S H A R Q M A S H ’ A L I
78
ШОИРНИНГ
РУБОИЙЧИЛИК
САН
Ъ
АТИДАГИ
ЎРНИ
НИЗАМОВА
ФЕРУЗА
филология
фанлари
номзоди
,
Тошкент
ислом
университети
Аннотация
.
Мақола
Амир
Хусрав
Деҳлавий
рубоийларининг
таҳлили
асосида
уларнинг
ғоявий
ва
бадиий
тизими
билан
танишиш
,
шоирнинг
рубоийнавислик
соҳасидаги
маҳорати
қирраларини
аниқлаш
,
бу
ижодий
жараённинг
форс
-
тожик
адабиёти
тарихида
тутган
ўрнини
белгилашдек
мақсадни
ўз
олдига
қўйган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
форсий
адабиёт
,
тасаввуф
,
рубоий
,
бадиий
тимсол
,
назм
.
Аннотация
.
Целью
статьи
является
ознакомление
на
основе
анализа
рубаи
Амира
Хосрова
Дех
-
леви
с
художественно
-
идейной
системой
его
поэтики
,
определение
места
рубаи
в
творчестве
поэ
-
та
и
его
вклада
в
развитие
этого
жанра
в
персидско
-
таджикской
литературе
.
Опорные
слова
и
выражения
:
персидская
литература
,
суфизм
,
рубаи
,
художественный
образ
,
поэзия
.
Abstract.
The article focuses on the recognition of some works on the basis of the detailed analysis
rubai of Amir Khusrav Dekhlavi art - ideological system in poetry, and defines rubai in creativity of the
poet and his contribution in the development of this genre in the persian-tadjik literature.
Keywords and expressions:
Persian literature, sufizm, rubai, im
а
ge, poetry.
Маънавий
баркамолликнинг
юзага
кели
-
шида
адабий
мероснинг
ўрни
катта
экани
шубҳасиз
.
Мустақиллик
нафақат
иқтисодий
ва
ижтимоий
соҳада
,
балки
маданий
соҳада
ҳам
ривожланиш
суръатининг
тезлашишига
қулай
шароит
яратди
.
Мазкур
мақоламиз
жаҳон
мумтоз
адабиё
-
тининг
намояндаси
,
шоир
,
тарихчи
олим
,
мусиқашунос
,
созанда
Яминиддин
Абулҳа
-
сан
Амир
Хусрав
Деҳлавий
(1253–1325)
ижодига
бағишланган
.
У
нинг
ҳаёти
,
ижоди
,
шеърияти
нафақат
Ҳиндистонда
,
балки
чет
элларда
–
Ўзбекистон
,
Тожикистон
,
Озарбай
-
жон
,
Эрон
,
Афғонистон
ва
Ғарб
мамлакат
-
ларида
ҳам
севиб
,
қизиқиш
билан
ўқилади
.
Амир
Хусрав
форсий
адабиётнинг
ўз
даврида
мавжуд
барча
жанрларида
ижод
қилди
.
У
рубоийнависликда
ҳам
ўхшаши
камдан
-
кам
топиладиган
файласуф
санъаткор
.
Шоирнинг
бутун
ижоди
Ҳақ
,
олам
,
одам
,
ҳаёт
,
замин
,
ишқ
тўғрисидаги
фалсафий
мушоҳадаларга
тўла
ва
бу
мерос
сўз
қудратининг
тўғри
йўналтири
-
лиши
натижасида
бетакрор
обидаларга
айлан
-
ган
.
Бу
соҳада
эришган
катта
муваффақиятлари
шоирнинг
рубоийчилигига
ҳам
тўла
тааллуқли
.
Рубоийларида
бутун
шеъриятга
хос
бўлган
ишқ
мавзуи
устувор
бўлса
-
да
,
ижтимоий
,
фалсафий
мушоҳада
майдони
ҳам
жуда
кенг
.
У
сўз
сан
-
ъатини
пухта
эгаллаган
моҳир
санъаткор
сифатида
,
ҳар
қандай
мавзуни
маромига
етказа
олиши
билан
кишини
лол
қолдиради
.
У
нинг
ўзи
бу
ҳақда
бир
рубоийсида
шундай
дейди
:
ا
ر
ﮫﻤھ
ﺮھ
ﻮ
ﮔ
ﺖﺴ
ﺗ
نﺎﺑز
ز
و
ﺮﺴﺧ
ا
ر
ﮫﻤھ
ﺮھ
ﻮ
ﺟ
ﺖﺴ
ﺗ
نﺎ
ﮭﻧ
ز
اﺪﯿﭘ
ﺖ
ﻜ
ﻠ
ﻛ
ز
ا
ﺮﯿ
ﺗ
و
ﻎ
ﯿ
ﺗ
و
نﺎ
ﻨ
ﺳ
هﺪﻧا
ر
ﺪﺷ
ا
ر
ﮫﻤھ
ﺮﻣ
ن
اﺮﻣ
ب
ﻮ
ﭼ
ﻚ
ﯿ
ﺑ
ﮫﻧ
ﻮ
ﮔ
ﻦﯾ
ز
(178/205
б
)
1
Мазмуни
:
Хусрав
,
тилингдан
ҳаммага
гавҳар
(
сочилган
),
Сен
туфайли
пинҳон
жавҳарлар
очилган
.
Қ
ўлингдан
найза
,
тиғ
,
пайкон
отилган
,
Бу
тарзда
барчани
бир
таёқ
билан
қувма
.
Бу
сатрларни
ўқиб
,
кўз
ўнгимизда
бутун
юриш
-
туриши
чоғида
атрофдагиларга
сўз
гав
-
ҳарини
ёғдириб
,
сочиб
яшайдиган
сухандон
намоён
бўлади
.
У
бадиий
сўз
соҳасида
мисра
-
ларни
чинакам
гавҳар
шодасига
айлантира
ол
-
гани
ўтмиш
ва
ҳозирги
замон
соҳа
мутахас
-
сислари
томонидан
тан
олинган
.
Иккинчи
мисрада
шоир
шеърларининг
ирфоний
ва
фалсафий
руҳига
ишора
топамиз
.
У
нинг
ҳар
бир
сатри
чиндан
ҳам
ҳаёт
моҳиятига
оид
пинҳоний
жиҳатларни
очишга
хизмат
қилади
.
1
Мисол
олинган
қўлёзма
инв
.
рақами
ва
саҳифаси
шу
тарзда
(
инв
.
рақам
/
варақ
)
ифодаланган
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
79
Фахрия
тарзида
ёзилган
бу
рубоийнинг
иккин
-
чи
байтидан
шоирнинг
шеърият
жавлонгоҳи
-
даги
шижоати
яққол
кўриниб
турибди
.
У
нда
аниқ
мақсадга
қаратилган
сўзларнинг
барчаси
рамзий
найза
,
пайкон
ўрнида
учиб
бориб
мўлжалга
бехато
уради
.
Жаҳонгирлар
«
найза
»
ва
«
ўқлар
»
билан
олган
юртларидан
фарқли
ўлароқ
,
шоир
қалам
билан
забт
этган
юртлар
нафақат
ўз
замонасида
,
балки
,
ўзидан
кейин
ҳам
унинг
тасарруфида
қолади
.
У
шбу
юртлар
-
да
унинг
асарлари
такрор
ва
такрор
ўқилиб
,
муаллифи
ҳаққига
тинимсиз
дуолар
бағишла
-
ниб
туради
.
Алишер
Навоий
уни
«
Соҳири
ҳинд
»
деб
атагани
маълум
.
Бу
ҳол
Алишер
Навоийнинг
«
Л
исон
ут
-
тайр
»
сўнгидаги
:
Турк
назмида
чу
мен
тортиб
алам
,
Айладим
ул
мамлакатни
якқалам
, –
мисраларини
эсга
солади
.
Форсий
сўз
санъа
-
тининг
улкан
даҳоси
Амир
Хусрав
Деҳлавий
бадиий
асарга
қандай
қилиб
қудрат
бахш
этиш
-
ни
яхши
билган
,
ундан
оқилона
фойдалана
ол
-
ган
.
Шундай
бўлса
-
да
,
Амир
Хусрав
ижод
одо
-
бида
устувор
туради
.
Ю
қоридаги
рубоийнинг
тўртинчи
мисрасида
,
ҳаммага
бир
хилда
ёнда
-
шиб
бўлмаслигини
тан
олади
.
Бошқа
бир
ерда
,
ўз
шеърларининг
юксак
қадрланишидан
қатъи
назар
,
сукутнинг
фазилатларини
ҳам
унутмайди
:
ﺖﺴﯾ
ر
ا
زﺎﺑ
اﺮ
ﺗ
ﮫﭼﺮﮔ
ﻦ
ﺨ
ﺴ
ﺑ
و
ﺮﺴﺧ
ﺖﺴﯾ
ر
اﺪﻘﻣ
و
ﺪﺣ
ﺰﯿﻧ
ا
ر
ﻦ
ﺘ
ﻔﮔ
ﻦﯾا
ﻮ
ﮔ
ﻰﻛ
ﺎﺗ
ﻰ
ﺋ
ﺖ
ﺳ
ا
ى
رﺎ
ﯿﺴ
ﺑ
ﻦﻣ
ﺖﻔﮔ
ﮫ
ﻛ
ﺖﺴﯾ
رﺎ
ﻛ
ش
ﻮ
ﺧ
ﻰ
ﺸﻣ
ﺎ
ﺧ
ﮫ
ﻛ
ﻮ
ﮕﻣ
رﺎ
ﯿﺴ
ﺑ
(178/200
а
)
Мазмуни
:
Хусрав
,
гарчи
сўзларингдан
қизиса
бозор
,
Аммо
сўзлашнинг
ҳам
чегараси
бор
.
Токай
«
менинг
гапларим
кўп
»,
дейсан
,
К
ўп
гапирма
,
сукут
сақлаш
ҳам
яхши
хислатдир
.
Шоир
рубоийнавислиги
маҳсули
сеҳрли
бир
оламни
эслатади
.
Бу
оламнинг
сеҳри
албат
-
та
сўзларда
намоёндир
.
Шоирнинг
ўзи
сўз
қуд
-
ратига
ўнлаб
рубоийлар
бағишлаган
.
У
қайси
бир
мавзуни
ёритишга
ҳаракат
қилмасин
,
ўша
мавзуни
ёки
қаҳрамонни
ўқувчи
наздида
равшан
гавдалантира
олган
.
Бундай
мавзу
ва
тимсоллар
эса
Амир
Хусрав
рубоийларида
бисёр
.
Рубоий
мутафаккир
ижодкорлар
дунёқа
-
рашидаги
фалсафий
,
ижтимоий
-
сиёсий
,
ишқий
,
ахлоқий
-
тасаввуфий
мазмунни
ихчам
ифода
эта
олиш
хусусиятларга
эга
бўлган
жанр
.
Маълумотларга
қараганда
, «
Хусрав
ёш
йигитлигидан
(
таҳминан
1271
йилдан
)
умри
-
нинг
охиригача
ўша
давр
чиштия
тариқатининг
етакчиси
шайх
Низомиддин
Авлиёга
мурид
бўлган
ва
унга
содиқ
қолган
»
1
.
Шоир
дунёқара
-
шини
тушуниш
учун
,
аввало
,
у
яшаб
,
ижод
эт
-
ган
адабий
муҳит
мойил
бўлган
эстетик
прин
-
ципларга
ҳамда
ҳинд
элининг
давр
мафкура
-
сига
эътиборни
қаратмоғимиз
керак
бўлади
.
Ўрни
келганда
шуни
ҳам
айтиб
ўтиш
керак
-
ки
,
Амир
Хусрав
ҳаёти
ва
ижоди
билан
шуғул
-
ланган
тадқиқотчилар
,
айниқса
,
собиқ
Иттифоқ
ҳудуди
олимлари
ҳукмрон
мафкурага
«
тегиб
кетмаслик
»
учун
шоир
дунёқарашининг
бу
жиҳатига
жуда
кам
эътибор
берганлар
ёки
четлаб
ўтганлар
.
Ҳатто
шоир
ижодининг
кенг
ва
атрофлича
тадқиқ
этган
М
.
Бақоев
моногра
-
фиясида
ҳам
шоир
ҳаётининг
бу
жиҳатига
жуда
кам
тўхтаб
ўтилган
2
.
Маълумки
,
Ҳиндистонда
ислом
шарқи
мам
-
лакатларидаги
халқларнинг
ижтимоий
-
сиёсий
,
илмий
-
фалсафий
,
маданий
-
маънавий
ҳаётида
кенг
илдиз
отган
тасаввуф
тариқатларидан
ҳайдария
,
суҳравардия
,
низомия
,
сабрия
каби
тасаввуф
жамоалари
фаолият
кўрсатганлар
.
Аммо
Шайх
Низомиддин
Авлиё
раҳнамолиги
остидаги
«
чиштия
»
тариқати
жамоаси
айниқса
машҳур
бўлган
3
.
Давр
маънавий
муҳитида
кат
-
та
ўрин
тутган
ҳамда
Амир
Хусрав
ўзи
мансуб
бўлган
чиштия
тариқати
ғоялари
унинг
рубоийларида
ҳам
ўз
аксини
топган
.
Шоир
ижодининг
бу
қиррасини
шу
харак
-
тердаги
рубоийларини
махсус
бир
жойга
йиқ
-
қан
7624
рақамли
қўлёзмада
, «
Аз
ар
-
рубоиёт
фит
-
тавҳид
борий
таоло
»
сарлавҳаси
остида
1
Қ
аранг
:
Бақоев
М
.
Ҳаёт
ва
эжодиёти
Хусрави
Деҳ
-
лавий
. –
Душанбе
:
Дониш
, 1975. –
Б
. 96.
2
Бақоев
М
.
Ҳаёт
ва
эжодиёти
Хусрави
Деҳлавий
. –
Душанбе
:
Дониш
, 1975. –
Б
. 96-98.
3
Шомуҳамедов
Ш
.,
Мусаев
Б
.
Амир
Хусрав
Деҳла
-
вий
. –
Т
.:
Фан
, 1971. –
Б
. 24.
S H A R Q M A S H ’ A L I
80
жамланган
рубоийлар
намойиш
этиши
мумкин
.
Бу
ерда
74
та
рубоий
берилган
бўлиб
,
уларни
фақат
ирфоний
ва
исломий
шеърлар
ташкил
қилади
.
У
лар
орасида
Яратган
ва
унинг
қудра
-
ти
,
инсон
зотига
ато
этилмиш
нарсалар
шукро
-
наси
,
Расулуллоҳни
улуғлаш
қаторида
Шайх
Низомиддин
Авлиё
,
ҳукмдор
мадҳига
бағиш
-
ланган
рубоийлар
ҳамда
худонинг
қудрати
би
-
лан
вужудга
келган
табиат
ва
унинг
мўъжиза
-
лари
,
жамият
ва
ундаги
энг
нозик
туйғулар
қаламга
олинган
рубоийларни
ҳам
учратамиз
.
Амир
Хусрав
,
аввало
,
улуғ
бир
мутафаккир
.
Айниқса
,
унинг
пири
муршиди
шайх
Низомид
-
дин
Авлиё
фикрлари
унинг
кўнглига
чуқур
ўрнашгани
шундоққина
кўриниб
турибди
.
У
рубоийларида
пиридан
ўзлаштирган
тасаввуфий
қарашларини
,
кўнглига
яхши
ўтиришгани
сабаб
,
кенг
ёйишга
ҳаракат
қилади
.
Шоирнинг
бизгача
етиб
келган
рубоийлари
унинг
хаёлини
,
сўфиёна
қарашларда
бўлганидек
,
доимо
одам
ва
олам
муаммолари
банд
қилиб
келганини
кўрсатади
.
ﺖ
ﺳ
ا
ر
ﻰ
ﻧ
ﺎ
ﻣ
ﻚ
ﻠ
ﻓ
ﺎﺑ
ﮫ
ﻛ
ﻦﻣ
ﮫﻤﯿﺧ
ى
ا
ﻰﻜ
ﻠ
ﻓ
دﻮ
ﺧ
ﻮﺗ
‘
ﮫﻤﯿﺧ
ز
ا
ﺖﻤھ
ﻮ
ﻛ
‘
ﺖ
ﺳﺎ
ﻄ
ﺧ
ﺮﮔ
ﮫﻤﯿﺧ
ﺀ
ﻮﺗ
ﻦﻣ
ﻰ
ﺋ
ﻚ
ﻠ
ﻓ
ﺖ
ﻓر
ﺎ
ﺠ
ﻛ
ﮫﻤﯿﺧ
ﻰﻜ
ﻠ
ﻓ
ﻮﺗ
رو
ﺀ
ﺖ
ﺳﺎ
ﺠ
ﻛ
ﮫ
ﻛ
ﻮ
ﮔ
ﻦﻣ
(178/207
а
)
Мазмуни
:
Эй
чодир
,
чиндан
ҳам
фалакка
ўхшайсан
,
Сен
фалакнинг
ўзисан
,
чодирдан
ҳиммат
қани
?
Бу
–
хато
.
Агар
чодирим
сен
бўлсанг
,
фалак
қайда
қолди
?
Агар
сен
фалак
бўлсанг
,
унда
чодирим
,
айт
-
чи
,
қани
?
Шоирнинг
«
эй
чодир
»
дея
фалакка
мурожаат
этаётгани
ҳам
рост
.
У
нинг
бутун
оламни
оддий
чодирга
ўхшатиши
бу
дунёда
инсон
зотини
қийнаётган
саволларга
жавобни
фалакдан
ку
-
тишга
ўрин
қолдирмайди
.
Ч
унки
одам
зоти
,
одатда
,
ҳаётда
муаммоларга
дуч
келгандагина
,
фалакка
мурожаат
қилади
.
У
ндан
нималарнидир
кутади
,
умид
қилади
.
Натижада
эса
,
ноумид
-
ликлар
кўради
.
Шу
важдан
шоир
уни
оддийгина
чодирга
айлантиради
,
қўяди
.
Демак
,
ундан
«
ҳиммат
кутмоқлик
хато
».
Фалак
ўз
остидаги
мавжуд
ҳар
бир
нарса
ва
рўй
бераётган
ҳар
қандай
ҳодисага
бефарқ
.
Инсон
фалакка
юзла
-
нар
экан
,
зотан
,
ундан
ҳеч
қачон
жавоб
олол
-
майди
.
Дунё
Хусрав
тасаввурида
шундай
.
ﺪﺷ
ﺪھا
ﻮ
ﺧ
ﺖﻨ
ﻜ
ﺴﻣ
ك
ﺎ
ﺨ
ﺑ
ﮫ
ﻛ
ﻦ
ﺗ
ى
ا
ﺪﺷ
ﺪھا
ﻮ
ﺧ
ﺖﻨھﺮﯿﭘ
ﻦﻔ
ﻛ
ز
ﮫ
ﻜ
ﻧا
و
رﻮ
ﮔ
ﻰﻜ
ﯾ
رﺎﺗ
ك
ﺎ
ﺧ
ﺖﺴﻧ
ﺎﺳ
ﮫﭼ
ﮫ
ﻛ
ﻰ
ﺘ
ﻔﮔ
ھا
ﻮ
ﺧ
ﺖﻨﺷ
ور
ﮫ
ﻛ
ﻦ
ﻜ
ﻣ
ﻞﯿ
ﺠ
ﻌ
ﺗ
ﺪﺷ
ﺪ
(965 /388
а
//2220/ 458
б
; 9677/310
а
)
Мазмуни
:
Эй
тан
,
тупроқда
макон
топишинг
аниқ
,
К
афандан
кўйлак
ҳам
кийишинг
аниқ
.
«
Қ
абрнинг
қора
тупроғи
қандай
?»
дея
сўрадинг
,
Шошилма
,
сенга
аён
(
ёруғ
)
бўлиши
аниқ
.
К
ўриб
турганимиздек
,
бу
ўринда
маърифат
-
га
эришган
кимсадан
нур
ёғилиб
туришига
ишора
этилмоқда
.
Маърифат
нури
ҳатто
қорон
-
ғи
гўрни
ҳам
нурафшон
қилади
.
Шоир
дунё
ўткинчилигининг
табиий
экани
-
ни
табиат
мисолида
жуда
ўринли
ифода
этган
:
ا
ر
نﺎﺘ
ﺴ
ﺑ
و
هﺰﺒ
ﺳ
ﺖ
ﺳ
ا
مﺪﻋ
م
ز
ﻻ
ا
ر
ن
ا
رود
ﻦ
ﻛ
س
ﺎ
ﯿﻗ
ﻦﯾ
ز
ا
ﻢھ
ﻞﮔ
ى
ا
ا
و
ﻰ
ﻧا
د
ﻰ
ﻣ
ﺮ
ﻈ
ﻧ
ﻢﻠﻋ
ﺮﮔا
ﺲﮔﺮﻧ
ﻦﯾ
ا
ر
ن
ا
رﺎﺑ
م
ز
ﻼ
ﺗ
و
ﻦﯿﺒ
ﺑ
ﺮ
ﺑ
ا
ﺎﺑ
.
(178/234
б
)
Мазмуни
:
Й
ўқликка
маҳкумдир
сабза
-
ю
бўстон
,
Эй
гул
(
им
),
давронни
ҳам
шундан
қиёс
қил
.
Ва
бу
наргис
била
,
агар
илмий
назардан
бохабар
бўлсанг
,
Булутга
боққилу
ёмғир
ёғиши
заруратин
кўр
.
Шоир
ижодий
меросида
унинг
шахсиятини
,
дунёқарашини
характерлаб
бериши
мумкин
бўлган
ижтимоий
-
фалсафий
мазмундаги
рубо
-
ийлари
талайгина
бор
.
У
лар
орасида
кишилар
муносабатидаги
салбий
жиҳатларни
қоралашга
бағишланган
шеърий
сатрлар
кўп
учрайди
.
Жумладан
,
қуйидаги
байтнинг
биринчи
мисрасида
Амир
Хусрав
зулм
деган
ижтимоий
иллатга
диққатимизни
тортади
.
ﺪﺷ
ﮫ
ﺘ
ﺧ
ﻮ
ﻣآ
ند
ﺮ
ﻛ
ﻢﻠ
ﻈ
ﺑ
ﮫ
ﻛ
ﺲ
ﻛ
ﺮھ
ﺪﺷ
ﮫ
ﺘ
ﺧ
ود
ﺶ
ﻟ
د
م
ﻮ
ﻠ
ﻈ
ﻣ
ك
وﺎ
ﻧ
ز
ا
ﮫﻧا
و
ﺮﭘ
ﺪﺷ
ﮫ
ﺘ
ﺧ
و
ﺮ
ﻓ
ا
دز
ﻊ
ﻤﺷ
ﺮ
ﺑ
ﮫ
ﻛ
ﺪﺷ
ﮫ
ﺘ
ﺧ
ﻮﺳ
د
ﺰ
ﺑ
ﮫ
ﻛ
ﺮھ
نﺎ
ﮕ
ﺘ
ﺧ
ﻮﺳ
ﺮ
ﺑ
(965/413
а
)
S H A R Q M A S H ’ A L I
81
Мазмуни
:
Зулм
қилишга
одатланган
ҳар
бир
кишининг
,
Дили
мазлум
ўқи
билан
тикилди
(
беркилди
).
Парвона
ўзини
шамга
уриб
куяди
,
К
имки
куйганларга
тегса
ўзи
ҳам
куяди
.
Яхши
эътибор
қилсак
,
иккинчи
мисрада
ку
-
тилмаганда
,
зулмни
одат
қилган
киши
юрагига
мазлумнинг
ўқи
қадалиши
айтилади
.
Жабрла
-
нувчи
ўзи
мазлум
бўлса
,
ундан
қандай
ўқ
хавфи
бўлиши
мумкин
?
Шоирнинг
одатдаги
манзара
-
дан
келтириб
чиқарган
хулосаси
мантиқий
,
ай
-
ни
пайтда
ниҳоятда
оригиналдир
:
ўзи
шусиз
ҳам
куйиб
ётган
шамга
тама
илинжида
ўзини
урган
парвона
унга
қўшилишиб
куяди
.
Парво
-
нанинг
шамда
куйиш
ҳодисаси
жуда
кўп
шоирлар
томонидан
тилга
олинган
.
Бироқ
ҳеч
ким
мазлумни
куяётган
шамга
қиёсламаган
бўлса
керак
.
Шу
жиҳатдан
,
учинчи
мисрада
ўх
-
шатиш
тарзида
келтирган
мисоли
жуда
жонли
чиққан
.
Бу
мисолга
таянган
ҳолда
тўртинчи
мисрада
келтирган
хулосаси
барчага
маълум
ва
исбот
талаб
қилмайди
: «
К
уйганга
текканлар
тез
куяр
экан
».
Зотан
,
ёниб
турган
нарса
фақат
ёнибгина
қолмай
,
унга
теккан
нарсани
ҳам
куйдиради
.
Ва
аксинча
,
бировни
куйдирибгина
қолмайди
,
балки
ўзи
ҳам
куйиб
кетади
.
Ч
унон
-
чи
,
Навоий
бу
хусусда
, "
Фарҳод
ва
Ширин
"
да
:
Фатила
доғ
учун
ўт
солса
ҳар
дам
,
Агарчи
куйдирур
,
лекин
куяр
ҳам
,
1
–
деган
эди
.
Бундай
қуйма
сатрларни
Хусрав
рубоий
-
лари
орасида
кўплаб
учратиш
мумкин
.
У
лар
орасида
ҳам
дунёвий
,
ҳам
тасаввуфий
мазмун
-
да
талқин
этилиши
мумкин
бўлганлари
жуда
кўп
.
Бу
хилдаги
рубоийларсиз
шоирнинг
ижти
-
моий
-
фалсафий
қарашларини
тушуниб
олиш
мумкин
эмас
,
албатта
.
Амир
Хусрав
Деҳлавий
дунёқарашида
иж
-
тимоий
-
фалсафий
муаммолар
чиштия
ғоялари
билан
қоришган
ҳолатда
талқин
қилинади
ва
бу
билан
уларнинг
халқчиллиги
таъминланади
.
У
нинг
рубоийларига
чуқурроқ
кириб
борсак
,
1
Алишер
Навоий
.
Фарҳод
ва
Ширин
.
Мукаммал
асарлар
тўплами
, 20
томлик
, 8-
том
. –
Т
.:
Фан
, 1991. –
Б
. . 424.
мазмун
теранлигида
инсон
дуч
келиши
мумкин
бўлган
кўпгина
муаммоларни
яққол
кўриши
-
миз
мумкин
.
Шунинг
учун
ҳам
унинг
талайги
-
на
рубоийлари
ҳикмат
даражасига
кўтарилган
.
Шоир
тўрт
мисра
шеърга
ниҳоятда
теран
фал
-
сафий
фикрларни
сиғдира
олиши
билан
бирга
,
ўз
ғоявий
мақсадини
китобхонларга
жуда
содда
ва
ниҳоятда
табиий
тарзда
етказади
.
Деҳлавий
рубоийларни
эсда
қоладиган
қилиш
,
уларнинг
таъсир
кучини
ошириш
,
қолаверса
,
катта
асарга
айлантириб
юборишга
жуда
моҳир
.
Қ
уйидаги
рубоийдаги
ҳаётбахш
кай
-
фиятда
давр
нуқсонларидан
ҳам
,
ҳаётнинг
ҳою
ҳавасларидан
ҳам
этак
қоққан
,
бағри
кенг
инсоннинг
қарашлари
ўз
ифодасини
топган
:
ﻢﯾ
ر
ا
د
ﺶ
ﺗ
آ
ﺮ
ﺑ
رز
صﺮﺣ
ز
ﮫﻨﯿ
ﺳ
ﻰ
ﻧ
ﻃ
ﻰ
ﭘ
ز
ل
د
ﻰ
ﻧ
ﻢﯾ
ر
ا
د
ش
ﻮ
ﺸﻣ
ﻊ
ﻤ
و
ﻮ
ﺟ
نﺎ
ﻧ
آ
ﻰ
ﺠ
ﻨ
ﻛ
و
ه
ﺎ
ﭼ
ب
ﺧ
ﻰ
ﻟ
ﺎ
ﻢﯾ
ر
ا
د
ش
ﻮ
ﺧ
ﻰ
ﻧ
ﺎ
ﮔ
هﺪﻧ
ز
ﮫﭼ
ﮫ
ﻛ
ب
ر
ﺎ
ﯾ
(965 / 411
б
//2220 /479
б
)
Мазмуни
:
На
олтин
ҳирсидан
куйган
сийнамиз
бор
,
На
тамаъдан
ғамга
ботган
дилимиз
бор
.
Арпа
нон
,
тиниқ
сув
,
холи
бир
бурчак
,
Эй
,
худо
,
қанчалар
ширин
ҳаётимиз
бор
.
Амир
Хусрав
тариқат
зиммасига
юклатган
вазифа
–
оммани
Ҳақ
йўлига
даъват
қилиш
ба
-
робарида
,
яна
халққа
унинг
ахлоқий
мезонлари
талабига
риоя
қилишни
,
яъни
ҳирс
ва
тамани
осонгина
маҳв
этишни
ўргатади
.
У
ислом
муҳитида
тариқатнинг
оғир
қоида
ва
мезонла
-
рини
,
тушунчаларини
тагига
етиш
қийин
бўлган
ҳинду
мусулмон
ижтимоий
шароитида
,
тасаввуфий
қарашлар
шаклида
содда
,
оддий
ифодалар
орқали
талқин
эта
олган
.
Яъни
,
Амир
Хусрав
ўзининг
исломий
ва
ахлоқий
қарашлар
-
ни
тарғиб
қилувчи
тасаввуф
сулукининг
ваки
-
ли
даражасидаги
шахслигини
намоён
этади
.
Бунинг
натижасида
у
ҳам
жамиятда
ва
ҳам
ўзининг
ҳаммаслаклари
даврасида
ҳақли
шуҳ
-
ратга
эга
бўлади
.
Ўз
пиридан
олган
ғояларни
гўзал
бадиий
ифодалар
билан
бошқаларга
етказади
.
Айни
шу
хислатлари
билан
ҳам
у
шайх
Низомиддиннинг
меҳрини
қозонди
.
Манбаларда
ёзилишича
,
Низомиддин
Ав
-
лиё
ўзининг
мумтоз
ва
доно
шогирди
Хусравни
S H A R Q M A S H ’ A L I
82
шунчалик
яхши
кўрар
эканки
,
ҳамиша
бу
шогирди
хусусида
ҳаяжон
билан
шундай
дер
экан
: «
Қ
иёмат
куни
ҳамма
қатори
мендан
ҳам
шундай
сўралади
: «
Сен
бу
ерга
нима
олиб
келдинг
?» «
Ўшанда
мен
беҳад
ғурур
ва
ифти
-
хор
ила
айтаманки
, «
ман
сўзи
сийнаи
ин
туркро
овардаам
!» (
Мен
мана
шу
туркнинг
қайноқ
-
ёниқ
кўксини
олиб
келдим
!).
Дарҳақиқат
,
Амир
Хусравнинг
кўксидаги
порлоқ
оташ
(
сўзи
сийнасийна
куйики
)
шу
қадар
кучли
бўлганки
,
унинг
муборак
кўйлагининг
кўкси
(
олд
томо
-
ни
)
ҳамиша
куйиб
тешилиб
юрар
эди
, –
деб
ёзади
Муҳаммад
Доро
Шукуҳ
1
.
Муҳаммад
Доро
Шукуҳнинг
«
Сафинат
ул
-
авлиё
»
асарида
Амир
Хусрав
Деҳлавийнинг
су
-
фиёна
хоксорлиги
ҳақида
бир
ҳикоят
бор
.
Бу
ҳи
-
коятнинг
устоду
шогирд
Низомиддин
Авлиё
ва
Хусрав
Деҳлавий
ораларидаги
самимий
муноса
-
батни
,
ибратли
устоду
шогирдликни
англашда
яхши
ёрдами
тегади
.
Хусрав
устози
Султон
ул
-
машойихдан
ҳамиша
шикоятомуз
илтимос
қи
-
лар
экан
: «
Пирим
,
мен
бир
дарвишман
,
отим
эса
«
Амир
»,
илтимос
,
номимни
ўзгартириб
берсан
-
гиз
».
У
стоди
Низомиддин
Авлиё
айтибдиларки
,
«
Бу
муборак
номни
сенга
ота
-
онанг
қўйганлар
,
уларнинг
кўнглига
эса
бу
номни
Худойи
таоло
-
нинг
ўзи
солган
.
Сен
,
бўтам
,
шу
муборак
ном
ила
қолгайсан
.
Шу
нарсани
ҳам
ёдингда
тутгин
-
ки
,
сен
оддий
дарвеш
эмассан
,
балки
дарвешлар
-
нинг
подшоҳисан
.
Шуни
ҳам
билгилки
,
дарвеш
-
лар
Оллоҳ
таолонинг
маҳбуб
кишиларидур
,
демак
,
сен
Худо
маҳбубларининг
подшоҳисан
!»
Ва
яна
Султон
ул
-
машойих
севикли
шогирдига
қарата
мана
бу
байтларни
ҳам
атаган
эканлар
:
و
ﺮﺴﺧ
‘
ﺖ
ﺳﺎ
ﺧ
ﻢ
ﻛ
ﺶ
ﻠ
ﺜ
ﻣ
ﺮ
ﺜ
ﻧ
و
ﻢ
ﻈ
ﻧ
ﮫ
ﺑ
ﮫ
ﻛ
‘
ﺖ
ﺳ
ا
ر
و
ﺮﺴﺧ
ﻦﯾا
ﻦ
ﺨ
ﺳ
ﻚ
ﻠﻣ
ﺖﯿ
ﻜ
ﻠﻣ
ﺖ
ﺳﺎ
ﻣ
و
ﺮﺴﺧ
ﻦﯾا
‘
ﺖﺴﯿﻧ
و
ﺮﺴﺧ
ﺮ
ﺻ
ﺎ
ﻧ
ﺖ
ﺳﺎ
ﻣ
و
ﺮﺴﺧ
ى
ﺮ
ﺻ
ﺎ
ﻧ
ى
اﺪﺧ
ﮫ
ﻛ
اﺮﯾ
ز
2
1
Муҳаммад
Доро
Шукуҳ
ал
-
Ханафий
ал
-
Қ
одирий
.
Сафинат
ул
-
авлиё
.
Ўзбекистон
ФА
Абу
Райҳон
Беру
-
ний
номли
Шарқшунослик
институти
қўлёзма
китоб
-
лар
хазинаси
.
Инв
№
401. –
Б
. 64.
2
Сафинат
ул
-
авлиё
.
Ўша
ерда
.
Мазмуни
:
Насру
назмда
тенги
кам
учровчи
Хусрав
,
Сухан
мулкининг
соҳиби
Хусравдир
.
Бу
бизнинг
Хусрав
–
Носир
Хусрав
эмас
,
Ч
унки
,
бизнинг
Хусрав
ғалаба
эгаси
(
худойи
носир
–
подшоҳимиз
).
Амир
Хусрав
Деҳлавий
дунёқарашида
ижтимоий
-
фалсафий
муаммолар
чиштия
ғоя
-
лари
билан
қоришган
ҳолатда
талқин
қилинади
ва
бу
билан
уларнинг
халқчиллиги
таъминлан
-
ган
.
Амир
Хусрав
тариқат
зиммасига
юклатган
оммани
Ҳақ
йўлига
даъват
қилиш
баробарида
,
яна
халққа
унинг
ахлоқий
мезонлари
талабига
риоя
қилишни
ўргатади
.
У
ислом
муҳитида
та
-
риқатнинг
оғир
қоида
ва
мезонларини
,
тушун
-
чаларини
тагига
етиш
қийин
бўлган
ҳинду
мусулмон
ижтимоий
шароитида
,
тасаввуфий
қарашларни
рубоийлар
шаклида
содда
ва
од
-
дий
ифодалар
орқали
талқин
эта
олган
.
Мақоладан
шундай
хулосага
келишимиз
мумкинки
,
Амир
Хусрав
Деҳлавий
дунёқара
-
шига
кўра
файласуф
санъаткор
.
У
нинг
рубоий
-
лари
Ҳақ
,
олам
,
одам
,
ҳаёт
,
замин
,
ишқ
тўғри
-
сидаги
фалсафий
мушоҳадаларга
тўла
ва
бу
мерос
унда
сўз
қудратининг
тўғри
йўналтири
-
лиши
натижасида
бетакрор
обидаларга
айлан
-
ган
.
Шоир
дунёқарашида
ижтимоий
-
фалсафий
муаммолар
замонасида
халқ
орасида
кенг
тарқалган
чиштия
ғоялари
билан
қоришган
ҳолатда
талқин
қилиниши
натижасида
рубоий
-
ларнинг
халқчиллиги
таъминланган
.
Амир
Хусрав
Деҳлавийнинг
дунёвий
рубоий
-
ларида
ҳам
,
суфиёна
рубоийларида
ҳам
мазкур
таълимотдаги
асосий
ғоялар
ҳисобланган
,
айни
пайтда
,
хожагон
ва
чиштия
тариқатлари
қараш
-
лари
учун
умумий
бўлган
поклик
,
ҳалоллик
,
тўғрилик
,
меҳр
-
шафқат
,
илоҳийлик
,
дунёвий
-
лик
,
баркамоллик
,
зулм
-
истибдодга
қарши
ку
-
раш
,
адолатпарварлик
каби
илғор
,
умумисло
-
мий
,
умумбашарий
ахлоқий
фикрлар
ҳамда
илғор
миллий
,
диний
қадриятлар
тематик
асос
қилиб
олинган
.
Рубоийлари
,
кўп
жиҳатдан
,
жорий
мавзулар
доирасини
бойитганлиги
ва
янгилаганлиги
билан
характерланади
.
