S H A R Q M A S H ’ A L I
ТАН
СУЛОЛАСИ
ДАВРИГА
ТЕГИШЛИ
ХИТОЙЧА
ВА
ТУРКИЙ
ТИЛЛАРДА
БИТИЛГАН
ҚАБРТОШ
СОБИРИЙ
КАРИМЖОН
Мустақил
изланувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
Хитойнинг
Сиань
шаҳрида
илк
марта
топилган
,
Тан
сулоласи
давридан
қолган
хитой
ва
туркий
тилда
битилган
қабртош
ҳақида
сўз
юритилади
.
Бу
ёдгорлик
Тан
сулоласи
билан
қадимги
туркларнинг
дўстона
муносабатлари
,
сиёсий
жараёнлар
тўғрисида
маълумот
беради
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
қадимги
туркий
битиг
,
хитойча
битиг
,
қабртош
,
Тан
сулоласи
.
Аннотация
.
В
статье
идет
речь
о
стеле
,
написанной
на
китайском
и
тюркском
языках
,
впервые
обнаруженной
в
китайском
городе
Сиань
.
Этот
древний
памятник
свидетельствует
о
дружественных
связях
династии
Тан
и
древних
тюрков
и
политических
процессах
того
времени
.
Опорные
слова
и
выражения
:
древняя
тюркская
стела
,
китайская
стела
,
гробница
,
династия
Тан
.
Abstract:
This article is about bilingual stele written in Chinese and Turkic, which was first discovered in China’s
Sian city. This ancient monument gives information about friendly exchanges between Tan Dynasty and Turkic people,
also about political process of that period.
Keywords and expressions:
ancient Turkic stele, Chinese stele, sepulchre, Tan Dynasty.
Хитойнинг
Сиан
шаҳридаги
Датанг
музе
-
йида
сақланиб
келаётган
VII
юзйилликда
яшаган
уйғур
шаҳзодаси
Қоричўр
тигин
(
回
鹘 王 子 葛 啜 特 勤 墓 志
)
га
оид
хитойча
ва
қадимги
турк
ёзувидаги
обида
мутахассис
-
лар
томонидан
“
Хитойдаги
ҳозирга
қадар
то
-
пилган
Тан
сулоласи
даврига
оид
яккаю
яго
-
на
қўштилли
обида
”
деб
тан
олинмоқда
.
Бу
обиданинг
узунлиги
тахминан
бир
метр
бўлиб
,
устки
қисмига
хитой
ёзувида
уйғур
шаҳ
-
зодаси
Қоричўр
тигин
отасининг
Тан
сулола
-
сига
кўмаклашиб
,
Ўнглук
-
Сўйгун
қўзғалонини
бостирганлиги
,
оила
насаби
ва
шаҳзоданинг
Чанган
шаҳрига
қандай
қилиб
келиб
қолганли
-
ги
,
Тан
сулоласида
қандай
вазифани
бажарга
-
ни
,
қандай
касал
билан
йигирма
ёшга
кирмай
туриб
вафот
этгани
,
нечанчи
ойнинг
нечанчи
куни
Чанган
шаҳрининг
қай
ерига
дафн
этил
-
гани
,
айнан
шу
вақтда
акасининг
Чанган
шаҳ
-
рида
яшаганлиги
ҳамда
шу
жойдаги
уйғур
-
ларнинг
кўп
қисми
қабилалари
билан
бирга
дафн
маросимида
қатнашганлиги
қайд
этилган
.
Обиданинг
турк
-
руний
ёзувида
ёзилган
қисми
мазмун
жиҳатидан
хитойчасига
нис
-
батан
оддийроқ
.
Тарихий
вақтлари
аниқ
ёзилган
бундай
қўштилли
обиданинг
Хитой
ҳудудида
топи
-
лиши
ҳақиқатан
кам
учрайдиган
ҳолат
бў
-
либ
,
бу
турклар
билан
Тан
сулоласининг
муносабатини
,
айниқса
,
Ўрхун
хонлиги
дав
-
ридаги
тарихни
чуқур
тадқиқ
қилишда
му
-
ҳим
аҳамиятга
эга
.
Тан
сулоласининг
пойтахти
Чангандан
уйғур
шаҳзодаси
Қоричўр
тигин
қабртоши
-
нинг
топилиши
ва
унга
ўйилган
қадимги
турк
-
руний
ёзувидаги
туркий
матннинг
бўлганлиги
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Маълумки
,
1893
йили
қадимги
турк
-
руний
ёзувидаги
ёзма
ёдгорликларни
ўқишнинг
сири
очилиб
,
бир
асрдан
ортиқ
вақт
ўтди
.
Айнан
шу
вақт
-
да
шундай
бир
қабртошининг
топилганлиги
бундан
кейин
ҳам
ана
шундай
битигларнинг
топилишига
далолат
қилади
.
Яқин
кезларда
Хитой
Шинжонг
уйғур
автоном
районининг
турли
ҳудудларидан
қадимги
уйғур
ёзуви
-
даги
ёдгорликлар
билан
бир
қаторда
,
турк
-
руний
ёзувидаги
ёдгорликлар
ҳам
топила
бошлади
.
Масалан
,
яқин
йилларда
профес
-
сор
Питтер
Зийме
Шинжонг
Жимисор
тума
-
нида
топилган
турк
-
руний
ёзувидаги
бир
тошбитигни
ўқиб
чиқди
.
Ундан
бошқа
яна
Шинжонгдаги
Қизил
мингуй
тош
ўнгурла
-
рининг
том
деворлари
орасидан
қадимги
уй
-
ғур
ёзуви
билан
қадимги
турк
-
руний
ёзувида
S H A R Q M A S H ’ A L I
95
ёзилган
хатлар
топилди
.
Бу
ҳол
қадимги
ёд
-
горликларнинг
аждодларимиз
оёқ
излари
теккан
жойлардан
давомли
равишда
топили
-
ши
мумкинлигини
кўрсатмоқда
.
Хитойдаги
қадимги
шаҳар
Сиандан
бу
қўш
-
тилли
қабр
тошининг
топилиши
бутун
дунё
туркшуносларининг
диққатини
ўзига
тортмоқ
-
да
.
Чунки
,
мазкур
қабртош
Хитой
заминидан
топилган
бирдан
-
бир
қўштилли
ёдгорлик
бў
-
либ
,
қадимги
турк
ёзувининг
Шарқий
Осиё
ҳу
-
дудида
ҳам
тарихий
қимматга
эга
бўлганлиги
билан
бир
қаторда
,
минг
йиллар
илгари
яшаб
ўтган
халқларнинг
ўзаро
муносабатларини
очиб
беришга
хизмат
қилади
.
Шу
ўринда
мазкур
қабртошга
ўйиб
ёзил
-
ган
хитойча
ёзув
ва
туркий
битигларни
қу
-
йида
кўриб
чиқамиз
.
Қабр
тошидаги
хитой
-
ча
битиг
ҳақида
.
1-
расм
.
Хитойча
ва
туркий
тилда
битилган
матннинг
умумий
кўриниши
.
Қадимги
уйғур
шаҳзодаси
Қоричўр
тигин
қабр
тоши
Сиан
шаҳрининг
Тангчанган
Мингдеминг
қалъаси
яқинидаги
қабристон
-
дан
топилган
бўлиб
,
кўриниши
квадрат
шаклда
,
ён
томонининг
узунлиги
тахминан
40
см
,
қабр
томи
билан
қабр
тазкирасидан
иборат
икки
қисмдан
тузилган
.
Қабртош
яхши
сақланган
эмас
:
ёзувлари
уринган
,
ай
-
ниқса
,
хитойча
матннинг
чап
томонидаги
руний
ёхувли
матн
анча
шикаст
еган
.
Қабртошдаги
ўнгдан
чапга
қараб
ёзилган
хитойча
матнга
асосан
ёзилган
қисми
билан
тиниш
белгилар
орқали
қабртошнинг
мазму
-
нини
ойдинлаштириб
,
асосий
мазмуни
ёзиб
чиқилди
.
故回鹘葛啜王子守左领军卫将军墓志并序
”
给郎守秘书省著作郎赐绯鱼袋崔述撰
回鹘葛啜王子，则可汗之诸孙。我国家讨
平逆臣禄山之乱也，王子父车毗尸特勤实统
戎左右，有功焉。故接待之优宠，锡之厚，
殊于他国。王子以去年五月来朝，秩班禁
卫，宾籍鸿胪。方宜享兹荣耀，光于蕃部，
奈何不淑，以贞元十一年五月廿目遘疾亡
殂，享年二十。以其年六月七日葬于长安县
张杜原。兄王子阿波啜与诸部之属，衔哀奉
丧。送终之饰，则有诏所司备仪焉，礼无其
阙。呜呼!修短命也，死者生之终。乃刻石志
墓云
:
蕃之王子兮，气雄雄；生言始兮，死言
终；魂神异兮，丘墓同
S H A R Q M A S H ’ A L I
96
Мазкур
қабртошдаги
хитойча
матннинг
таржимаси
қуйидагича
:
“
Бу
уйғур
шаҳзодаси
(
回 鹘 葛 啜 王 子
),
яъни
ўнг
қўл
муҳафазачи
ёки
қўриқловчи
қў
-
мондон
Қоричўр
тигиннинг
қабртош
бити
-
гидир
.
Биринчи
бўлиб
кириш
қисмидир
,
хат
-
ни
ўювчи
(
иш
бажаргучи
)
котиб
бўлимининг
рўйхатга
олувчиси
,
яъни
қизил
рангли
балиқ
халтасини
осган
Фейшудир
.
Уйғур
Қоричўр
тигин
хоқон
авлодидандир
.
(…..)
давлатимизга
хоинлик
қилган
амалдор
Анлушаннинг
қўзғолонини
бостирди
.
Шаҳзо
-
данинг
отаси
Чабиш
тигин
отлиқ
қисмларни
етаклаб
,
ўнг
ва
чап
томондаги
жанг
майдон
-
ларида
буюк
хизматлар
кўрсатган
эди
. (…..)
ва
ниҳоятда
яхши
кўришга
ҳамда
ҳурматга
сазо
-
вор
бўлган
эди
.
Унинг
давлатининг
шаҳзодаси
ўтган
йили
бешинчи
ойда
келган
эди
.
Чет
эллик
қисмларнинг
саркардалари
ичида
,
яъни
чет
эллик
қўмондонлар
ичида
ниҳоятда
ша
-
рафли
ютуқларга
муяссар
бўлган
эди
.
Зиҳенг
-
гуан
(…..)
йили
,
яъни
милодий
795
йили
,
бе
-
шинчи
ойининг
йигирманчи
куни
касаллик
сабабидан
оламдан
ўтди
.
Бу
вақтда
у
эндигина
йигирма
ёшда
эди
.
Бу
йили
олтинчи
ойнинг
ет
-
тинчи
куни
Чанганнинг
Жонду
деган
ерига
дафн
этилди
.
Ўз
акаси
Апринчўр
тигин
ҳамда
қабилага
тегишли
бўлган
бошқа
катталар
қат
-
тиқ
қайғу
ичида
мазкур
дафн
маросимига
қат
-
нашди
.
Майитни
узатганда
жуда
кўп
зебу
зий
-
натлар
(…..)
ҳам
бор
эди
.
Хон
ёрлиғига
асосан
,
мотам
маросимининг
ҳамма
қоида
-
йўсунлари
ва
фаолиятлари
тўлиқлигича
бажо
келтирилди
.
Умри
ниҳоятда
қисқа
бўлди
,
оламдан
кетди
,
шу
сабабдан
мазкур
битигтош
тикланди
.
Оҳ
,
қўшни
давлатнинг
шаҳзодаси
эди
у
!
Қайсар
,
жасур
ва
қаҳрамонлардан
бири
эди
у
!
Туғилиш
деган
бошланиш
дегани
эмасми
?
Ўлим
дегани
охирлашиш
дегани
эмасми
?
Оҳ
,
Тангри
, (
руҳ
)
ажабтовур
муомала
қилди
! …”.
Шу
марсия
билан
хитойча
матн
тугайди
.
Энди
қадимги
турк
-
руний
ёзувидаги
би
-
тигни
кўриб
чиқамиз
.
2-
расм
.
Турк
-
руний
ёзувидаги
матннинг
ёнбошдан
кўриниши
.
Турк
-
руний
ёзувида
битилган
матннинг
мазмуни
қуйидагича
:
“
Бу
Мингтеси
битигидир
.
Ёғлақар
хон
оти
,
Човуш
Текиннинг
ўғли
Хон
тутуқнинг
жияни
,
Бўгу
белги
тангри
хоннинг
иниси
,
Қоричўр
тигиннинг
қабри
,
дафн
маросимини
Тавғачхон
қилдирди
.
Тўнғиз
йили
,
олтинчи
ойнинг
еттинчи
куни
”.
Қорачўр
тигин
қабртоши
Тан
сулоласи
давридаги
туркий
халқлари
тарихига
оид
муҳим
топилмадир
.
Қабртошда
Тан
суло
-
ласи
ва
Ўрхун
хонлиги
муносабатлари
ва
Ёғлақар
уруғига
мансуб
бўлган
муҳим
во
-
қеалар
хотирланган
.
Бошқа
жиҳатдан
айт
-
ганда
,
бу
ўрхун
-
энасой
ёзувидаги
топилма
-
ларнинг
илк
марта
Шарқий
Хитойнинг
ички
қисмидан
топилиши
ҳисобланади
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
97
Қабртошдаги
матнлардан
маълум
бўли
-
шича
,
Қоричўр
тигин
милодий
795
йили
май
ойининг
ўрталарида
Чанганда
тўсатдан
вафот
этгандан
кейин
,
майит
қоида
бўйича
Уйғур
хоқонлигига
қайтарилмаган
.
Орадан
ўн
етти
кун
ўтгандан
сўнг
,
яъни
шу
йили
еттинчи
июнь
куни
Чангандаги
Тан
сулоласи
қабристонига
дафн
этилганлигини
қандай
тушуниш
мумкин
?
Бу
ҳам
қабртошга
яширинган
сирларнинг
биридир
.
Эндигини
йигирма
ёшни
қарши
ол
-
ган
Қоричўр
тигин
Чанганда
вафот
этиб
,
ўн
етти
кундан
кейин
Ўрхун
хонлиғидан
Априн
-
чўр
тигин
бошчилигидаги
бир
гуруҳ
одамлар
Чанганга
етиб
келишганда
ниҳоятда
ҳашамат
-
ли
дафн
маросими
ўтказилиб
,
ерга
қўйилган
.
Тош
битикнинг
хитой
тилидаги
баёнларининг
тафсили
бўлиши
ва
марҳумга
бўлган
мадҳия
-
ларни
ҳажми
узун
бўлиши
,
туркчасининг
қис
-
қа
ҳамда
ҳиссиётининг
суст
бўлиши
бизга
бу
жиҳатдан
бир
савол
беради
.
Балки
Тан
сулола
-
си
сунъий
равишда
келтириб
чиқарган
бу
суиқасднинг
ошкор
бўлиб
қолишининг
олди
-
ни
олиш
учун
турли
баҳона
-
сабаблар
билан
уйғур
шаҳзодасининг
ўлигини
Ўрхун
водий
-
сига
қайтармаган
бўлиши
мумкин
.
Қабртошнинг
таржимасидан
яна
шундай
хулоса
чиқаришимиз
мумкинки
,
қабр
бити
-
гида
бош
қаҳрамоннинг
оила
шажараси
,
бо
-
болари
,
отаси
билан
ака
-
укаларининг
исми
,
дафн
этилган
вақти
ҳамда
дафн
расмиятлари
каби
ҳамма
ишларни
Тан
сулоласининг
под
-
шоҳи
режалаштирган
.
Ёдгорликдаги
турк
ёзувининг
мазмуни
билан
хитойча
матнни
такрорлаб
,
ўзаро
тўлдирган
ҳолда
шарҳла
-
шимизга
тўғри
келади
.
Турк
-
руний
ёзуви
эса
қадимги
турк
,
уйғур
каби
туркий
тилли
миллатларнинг
милодий
VII
асрдан
бошлаб
қўлланган
қадимий
ёзуви
-
дир
.
Турк
-
руний
ёзувида
ўйилиб
ёзилган
оби
-
далар
Марказий
Осиё
ўлкаларидан
кенг
кў
-
ламда
топилган
бўлиб
,
бир
асрдан
буён
евро
-
палик
тилшунос
олимлар
ўқиб
чиққандан
кейин
,
туркшунослик
кўп
тадқиқотлар
билан
тўлди
.
Хитойда
илгари
фақат
Шинжонг
-
уйғур
автоном
райони
,
Ички
Мўғулистон
ва
Гансу
-
нинг
шимолидан
турк
-
руний
ёзувида
ўйиб
битилган
обидалар
ёки
қўлёзмалар
топилган
бўлиб
,
Тан
сулоласининг
пойтахтидан
турк
-
руний
ёзувидаги
бундай
ёдгорликнинг
топи
-
лиши
янгиликдир
.
Манбаларга
асосланганда
,
қабр
битиги
Тан
сулоласи
подшоси
Тангдезунинг
Жин
-
юан
ўн
биринчи
йили
(
милодий
795
йили
)
июлда
,
Тан
сулоласи
ҳокимияти
май
ойида
вафот
этган
Қоричўр
тигинни
дафн
этганда
ёзилган
экан
.
Қоричўр
тигин
ўн
тўққиз
ёши
-
да
(
милодий
794
йил
)
Ўрхун
ўлкасидан
Чан
-
ганга
келганда
Тан
сулоласи
подшоси
унга
ўрда
саройи
мухофазачиларининг
бош
қў
-
мондонлик
унвонини
берган
.
Бир
йилдан
кейин
эса
касал
бўлиб
,
оламдан
ўтган
.
Шу
билан
унинг
акаси
Апринчўр
тигин
дафн
ишларига
бошчилик
қилди
.
Айни
чоғда
бу
дафн
маросимларига
Чанганда
хизмат
ўтаёт
-
ган
жуда
кўп
турк
амалдор
ҳам
қатнашган
.
Дафн
ишларининг
сарф
-
харажатларини
танг
сулоласи
ўз
зиммасига
олади
.
Хитой
манбаларида
қайд
қилинишича
,
айни
замонларда
Тан
сулоласи
ўрдаларида
юқори
мансабда
турадиган
амалдорларнинг
дафн
чиқими
Тан
сулоласи
подшосининг
буйруғига
асосан
олиб
борилар
эди
.
Мазкур
қабртошнинг
топилишидан
биз
қадимий
уйғур
хоқонларининг
Тан
сулоласи
даврида
муҳим
мавқени
эгаллаб
турганини
билиши
-
миз
мумкин
.
Демак
,
Қоричўр
тигин
қабртошининг
то
-
пилиши
уйғур
тарихий
тадқиқоти
учунгина
эмас
,
балки
бугунги
барча
туркий
халқлар
тарихига
бағишланган
тадқиқотлар
учун
ҳам
муҳим
аҳамиятга
эгадир
.
