoslash sinovdan o‘tgan
shtammlarning serologik bog‘liqligi to‘g‘risida ishonchliroq xulosalar chiqarishga imkon beradi. Biz bilvosita
gemagglyutinatsiya reaksiyasini antigen sifatida sensibilizatsiyalangan O guruhi eritrotsitlari yordamida ham
qo‘lladik, ammo uni ishlab chiqarish uchun odamning O guruhi eritrotsitlarini muntazam ravishda olishdagi
qiyinchiliklar uni boshqa reaksiyalar bilan parallel ravishda o‘rganishga imkon bermadi
.
Kalit so‘zlar:
shtamm, tiplash, antigen, kapsulyar, somatik, aglyutinatsiya, tipga xos, giperimmunizatsiya,
virulent, bufer.
Kirish.
Qishloq hayvonlarining pasterellyozi va ayniqsa parrandalarning pasterellyozi sezilarli darajada
tarqalgan. O‘ziga xos profilaktika vositalarini ko‘paytirish uchun mamlakatimizda keng tarqalgan pasterellyoz
qo‘zg‘atuvchisi shtammlarining o‘lik hayvonlar va parrandalardan ajratilgan serologik turlari haqida ma’lumotga
ega bo‘lish kerak. Buning uchun biologik mahsulotlar ishlab chiqarish uchun Pasterella shtammlarini tanlash uchun
serologik tiplashning oddiy va qulay usullariga ega bo‘lish kerak. Yurtimizda ham, xorijda ham hayvonlarning
barcha turlari o‘rtasida kasallik holatida ajratilgan pasterellalarning serologik turlarini o‘rganish masalasi katta
dolzarb hisoblanadi.
Chet el tadqiqotchilari: Namioka va Murata, Perro, Todorov, Obreshkov (1965), Bine (1963)
pasterellalarning serologik turlarini o‘rganishga ko‘plab tadqiqotlar bag‘ishladilar. Ushbu ishlarni tahlil qilishdan
kelib chiqadiki, P. Multicidaning antigen tuzilishi juda murakkab va uni o‘rganish ko‘pincha qarama-qarshi natijalar
beradi. 1967 yil oktyabr oyida Tokiodagi konferensiyada Tokiodagi Agata universiteti professori tomonidan e’lon
qilingan yapon tadqiqotchilarining ma’lumotlari alohida qiziqish uyg‘otadi. Ushbu ishlar asosida turli xil hayvonlar
turlaridan ajratilgan Pasterella shtammlari turli mamlakatlar tadqiqotchilari tomonidan kapsulyar antigenga ko‘ra
shartli ravishda A, B, C, D, E (Karter bo‘yicha) yoki I, II, III guruhlarga bo‘linadi, IV (Robertga ko‘ra) va somatik
antigen tomonidan 15 guruhga: Namioka va Muratga ko‘ra.
Materiallar va metodllar.
Aytishimiz mumkinki, P.Multocida ning antigenik tuzilishi turli omillar: "K"
(kapsulyar) va "O" guruhi antigenlari birikmasidan iborat antigenik kompleksdir.
Shunday qilib, "A" serologik turiga mansub Pasterella "O" guruhi antigenlarida farq qilishi mumkin. Ushbu
holat pasterellyozning faol oldini olish vositasi sifatida ishlatiladigan vaksinalarni ishlab chiqarishda hisobga
olinishi kerak.
Demak, masalan, tovuqlarda vabo qo‘zg‘atuvchi Pasterella 5:A, 8:A, 9:A, qoramollarda o‘tkir pasterellyoz
qo‘zg‘atuvchi Pasterella shtammlari esa asosan 6:B,6 serologik turlarga mansubligi bilan tavsiflanadi. E,
cho‘chqalar 1:A, 3:A, 5:A, 2:D, qo‘ylar - 1:D.
Bizning ishimizdan maqsad o‘ziga xos agglyutinatsiya qiluvchi va cho‘ktiruvchi zardoblarni olish edi, ular
yordamida laboratoriyamizda to‘plangan Pasterella shtammlarini tiplashni amalga oshirish kerak edi.
Mamlakatimizning turli zonalarida qoramollardan ajratilgan ko‘p sonli Pasterella shtammlarini o‘rganish
asosida bu shtammlarning asosiy qismini Karter bo‘yicha “B” serologik turiga kiritish mumkinligi, ammo shu bilan
birga , "A" serologik turiga tegishli shtammlar, Bizda mavjud bo‘lgan shtammlardan ajratilgan Pasterella
shtammlari asosan "A" turiga (kapsula antigeni bo‘yicha) tayinlangan. Odatda yuqori faol zardoblarni olish uchun
quyonlarni giperimmunizatsiya qilishning turli sxemalari tipik Karter pasterellyoz shtammlari yordamida o‘rganildi
va keyinchalik olingan zardoblar va shtammlar yordamida o‘rganildi.
