S H A R Q M A S H ’ A L I
60
ﺲﯿﻣ
[mis] –
хоним
сўзининг
ўрнига
ﯥ
ﻠﻏا
[ag‘le]
сўзларини
ҳозирги
кун
омммавий
ахборот
воситаларида
ишлатилади
.
Иккинчи
босқич
, 2001
йилдан
то
ҳозиргача
бўлган
давр
.
Бунда
кириб
келаётган
янги
сўз
-
лар
билан
билан
бир
вақтда
паштулаштириш
жараёнинг
ҳам
давом
этиши
кузатилмоқда
.
Ай
-
ниқса
,
янги
сўзларни
техника
,
кашфиёт
ва
илм
-
фан
соҳасида
кўриш
мумкин
.
Буларга
ل
دﻮ
ﻣ
[model] –
моделер
,
ﺖﻨﻤﻧ
رﻮﺗ
[torn
ə
ment] –
мусо
-
бақа
,
ﺲﻠﭘ
ﻞ
ﻮ
[g
ū
g
ǝ
l plas] –
гугл
плюс
,
ﺒ
ﯦ
و
ﺖﯾ
ﺎ
ﺴ
[webs
ā
yt] –
вебсайт
,
ﺖﻨﻤﮐ
– [kament] –
фикр
билдириш
(
асосан
ижтимоий
тармоқларда
)
каби
сўзлар
мисол
бўла
олади
.
Бу
ҳолатни
қуйидагича
изоҳлаш
мумкин
:
- 2001
йилда
Афғонистон
ҳудудига
БМТ
нинг
ҳарбий
кучлари
кириши
билан
матбуотда
инглизча
ўзлашмалар
сони
кўпайди
;
-
Фан
техника
соҳасидаги
кўплаб
кашфиёт
-
лар
билан
боғлиқ
терминлар
тезлик
билан
кириб
кела
бошлади
;
-
Мамлакатдаги
сиёсий
-
ижтимоий
аҳвол
паштун
халқининг
ижтимоий
муносабатларга
интегратсиясини
кучайтириб
юборди
ва
бунинг
натижасида
инглиз
тилини
ўрганиш
,
инглизча
терминлардан
оғзаки
ва
ёзма
нутқда
фойдаланиш
кучайди
.
Хулоса
ўрнида
шуни
қайд
этиш
мумкинки
,
пашту
тилига
бошқа
тиллардан
кириб
келган
сўзлар
ичида
арабча
ўзлашмалар
кўп
миқдорни
ташкил
қилади
.
Тадқиқ
қилинган
ўзлашмалар
-
нинг
25-30%
и
араб
тилидан
кириб
келган
.
Ҳозирги
кунда
дунёда
рўй
бераётган
техник
тараққиёт
ва
глобаллашув
жараёни
пашту
ти
-
лига
ўз
таъсирини
ўтказмоқда
,
унинг
луғат
тар
-
кибига
янги
сўзларнинг
кириб
келишида
муҳим
рол
ўйнамоқда
.
МУҲАММАД
РАҲИМ
ИЛҲОМНИНГ
ز
رﻮ
ﺘﺳد
ﺑ
ی
ر
د
نﺎ
DASTUR-E ZAB
Â
N-
Е
DARI
КИТОБИ
:
АСОСИЙ
ТУШУНЧАЛАР
ВА
ТАҲЛИЛ
ЎКТАМОВА
ҲИЛОЛА
Тадқиқотчи
,
ТошДШИ
Аннотатсия
.
Мақолада
афғон
тилшуноси
М
.
Р
.
Илҳомнинг
дарий
тили
грамматикасига
оид
асари
ўрганилган
.
Муаллифнинг
дарий
тили
грамматик
қурилиши
ҳақидаги
назарий
қарашлари
ва
ёндашувлари
таҳлил
қилинган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
грамматика
,
фонетика
,
морфология
,
синтаксис
,
фонема
,
сўз
туркумлари
,
гап
,
гап
бўлаклари
.
Аннотация
.
В
статье
изложен
анализ
книги
афганского
грамматиста
М
.
Р
.
Ильхама
,
посвященная
грамматике
языка
дари
.
Рассматриваются
теоретические
взгляды
автора
книги
на
грамматический
строй
языка
дари
.
Опорные
слова
и
выражения
:
грамматика
,
фонетика
,
морфология
,
синтаксис
,
фонема
,
части
речи
,
предложение
,
члены
предложения
.
Abstract.
In the article the grammar book by afghan linguist M.R. Ilhom is studied, which is written about the
grammar of the Dari language. The thoughts and approach of author about structure of grammar are analyzed.
Keywords and expressions:
grammar,
phonetics, morphology, syntax, parts of speech, sentence, member of sentence.
1965
йили
Афғонистон
Республикаси
К
онс
-
титуциясида
дарий
тилига
расмий
тил
мақоми
-
нинг
берилиши
бу
тилни
илмий
ишлар
объекти
-
га
айлантирди
.
Ўша
вақтгача
дунё
эроншунос
-
лигида
дарий
тили
f
â
rsi-y
е
k
а
buli
,
f
â
rsi-y
е
dari
терминлари
орқали
ифодаланган
.
Мақола
ана
шу
даврда
янгилик
ҳисобланган
,
дарий
тилини
назарий
жиҳатдан
ёритиб
берган
грамматик
асар
-
нинг
таҳлилига
бағишланган
.
У
шбу
китобни
таҳ
-
лил
қилишдан
мақсад
дарий
тили
грамматика
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
61
сининг
тадқиқ
этилиши
керак
бўлган
бир
қанча
жиҳатлари
мавжуд
эканлигини
кўрсатишдир
.
Афғонистон
Адабиёт
ва
гуманитар
фанлар
институтининг
дотсенти
,
тилшунос
олим
Му
-
ҳаммад
Раҳим
Илҳом
1970
йилда
(
ҳижрий
1349
йилда
)
ﺳد
ی
رد
نﺎ
ﯾ
ز
رﻮﺘ
Dastur-
е
zab
â
n-
е
dari
(“
Да
-
рий
тили
грамматикаси
”)
китобини
нашр
эттир
-
ди
.
Бу
китоб
Муҳаммад
Насим
Негҳат
Саидий
-
нинг
китоби
1
дан
кейинги
дарий
тили
граммати
-
каси
бўйича
иккинчи
китоб
ҳисобланади
.
К
итоб
сўзбоши
, 5
бўлим
, 180
бетдан
иборат
.
Сўзбошида
афғон
олимлари
2
томонидан
ислом
фатҳидан
кейин
тилшунослик
фанлари
ва
илмининг
баъзи
соҳалари
араб
тили
ва
адабиёти
илми
олимларининг
ишларига
тақли
-
дан
ёзилганлиги
таъкидланади
.
Муаллифнинг
қайд
этишича
,
дарий
тили
грамматикаси
ҳақи
-
даги
билимлар
араб
тили
морфологияси
ва
син
-
таксисига
оид
асарлар
асосида
шаклланган
.
Ис
-
лом
дини
кириб
келгандан
сўнг
араб
тили
дунё
мусулмонларининг
ҳам
дин
,
ҳам
илм
тили
сифатида
тан
олингани
туфайли
анча
йиллар
давомида
афғон
олимлари
ҳам
ўз
асарларини
араб
тилида
ёзганлар
.
Л
екин
Тоҳирийлар
ва
Саффорийлар
даврида
дарий
тилида
ҳам
бир
мунча
асарлар
яратилди
.
Сомонийлар
даврида
дарий
тилига
алоҳида
эътибор
қаратилиб
,
ди
-
ний
илмлар
,
тарих
ва
адабиёт
соҳаларида
дарий
тилида
асарлар
ёзилди
.
Грамматистлар
ва
луғат
тузувчилар
ҳам
дарий
тилининг
морфология
,
синтаксис
ва
лексикология
соҳаларига
оид
қоида
ва
сўзларни
дарий
тилида
жамлаганлар
3
.
Сўзбошида
келтирилган
маълумотлар
муал
-
лифнинг
дунё
тилшунослиги
ҳақидаги
фикр
-
му
-
лоҳазаларини
ойдинлаштиради
.
Олим
тилшу
-
нослик
илмини
ўз
даври
учун
янги
илм
йўна
-
лиши
деб
ҳисоблайди
.
Шу
билан
бирга
бу
илмга
милоддан
аввалги
VII-VI
асрларда
ҳинд
олими
Панини
томонидан
асос
солингани
ва
ўша
вақтларда
юнонлар
ҳам
бу
борада
изла
-
нишларни
бошлашгани
,
лекин
соф
илмий
1
یﺪﯿﻌ
ﺳ
ﺖﮭﮕﻧ
ﻢﯿﺴﻧ
ﺪﻤﺤﻣ
.
ی
رد
ﺮ
ﺻ
ﺎ
ﻌﻣ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
،ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
.1969
2
M
уаллиф
томонидан
классик
форс
тили
даври
олим
-
лари
“a
фғ
o
н
o
лимлари
”,
классик
форс
-
дарий
тили
“
дарий
”
деб
қайд
қилинган
.
3
م
ﺎ
ﮭﻟا
ﻢﯿﺣ
ر
ﺪﻤﺤﻣ
.
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
ی
رد
.
،ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
1349
.
ص
.
5
.
изланишлар
ХХ
асрнинг
бошларига
тўғри
ке
-
лишини
келтириб
ўтади
4
.
Муаллиф
ушбу
китобни
ёзишдан
мақсади
ўқувчиларни
янги
илмий
соҳалар
билан
таниш
-
тириш
ва
дарий
тили
грамматикасини
яратиш
-
да
уларни
қўллаш
имкониятларини
топиш
эканлигини
ёзади
.
К
итоб
қоида
ва
назария
-
лардан
холи
,
тил
грамматикаси
эмас
,
балки
сўз
грамматикаси
ҳақида
эканлигини
уқтиради
5
.
К
итобнинг
муқаддима
қисмида
тил
ижти
-
моий
ҳодиса
эканлиги
,
тилнинг
вазифалари
,
тил
,
нутқ
қандай
ҳосил
бўлиши
(
яъни
нутқ
аппарати
),
тилнинг
таърифи
,
моҳияти
,
тилшу
-
нослик
соҳалари
,
амалий
ва
назарий
тилшунос
-
лик
,
тилшунослик
методлари
,
лаҳжалар
,
семан
-
тика
,
грамматика
:
фонетика
,
морфемика
,
синтаксис
,
грамматиканинг
турлари
(
тарихий
грамматика
,
қиёсий
грамматика
ва
б
.)
ҳақида
маълумотар
берилган
.
Муаллиф
тилга
шундай
таъриф
беради
:
“
Тил
нима
?”
деган
савол
устида
баҳслар
қадим
замонлардан
шу
кунгача
давом
этиб
келмоқда
.
Ҳар
қандай
гуруҳнинг
алоқа
воситаси
тил
бўлиб
,
ҳатто
ҳайвонлар
ва
паррандаларнинг
ҳам
ўз
тили
бор
.
Албатта
,
тил
учун
бундай
таъриф
жуда
умумий
ва
мавҳум
.
Бошқа
бир
гуруҳ
олимлар
“
Тил
–
фикр
алмашиш
воситаси
”
дея
таърифлайдилар
.
Бу
ҳам
инсон
тилининг
моҳия
-
тини
акс
эттирган
умумий
таърифки
,
чунончи
,
аниқ
таъриф
эмас
.
Замонавий
тилшунослар
қуйидагича
таъриф
беришади
: “
Тил
шундай
бир
ўйлаб
топилган
ва
товушлар
ифодаланган
система
бўлиб
,
бир
-
бирини
тушуниш
учун
ягона
жамланган
бирликлардан
фойдаланиш
-
дир
”.
Бу
таърифда
система
деганда
,
тил
ўзига
хос
тузилишга
эга
эканлиги
назарда
тутил
-
моқда
.
Тил
тузулишининг
ҳар
бир
қисмида
қонуният
бор
.
Тилни
осонроқ
ўрганиш
мақса
-
дида
тил
тузулиши
қисмларга
бўлинган
:
товушлар
тузулиши
қонунияти
,
морфология
қонунияти
,
синтаксис
қонунияти
каби
6
.
К
итобнинг
ی
رد
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
ﻖ
ﯿﻘﺤ
ﺗ
رد
ﻮ
ﻧ
ش
ور
ﮏﯾ
Yak r
а
w
еš
-
е
n
а
w dar tahqiq-
е
dastur-
е
zab
â
n-
е
dari
(“
Дарий
тили
грамматикасини
ўрганишда
янги
4
К
ўрсатилган
асар
. –
Б
. 6.
5
К
ўрсатилган
асар
. –
Б
.
7
.
6
К
ўрсатилган
асар
. –
Б
. 12-13.
S H A R Q M A S H ’ A L I
62
бир
метод
”)
номли
иккинчи
бобида
тадқиқот
методлари
,
дарий
тили
грамматикасининг
таркибий
қисмлари
,
тил
илми
ҳақидаги
кичик
қайдлар
келтирилган
.
К
итобнинг
учинчи
бобби
ی
رد
ﯽﺳﺎ
ﻨﺷ
ﻢﯿﻧ
ﻮﻓ
Funim
šе
n
â
si-y
е
dari
(“
Дарий
тили
фонологияси
”)
деб
номланиб
,
ушбу
бобда
фонемалар
ва
улар
-
нинг
турлари
ҳақида
сўз
юритилади
.
Муаллиф
фонемаларни
икки
гуруҳга
бўлади
:
ی
ﺎ
ھ
ﻢﯿﻧ
ﻮﻓ
ﻄ
ﻘﻣ
ﮫﻌ
funimh
â
-y
е
m
а
qt
а
’
мақтаъли
фонема
,
ﻢﯿﻧ
ﻮﻓ
ﯽ
ﺿ
و
ﺮﻋ
ی
ﺎ
ھ
funimh
â
-y
е
‘aruzi
аруз
фонема
.
Funimh
â
-y
е
maqta’
ни
уч
қисмга
бўлади
:
ل
و
ا
و
w
â
w
а
l
унли
товушлар
,
و
ا
و
ﮫﺒﺷ
ل
šа
bh-
е
w
â
w
а
l
ярим
унли
товушлар
,
ﺎ
ﻧ
ﻮ
ﺴﻧ
ﺎ
ﮐ
ﻧ
ﺖ
k
â
ns
ô
n
â
nt
ундош
товушлар
.
Ўз
ўрнида
унли
товушларни
ҳам
ل
و
ا
و
ﮫ
ﺘ
ﺴ
ﺑ
w
â
w
а
l-
е
basta
ёпиқ
унлилар
ва
ل
و
ا
و
ﺎﺑ
ز
w
â
w
а
l-
е
b
â
z
очиқ
унлиларга
ажратади
.
i,
ı
, e,
а
, u,
U,
о
,
А
унлиларини
ажратиб
,
уларга
оид
мисоллар
келтиради
.
ﯽﺒ
ﻘ
ﻋ
ی
ﻮ
ﻠﺟ
نﺎ
ﺑ
ز
ﻊﺿ
و
دﺮﮔ
ﺎ
ﻧ
دﺮﮔ
دﺮﮔ
دﺮﮔ
ﺎ
ﻧ
ﺎﮭﺒﻟ
ﻞﮑﺷ
ﮫﺷﻻا
ﺖﻟﺎﺣ
u
i
ﮫﺘﺴ
ﺑ
ﯽﯾﻻﺎ
ﺑ
ô
ê
زﺎ
ﺑ
o
e
ﮫﺘﺴ
ﺑ
ﯽ
ﻧ
ﺎﯿﻣ
â
a
زﺎ
ﺑ
ﭘ
ﯽ
ﻨ
ﯿﯾا
i-i,
ı
-
ê
, i-
е
,
а
-
а
, u-u, U-
ô
,
о
-
о
,
А
-
â
халқаро
транскрипсиясига
тўғри
келади
.
Муаллиф
дарий
тилида
а
w, ew, iw,
а
y,
А
y,
о
y, uy
дифтонгларини
ажратади
ва
уларга
мисоллар
келтиради
.
К
онсонантлар
,
яъни
ундош
товушлар
ҳам
алоҳида
жадвалга
солинган
.
ﯽﻣ
ﺎﮐ
مﺮ
ﻧ
ﯽﻣ
ﺎﮐ
ﺐ
ﻘ
ﻋ
ﯽﻣ
ﺎﮐ
نﺎ
ﯿﻣ
ﯽﻣ
ﺎﮐ
ﻮ
ﻠﺟ
ﯽﯾ
هﺮ
ﯿ
ﺑ
ﯽ
ﻧ
اﺪ
ﻧ
د
ﯽﺒ
ﻟ
-
ﯽ
ﻧ
اﺪ
ﻧ
د
ﯽﺒ
ﻟ
و
د
ج
ر
ﺎﺨ
ﻣ
ﮫ
ﻨ
ﺷ
ر
زا
ﺰﺘ
ھ
ی
ﺎھ
ﯽﺗ
ﻮ
ﺻ
ﺪﯿ
ﻟ
ﻮ
ﺗ
ﮫ
ﻘ
ﯾﺮ
ﻃ
ت
ﻮ
ﺻ
ق
q
ع
‘
ک
k
ت
t
ﭗ
p
ا
و
آ
ﯽﺑ
گ
g
د
d
ب
b
ا
و
آ
ﺎﺑ
د
اﺪﺴ
ﺗ
ا
ی
ه
h
ح
h
خ
x
ش
š
س
s
ف
f
ا
و
آ
ﯽﺑ
غ
γ
ز
z
ز
z
ا
و
آ
ﺎﺑ
ﯽ
ﺸﯾ
ﺎﺳ
ر
r
ل
l
ا
و
آ
ﺎﺑ
ﯽ
ﺒﻧ
ﺎ
ﺟ
ن
n
م
m
ا
و
آ
ﺎﺑ
ﯽ
ﻔﻧا
چ
č
ا
و
آ
ﯽﺑ
ج
j
ا
و
آ
ﺎﺑ
د
اﺪﺴﻧا
ﯽ
ﺸﯾ
ﺎﺳ
ی
y
و
w
آ
ﺎﺑ
ا
و
ﮫﯿ
ﻐ
ﻣ
ل
و
ا
و
К
итобнинг
тўртинчи
боби
–
ﯽﺳﺎ
ﻨﺷ
ﻢﯿ
ﻓرﻮ
ﻣ
ﻢﻠﻋ
ﺎ
ﯾ
ی
رد
Мô
rf
ê
m
šе
n
â
si-y
е
dari y
â
ъ
elm-
е
sarf
(“
Дарий
морфем
a
шунослиги
ёки
сарф
(
морфология
)
илми
”)
деб
аталиб
,
унда
морфема
,
морфема
ва
бўғин
,
боғловчи
ва
унинг
турлари
,
изофа
,
сўз
туркумлари
ҳақида
маълумотлар
берилган
.
Муаллиф
бўғинларни
очиқ
ва
ёпиқ
бўғинларга
,
морфемаларни
мустақил
(
د
ا
ز
آ
â
z
â
d
)
ва
боғланган
ёки
мустақил
бўлмаган
(
ﮫ
ﺘ
ﺴ
ﺑ
b
а
st
а
)
га
,
боғловчиларни
ясама
(
ﯽ
ﻗ
ﺎ
ﻘ
ﺘ
ﺷا
i
š
t
е
q
â
qi
)
ва
тусланадиган
(
ﯽ
ﻔ
ﺑ
ﺮ
ﺼ
ﺗ
t
а
srifiy
)
га
,
сўз
туркумларини
исмий
(
ﺎ
ھ
ﮫﯿﻤ
ﺳ
ا
ismiyah
â
),
феълий
(
ﺎ
ھ
ﮫﯿﻠﻌ
ﻓ
fe’liyah
â
),
равишлар
(
دﻮ
ﯿﻗ
q
о
yud
)
га
ажратиб
ўрганади
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
63
Исмий
гуруҳга
от
(
ﻢ
ﺳ
ا
esm
),
сифат
(
ﺖﻔ
ﺻ
sefat
),
олмош
(
ﺮﯿﻤﺿ
zam
ê
r
),
саноқ
морфемалар
(
رﺎ
ﻤﺷ
ی
ﺎ
ھ
ﻢﯿ
ﻓرﻮ
ﻣ
morf
ê
mh
â
-y
е
šе
m
â
r
)
ни
киритади
.
Шу
ўринда
қўшимчалар
(
ﻮ
ﺴﭘ
ﺪﻧ
pasw
а
nd
ва
ﮫﻨﯿﺸﯿﭘ
p
êš
in
а
)
ҳақида
ҳам
маълумотлар
берилгани
бироз
чалкашликни
келтириб
чиқаради
.
Муаллиф
олмошларни
ҳам
мустақил
(
ﺮﯾ
ﺎ
ﻤﺿ
د
ا
ز
آ
zam
â
yer-
е
â
z
â
d
)
ва
муста
-
қил
бўлмаган
олмошлар
(
ﮫ
ﺘ
ﺴ
ﺑ
ﺮﯾ
ﺎ
ﻤﺿ
zam
â
yer-
е
bast
а
)
га
ажратади
.
Мустақил
олмошларга
кишилик
(
ﯽ
ﺼﺨ
ﺷ
د
ا
ز
آ
ﺮﯾ
ﺎ
ﻤﺿ
zam
â
yer-
е
â
z
â
d-
е
šах
si
),
кўрсатиш
(
تا
رﺎ
ﺷا
e
šâ
r
â
t
),
сўроқ
(
ﺮﯾ
ﺎ
ﻨﺿ
ﯽ
ﺸ
ﺳ
ﺮﭘ
zam
â
yer-
е
p
о
rs
еš
i
),
ўзлик
(
کﺮ
ﺘ
ﺸﻣ
ﺮﯾ
ﺎ
ﻤﺿ
zam
â
y
е
r-
е
m
оš
t
а
r
а
k
),
ноаниқ
(
ﻢﮭﺒﻣ
ﺮﯾ
ﺎ
ﻤﺿ
zam
â
-
yer-
е
m
о
bh
а
m
)
олмошларини
киритади
.
Сўроқ
олмоши
ўз
навбатида
шахсли
ва
шахссиз
сўроқ
олмошларига
ажратади
.
Шахсли
сўроқ
олмоши
-
га
:
ﯽ
ﮐ
k
е
,
ماﺪﮐ
k
о
d
â
m
,
шахссиз
сўроқ
олмошига
ﯽ
ﭼ
čе
,
ﺪﻨﭼ
čа
nd
,
ﯽ
ﮐ
k
а
y
,
ﻮ
ﮐ
ku
ни
киритади
.
Мустақил
бўлмаган
олмошларга
билдирув
-
чи
олмош
(
ﮫﻨﺴ
ﺑ
ﺮﯾ
ﺎ
ﻤﺿ
ﯽ
ﮑﯿﻠﻤ
ﺗ
tamlikiy-
е
zam
â
yer-
е
basta
)
1
,
обективлик
олмоши
(
ﯽ
ﻟ
ﻮ
ﻌﻔﻣ
maf’uli
),
феъллик
олмоши
(
ﯽ
ﻠﻌ
ﻓ
fe’liy
)
ни
киритади
.
Сон
сўз
туркуми
учун
ҳам
د
ﺪﻋ
adad
,
ҳам
رﺎ
ﻤﺷ
ی
ﺎ
ھ
ﻢﯿ
ﻓرﻮ
ﻣ
morf
ê
mh
â
-y
е
šе
m
â
r
терминларини
қўллайди
.
Дарий
тилида
феъл
сўз
туркумига
шахс
-
сон
(
ﺺﺨ
ﺷ
šах
s
),
замон
(
نﺎ
ﻣ
ز
zam
â
n
),
майл
(
ه
ﻮ
ﺟ
و
vo-
juh
)
каби
категориялар
хослигини
таъкидлайди
.
Муаллиф
феъл
негизларига
алоҳида
эътибор
қаратиш
лозимлигини
айтади
.
Ч
унки
дарий
тилида
феъл
ҳозирги
ва
ўтган
замон
учун
турли
негизларда
тусланади
.
У
шбу
феълларни
яна
ўз
ўрнида
уч
турга
бўлади
:
Биринчи
гуруҳга
ўтган
ва
ҳозирги
замон
негизлари
ўхшаш
бўлган
,
яъни
ўтган
замон
феъл
негизи
ҳозирги
замон
феъл
негизидан
ясалган
феълларни
киритади
.
Масалан
:
درﻮ
ﺧ
x
ô
rd
رﻮ
ﺧ
хô
r
ﺪﻧا
ﻮ
ﺧ
хâ
nd
ن
ا
ﻮ
ﺧ
хâ
n
دﺎ
ﺸﮔ
g
еšâ
d
ﺎ
ﺸﮔ
g
еšâ
Иккинчи
гуруҳга
ўтган
ва
ҳозирги
замон
феъл
негизи
ўхшаш
бўлмаган
,
яъни
ўтган
ва
1
Фақат
дарий
тилига
хос
бўлган
олмош
бўлиб
,
бирор
нима
атайлаб
билдириш
,
эълон
қилиш
учун
қўлланиладиган
олмош
.
Л
екин
муаллиф
бу
олмошга
мисол
келтирмаган
.
ҳозирги
замонларда
турлича
шакл
ва
талаффузга
эга
бўлган
феълларни
киритади
.
Масалан
:
ﺖﺧ
ﺎﺳ
s
âх
t
زﺎﺳ
s
â
z
ﺖﺴﺸﻧ
n
еšа
st
ﻦﺒﺸﻧ
n
еš
in
د
ﺮﮐ
k
а
rd
ﻦﮐ
kon
У
чинчи
гуруҳга
от
сўз
туркумидан
ясалган
феълларни
киритади
.
Масалан
:
ҲЗН
ЎЗН
от
ﮓﻨﺟ
jang
ﺪﯿﮕﻨﺟ
jangid
ﮓﻨﺟ
jang
ﻢﮭ
ﻓ
fahm
ﺪﯿﻤﮭ
ﻓ
fahmid
ﻢﮭ
ﻓ
fahm
زﺎ
ﻧ
n
â
z
ﺪﯾ
زﺎ
ﻧ
n
â
zid
زﺎ
ﻧ
n
â
z
ﺐ
ﻠﻃ
talab
ﺪﯿﺒﻠﻃ
talabid
ﺐ
ﻠﻃ
talab
Муаллиф
классик
форс
тили
элементи
бўл
-
ган
ўтган
замон
давом
феълини
тўрт
хил
шакл
-
да
бериш
усулини
дарий
тилида
мавжуд
деб
ҳисоблайди
.
Аммо
ҳеч
қандай
мисоллар
орқа
-
ли
исботланмаган
.
Бу
эса
ўқувчида
баъзи
бир
чалкашликларни
келтириб
чиқаради
:
1.
ﯽ
ﻣ
m
ê
-
олд
қўшимчасини
қўшиш
орқа
-
ли
:
مﺪﻧ
ﺎﺘ
ﺧ
ﻮﺳ
ﯽ
ﻣ
m
ê
s
ôх
t
â
ndam
2.
ﯽ
ﻤھ
h
а
m
ê
-
қўшимчасини
қўшиш
орқа
-
ли
:
مﺪﻧ
ﺎﺘ
ﺧ
ﻮﺳ
ﯽ
ﻤھ
h
а
m
ê
s
ôх
t
â
ndam
3.
ی
ê
-
орт
қўшимчасини
қўшиш
орқа
-
ли
:
ﯽ
ﻤﯿ
ﺘﻓر
r
а
ft
ê
m
ê
–
ﯽ
ﻤ
ﺘﻓر
r
а
ft
а
m
ê
4.
ﯽ
ﻣ
m
ê
-
ёки
ﯽ
ﻤھ
h
а
m
ê
-
олд
қўшимчаси
ва
ی
–
ê
орт
қўшимчаларини
бирга
қўшиш
орқали
:
ﯽ
ﻤ
ﺘ
ﻔﮕﯿﻣ
m
ê
g
о
ft
а
m
ê
–
ﯽ
ﻤ
ﺘ
ﻔﮔ
ﯽ
ﻤھ
h
а
m
ê
g
о
ft
а
m
ê
.
Шуниси
эътиборлики
,
муаллиф
I
шахс
кўплик
учун
ﺮﯿ
ﻐ
ﻟا
ﻊ
ﻣ
ﻢﻠﮑ
ﺘ
ﻣ
m
о
t
а
k
а
llam m
аъ
а
l-
γ
ayri
“
ўзгалар
билан
гаплашувчи
”
терминини
қўллайди
.
Феъл
сўз
туркумига
аниқ
таъриф
келтирмайди
.
Равиш
ҳодисани
қай
вақтда
содир
бўлгани
-
ни
аниқлаб
келса
,
пайт
равиши
(
نﺎ
ﻣ
ز
ﺪﯿﻗ
qayd-
е
zam
â
n
),
ҳодиса
жойини
кўрсатиб
келса
,
ўрин
-
жой
равиши
(
نﺎ
ﮑﻣ
ﺪﯿﻗ
qayd-
е
mak
â
n
),
феълнинг
миқдорини
англатиб
келса
,
миқдор
равиши
(
ﺪﯿﻗ
ر
اﺪﻘﻣ
qayd-
е
meqd
â
r
)
деб
таъриф
беради
.
Муаллиф
мустақил
сўз
туркумларига
ундов
(
تا
ﻮ
ﺻ
ا
а
sw
â
t
)
ни
ҳам
киритади
ва
қуйидагича
таърифлайди
: “
Олқиш
,
мақтов
,
таажжуб
,
аф
-
сус
,
талаб
,
ташвиш
,
хафалик
каби
ҳиссиётлар
-
ни
ифодаловчи
сўзлар
ундов
сўзлар
дейилади
ва
дарий
тилида
уларнинг
миқдори
кўп
эмас
:
ﻦﯾﺮ
ﻓ
آ
!
Â
f
а
rin!
ﺎ
ﺸﺧ
!
Х
u
šâ
!
ﻦﺴﺣا
!
А
hsan!
ﮫ
ﺑ
ﮫ
ﺑ
!
Bah bah!
ا
و
ا
و
!
W
â
w
â
!
ﺐﺠ
ﻋ
!
‘
А
jab!
Морфология
қисми
якунида
муаллиф
қуйи
-
дагича
хулоса
қилади
: “
Морфема
ва
сўз
ўртаси
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
64
даги
чегарани
белгилаш
ҳамда
уларни
аниқлаш
-
да
тилшуносларнинг
фикрлари
турлича
.
Морфе
-
ма
,
асосан
,
бир
-
биридан
ажралади
,
бинобарин
у
ҳам
содда
ва
оддий
бўлади
.
Аммо
сўз
битта
мор
-
фема
ёки
морфемаларнинг
бир
таркибий
қисми
бўлиши
ҳам
мумкин
.
Мисол
учун
, “
ﺖ
ﺳد
dast
”
сўзининг
нутқий
бирлиги
морфема
ва
шу
билан
бирга
сўз
.
Аммо
нутқий
бирликда
“
ﮫ
ﺘﺳد
dasta
”
ягона
ажралмас
морфемадек
кўринса
ҳам
,
лекин
у
иккита
морфемадан
ﺖ
ﺳد
+
ه
dast+
а
ташкил
топган
.
Шунингдек
,
у
битта
сўз
ҳисобланади
”
1
.
Муаллиф
синтаксисга
шундай
таъриф
Бера
-
ди
: “
Маълум
бир
тилдаги
ибора
ва
гапларнинг
қоидаси
ва
ясалиш
усуллари
ва
йўлларини
ўрга
-
нувчи
илмдир
.
Тилшунослар
тилнинг
ҳар
бир
таркибий
қисмининг
элементларини
номлашга
ҳаракат
қилганлар
.
Мисол
учун
товушларни
ўр
-
ганишда
“
фонема
”,
морфологияни
ўрганишда
“
морфема
”,
синтаксисни
ўрганишда
эса
“
таг
-
мема
”
қабул
қилинган
”
2
.
Муаллиф
гапга
ўз
таърифини
келтиришдан
олдин
бир
нечта
таниқли
тилшуносларнинг
(
Диюнисюс
Таркис
,
араб
грамматислари
(
исм
-
лари
келтирилмаган
),
беш
устоз
,
Парвиз
Нотел
Хонларий
,
Блоомфиелд
)
гапга
берган
таърифи
-
ни
келтиришни
афзал
кўрган
. “
Гап
тилнинг
шундай
бир
шаклики
,
тилда
ундан
бошқа
каттароқ
бирлик
йўқ
”,
деб
таърифлайди
3
.
“
Дарий
тилида
гапнинг
уч
тури
мавжуд
:
содда
,
қўшма
,
эргаш
гаплар
.
Ҳар
бир
гап
ўзига
хос
оҳангга
эга
”,
дейди
муаллиф
ва
шунга
ассо
-
сан
оҳангнинг
бир
неча
турларини
ажратади
:
یﺮﺒﺧ
ﮓﻨھآ
Â
hang-
е
ха
bari
ﯽ
ﺸ
ﺳ
ﺮﭘ
ﮓﻨھآ
Â
hang-
е
p
о
rs
еš
i
ﺪﻧ
ﻮ
ﺒ
ﺠ
ﻌ
ﺗ
ﮓﻨھآ
Â
hang-
е
ta’
а
jjobw
а
nd
یﺮﻣا
ﮓﻨھآ
Â
hang-
е
а
mri
4
.
Муаллиф
дарий
тилида
гапнинг
синтактик
хусусиятларига
қуйидагиларни
киритади
:
1.
Мослашув
(
ﺖﻘ
ﺑﺎ
ﻄ
ﻣ
mat
â
beqat
) –
кесим
(
ﺪﻨﺴﻣ
mosnad
)
ва
эга
(
ﮫﯿﻟا
ﺪﻨﺴﻣ
mosnad alayh
)
нинг
шахс
-
сонда
мослашиши
5
.
2.
Тўлдирувчи
гапда
содда
ёки
мураккаб
лисоний
шаклда
ﺎﺑ
b
â
,
ﮫ
ﺑ
b
а
,
ز
ا
а
z
,
رد
dar
,
ﺮ
ﺑ
b
а
r
1
К
ўрсатилган
асар
. – B.
138
.
2
К
ўрсатилган
асар
. – B.
140
.
3
К
ўрсатилган
асар
. – B
.
141
.
4
К
ўрсатилган
асар
. – B.
143
.
5
К
ўрсатилган
асар
. – B.
144
.
каби
олд
кўмакчилардан
кейин
ёки
ا
ر
r
â
қўшимчасидан
олдин
келади
:
ﺖ
ﻓر
ﺐ
ﺘ
ﮑﻣ
ﮫ
ﺑ
ﯽ
ﻤﻟ
ز
Zalmay ba maktab raft
Залмай
мактабга
борди
.
Бу
ерда
ﯽ
ﻤﻟ
ز
Zalmay
–
эга
,
ﺖ
ﻓر
ﺐ
ﺘ
ﮑﻣ
ﮫ
ﺑ
ba
maktab raft
–
кесим
,
ﺐ
ﺘ
ﮑﻣ
maktab
–
тўлдирувчи
,
ﮫ
ﺑ
b
а
–
олд
кўмакчи
6
.
ﺎ
ﺠ
ﻣ
تا
رو
3
Мо
j
â
w
е
r
â
t
–
гапнинг
кесими
қўшма
феъл
(
яъни
от
+
феъл
)
билан
ифода
-
ланиши
:
ﺪﯿﺸﮐ
تﺮﮕ
ﺳ
ﯽ
ﻤﻟ
ز
Zalmay segret k
аš
id
Залмай
сигарет
чекди
.
Бу
ерда
ﯽ
ﻤﻟ
ز
Zalmay –
э
га
,
ﺪﯿﺸﮐ
تﺮﮕ
ﺳ
segret ka
šê
d
–
кесим
,
ﺪﯿﺸﮐ
ka
šê
d
–
феъл
,
تﺮﮕ
ﺳ
segret
–
феълнинг
тўлдирувчиси
7
.
Синтаксис
қисмида
от
,
феъл
,
олмош
,
Равиш
,
уларнинг
бирга
қўлланиши
ҳақида
сўз
юри
-
тилади
.
Бундан
келиб
чиқадики
,
ҳамон
син
-
таксис
ичида
морфологияга
оид
элементлар
ҳам
ўрганилади
.
Ваҳоланки
синтаксисда
эга
,
кесим
,
гапнинг
иккинчи
даражали
бўлаклари
ва
улар
-
нинг
ўзаро
муносабатини
ўрганиш
етарли
.
Хулоса
қилиб
шуни
айтиш
мумкинки
,
мазкур
китоб
дарий
тили
грамматикаси
учун
муҳим
ва
қимматли
маълумотларни
ўзида
жам
-
лаган
.
Ҳар
бир
бўлим
сўнгида
муаллиф
таҳлил
натижаларини
умумий
хулосалаган
.
Айнан
дарий
тилига
хос
бўлган
жиҳатлар
ёритилган
.
Муҳаммад
Раҳим
Илҳом
ушбу
китобини
тилшунослик
бўйича
билимга
эга
бўлган
китобхонлар
учун
эканлигини
алоҳида
таъкид
-
лаб
ўтган
.
Муаллиф
бу
китобни
ҳақиқий
грамматик
асар
бўлишини
хоҳлаган
.
Асарнинг
ютуқларини
қуйида
келтириб
ўтамиз
:
1.
Муаллифнинг
дунё
тилшунослигидан
яхши
хабардор
эканлиги
у
келтирган
маълумотларда
ўз
аксини
топган
.
2.
Ю
нон
,
Рим
,
араб
тилшунослиги
тарихи
қисқача
ёритилган
.
3.
Дарий
тили
грамматикасининг
асоси
ҳақида
маълумотлар
келтирилган
.
4.
Тил
сатҳлари
алоҳида
тадқиқ
этилган
.
6
К
ўрсатилган
асар
. – B.
146
.
7
К
ўрсатилган
асар
. – B. 147
.
