№ 3 (2020) Sharqshunoslik

Ушбу мақола урду тили тарихи ва унинг асосан Ҳиндистондаги мавқеи ва қисман Покистондаги  мавқеини  унинг  ўтган  асрларда  пайдо  бўлиши,  Ҳиндистондаги  сиёсий  зиддиятлар даврида ўз ўрнини эгаллаганлиги ҳамда ҳиндий тил билан фарқлари ва ўзга тиллар таъсири остида бойитилганлиги ва ҳозирги кунда Ҳиндистон ва Покистоннинг ягона тили эканлиги ҳақида ёзилди. Шу билан биргаликда ушбу ноёб тил иккала давлатда, яъни Ҳиндистон ва Покистонда даврлар оша ривожланиб,  ўз  адабиёти  ва  маданияти  билан  кенг  омма  орасида  ўз  мавқеига  эга  эканлиги  бу борада кўпчилик урдушунослар томонидан ёритилганлиги ҳақида фикр юритилади. Урду тилида бугунги кунда икки мамлакатда сўзлашилади. Покистон ва Ҳиндистон. Мақолада урду  тилини  Покистон  тили  сифатида,  лекин  унинг  келиб  чиқиш  илдизлари  Ҳиндистон ҳудудида бошлангани,  мамлакат  иккига  бўлинганида  Покистон  тўлиқ  урду  тилида  сўзлашувчи  аҳолидан ташкил  топгани,  аммо  урду  тилида  сўзлашувчиларнинг  кўпгина  қисми  Ҳиндистон  ҳудудида  ҳам мавжудлиги  ҳақидаги  мулоҳазаларга  ҳам  ўрин  берилган.  Бунда  фикрлар  нафақат  тил  доирасида, шунингдек, адабиёт доирасидаги урдунинг ўрни ҳам тилга олинган.

Совет Иттифоқининг тарқалишидан сўнг, нафақат мамлакат ичида, балки бутун дунёда  Ўрта  Осиё  ва  Ўзбекистон  тарихига  бўлган  қизиқиш  ошди.  Ўрта  Осиё  давлатлари, жумладан  Ўзбекистон  мустақиллик  яратган  имконият  соясида  халқаро  майдонда  ўз  ўрнига  эга бўлиш,  чет давлатлари  билан  муносиб  сиёсий  ва  маданий  алоқаларни  олиб  боришга  интилмоқда. Чет  давлатлари  жумладан,  Туркияда  Ўрта  Осиё  ва  Ўзбекистон  тарихига  доир  кўплаб тадқиқотлар  амалга  оширилганки,  бу  мақолада  ушбу  тадқиқотлар  тарихшунослиги  ва  мазкур тадқиқотларни ташкил этган ҳамда қўллаб-қувватлаган ташкилотлар фаолияти ёритилган.

Мақолада Ҳиндистон ижтимоий-иқтисодий моделининг ўзига хос жиҳатлари ва ривожланишининг  замонавий  тенденциялари,  ташқи  савдоси  таҳлили  ва  уни  тартибга  солиш амалиёти,  мамлакат  иқтисодиётини  модернизациялашда  экспорт  салоҳиятини  оширишнинг аҳамияти, импорт таркибини мақбуллаштириш, ҳамда хорижий инвeстицияларни жалб этиш ва ташқи  инвeстиция  сиёсати  хусусиятлари  каби  масалалар  ёритилган.  Ҳиндистон  туризмнинг асосий турлари ривожланган  марказлардан биридир.  Ҳиндистон миллионлаб саёҳатчиларни денгиз ва тоғлар бўйлаб дам олиш, сайёҳлик ва архитектура ёдгорликлари,  унутилмас  дам  олиш,  фестивал  ва  карнаваллар,  маънавий  юксалиш  ва  мамлакатнинг маданияти, урф-одатлари ва маънавий меросига чуқур сингиб кетиш имкониятини таклиф этади. Ҳиндистон  сайёҳликни  ривожлантириш  учун  ноёб  табиий,  рекреацион,  маданий  ва  тарихий манбаларга эга бўлган Осиё минтақасининг муҳим манзили эканлиги очиб берилган.  Мамлакатда алоқа ва ахборотлаштириш, саноат ва дам олиш, дунёнинг кўплаб мамлакатларида аҳолининг  фаровонлиги  жадал  ривожланиб  бораётгани  сайёҳликнинг  ички  ва  ташқи  сайёҳлик сафарларини, туризм турларини ва йўналишларини диверсификация қилиш даражасини кескин оширди. Бундан ташқари, Ҳиндистонда туризм соҳасининг ривожланиш босқичлари ва йўналишлари, ҳамда мавжуд эркин иқтисодий ҳудудларнинг мамлакат ташқи иқтисодий фаолиятининг муҳим шакли сифатида қаралган. Мақола охирида мавзу бўйича фикр ва мулоҳазалар келтирилиб, аниқ хулоса кўрсатилган.

Мазкур  мақола  Ҳиндистон  диаспоранинг  Ҳиндистон  ташқи  сиёсатида  бевосита тутган  самарали  ўрнини,  мамлакатдаги  юмшоқ  куч  омили  сифатида  умумий  таҳлил  қилади. Хусусан, дунё бўйлаб диаспорасининг Ҳиндистон нуфузи, обрў-эътиборини юксалтирувчи чинакам маънодаги кучи кўринишида тадқиқ этади. Мақола Ҳиндистон диаспорасининг қай тарзда юмшоқ кучлар пойгасида обрўли номга эришиши йўлидаги қилаётган сайъи-ҳаракатлари борасидаги баъзи вазиятларни ҳам тақдим этади. Йирик давлатлар сирасига кирувчи Ҳиндистон ўзининг юмшоқ куч стратегиясини муҳим маданий омилларига қаратганини мисоллар орқали кўриб чиқилади. Тадқиқот натижаларига  кўра,  жаҳонда  Ҳиндистон  диаспораси  эътибор  қозонган  соҳа  доираларида  ўз салоҳиятларини  кўрсатиб  келмоқда,  улар  асосан  аниқ  фанларга  оид,  техник  йўналишдаги,  ҳамда сиёсат,  ҳуқуқ  ва  бизнесда  муваффақиятга  эришган,  мамлакатнинг  юзига  айланиб  улгурган қатламдир.  Шунингдек,  Ҳиндистон  диаспораси  хорижда  ўзининг,  миллий  байрамлари,  санъати, таомлари, йога, аюрведа, кино саноати, мафкураси каби маданий омилларни, яъни Ҳиндистоннинг номоддий меросини тарғиб этувчи юмшоқ куч вазифасини ўтайдиган воситачи ҳамдир. Шунунгдек, Ҳиндистон  диаспорасининг  Ўзбекистондаги  фаолиятига  оид  маълумотлар  ҳам  мақоладан  жой олган.  Хусусан,  Ўзбекистон-Ҳиндистон  алоқаларида  фармацевтикага  оид  самарали  ривожланиш кузатилади.  Мазкур  қатлам  тадбиркорларининг  Ўзбек  заминидаги  фармацевтика  йўналишидаги ҳамкорлиги жадал суратларда равнақ топаётгани, икки давлатнинг баҳамжиҳат келишувчилигига асосланганлиги таъкидланган.

Мақолада  Ҳиндистон  ва  Ўзбекистон  ўртасидаги  икки  томонлама  иқтисодий ҳамкорликнинг ҳозирги ҳолати, Ҳиндистон иқтисодий тараққиёти, унинг икки томонлама савдони ривожлантириш  тажрибаси  каби  омиллар  ҳамда  Ҳиндистон  ва  Ўзбекистон  ўртасидаги  савдо алоқаларини  ривожлантириш  имкониятлари  таҳлил  қилинади.  Бундан  ташқари,  муаллиф  “Марказий Осиёни боғлаш” деб номланган Ҳиндистон Марказий Осиё стратегиясини  амалга оширишнинг ҳозирги ҳолати ва Ҳиндистоннинг асосий манфаатларини амалга оширишга қандай ҳаракат қилишининг  иқтисодий  жиҳатларини  таҳлил  қилади.  Шу  билан  бирга,  Ўзбекистоннинг  асосий экспорт  мақсадлари  ва  унинг  экспорт  сифати  ўрганилиб,  икки  томонлама  савдони  ривожлантириш  учун  мавжуд  шароит  ва  янги  йўналишлардан  фойдаланиб,  Ўзбекистон  экспортининг Ҳиндистондаги улуши қандай кўтарилиши мумкинлигини ўрганган.  Муаллиф Марказий ва Жанубий Осиё  минтақаларини  боғлаш  учун  транспорт  муносабатларини  ва  транспорт  хабларини ривожлантиришнинг мумкин бўлган йўлларини тадқиқ этган. Ҳиндистонни Эрон ва Марказий Осиё давлатлари орқали Европа билан боғловчи халқаро Жанубий-Шимолий транспорт коридори таклиф этилган  ва  Россия,  Эрон  ва  Марказий  Осиё  давлатлари  томонидан  қўллаб-қувватланган.  Бундан ташқари,  муаллиф  томонидан  Ҳиндистон  ва  Ўзбекистон  ўртасида  икки  томонлама муносабатларни ривожлантириш учун тавсиялар ва таклифлар ишлаб чиқилган.

Ўзбeкистон  вa  Ҳиндистон  ўртaсидaги  aлоқaлaр  тaриxи  узоқ  ўтмишгa  бориб тaқaлaди.  Ўзбeкистон  мустaқилликкa  эришгaнидaн  сўнг  ўзaро  муносaбaтлaр  янгичa  мaзмунмоҳият кaсб  этиб  кeлaди.  Мазкур  мақолада Ўзбекистон  Ҳиндистон ўртасидаги  икки  томонлама муносабатларнинг  сиёсий,  тарихий,  иқтисодий  тадқиқи  фанлараро  ёндашув  илмий  тадқиқот услубида ўрганилган. Таҳлил қилиш давомида икки давлат ўртасидаги  алоқаларни ўрганган ўзбек ва ҳинд  олимларининг  асарлари  кўриб  чиқилади.  Ўзбекистон  ва  Ҳиндистон  ўртасидаги  муносабатларни  ўрганган  ўзбек  олимларининг  илмий  асарларида  муносабатларнинг  иқтисодий,  сиёсий  ва маданий жиҳатлари таҳлил қилинади. Жумладан, икки мамлакат ўртасидаги муносабатларнининг 2000  йилларгача  бўлган  даврини  диссертация  иши  даржасида  ўрганган  олимлардан  Р.Асадова, Н.Ибрагимоваларнинг  ишлари тадқиқ қилинади.  Икки  мамлакат  ўртасидаги  муносабатлар  тарихини  ўрганишда  Ўзбекистон  Республикасининг 1993-2004-йиллардаги Ҳиндистондаги Фавқулодда ва мухтор элчилари лавозимида фаолият олиб борган С.Мирқосимов,  И.Нематов ва И.Мавлановларнинг илмий мақола ва  диссертациялари кўриб чиқилади. Мақолада  икки  мамлакат  ўртасидаги  муносабатларни  ўрганган  ҳинд  олимлари  Сканд  Р.  Таял, Барун Де, Раҳул Трипатҳи , В.Чооб, Рамакант Дwиведи, Рамгопал Агарwала , Меэна Сингҳ Рой, Пракаш Шри, Ражорши Рой, К. Сантҳанам, Г-н Бхаргав Митраларнинг илмий асарлари ўрганилди. Ўзбекистон-Ҳиндистон  муносабатларининг  ёритилиб  боришида  Республикамизнинг  даврий  матбуот  нашрлари асосий ўринни эгаллаб келмоқда. Мазкур ишда газеталарда икки давлатнинг дўстона муносабатлари тўғрисида  мақолалар эълон қилган муаллифларнинг маълумотлари тадқиқ қилинган.

Кўпчилик инсонлар Жануби-шарқий Осиё, хусусан Малай архипилагида Хитойнинг таъсири  катта  деб  ўйлаши  мумкин,  аммо  Ҳиндистоннинг  таъсири  етарли  даражада  барча соҳаларга таъсир кўрсатган.  Жануби-шарқий Осиё ҳиндларнинг маданий таъсирида бўлган, милоддан аввалги 290 йилларда бошланиб, ХV асрга қадар, ҳинд-буддистлар таъсирини маҳаллий сиёсат ўзлаштирган. Ҳиндистон жануби-шарқий  қирғоқлар  орқали  Бирма,  Таиланд,  Индонезия,  Малай  яримороли,  Филиппин, Камбоджа  ва  Чампа  каби  давлатлар  билан  савдо,  маданий  ва  сиёсий  алоқаларни  ўрнатган.  Бу Индосферада Жануби-Шарқий Осиёни ҳиндийлаштиришга ва Санскритацияга олиб келди. Жанубий  Ҳиндистон  савдогарлари,  авантюристлари,  ўқитувчилари  ва  руҳонийлари  тахминан 1500 йилгача Жануби-Шарқий Осиёда ҳукмронлик таъсирини сақлаб қолишди. Ҳиндуизм ва буддизм бу давлатларга Ҳиндистондан тарқалиб кетган ва кўп асрлар давомида у ерда ўзаро бағрикенглик билан яшаган. Охир оқибат материк штатлари асосан буддистларга айланди. Малайзиялик ҳинд гуруҳларнинг аксарияти этник Тамил ҳиндулардир. Гуруҳ келиб чиқиши ҳинду ёки  жанубий  осиёлик  бўлган  маҳаллий  малайзияликлар  деб  белгиланган.  Бугунги  кунда  улар Малайзияда  малайлар  ва  хитойлардан  кейин  учинчи  ўринни  эгаллайдилар.  Уларнинг  аксарияти Британия мустамлакаси пайтида Ҳиндистондан Малайзияга кўчиб келганларнинг авлодлари. Малайзияга  ҳинд  цивилизациясининг  кириб  келиши  ҳақиқатдан  ҳам  Малайзияда  халқнинг турмуш тарзи ва маданияти учун янги мақомни олиб келди. Натижада, Малайзияда халқ ҳаётида маданиятларнинг аралашуви мавжуд бўлди. Шубҳасиз бу цивилизация ривожланишининг таълим, иқтисодий, маданий, адабий ва ижтимоий жиҳатларидаги ҳиссаси ва таъсирини кўрсатди.

Инсонларнинг  эгаллаб  турган  лавозими,  касби,  мавқейи,  жамиятдаги  обрў-эътибори унинг ҳаётида, турмуш тарзида муҳим рол ўйнайди. Қандайдир маънода бу унга нисбатан одамларнинг муносабатини ҳам белгилаб бериши ҳеч кимга сир эмас.  Бизнинг мазкур мақоламиз ҳам айнан инсонларнинг ижтимоий мавқейи, касби, жамиятдаги эгаллаб турган ўрни билан боғлиқ сўзлар, мурожаат усуллари ҳамда уларнинг урду тилида қандай кўринишда акс этгани, Ҳиндистон ва Покистондаги табақаланиш, ижтимоий мавқе билан боғлиқ ҳозирги кундаги ва ўтмишдаги ҳолат, муаммолар, ҳиндлар ва покистонликлар ҳаётида табақаланишнинг аҳамияти, ҳар бир жамият  вакилига,  аёл  ва  эркакка  нисбатан  қўлланиши  мумкин  бўлган  сўзлар  ва  мурожаат  усуллариҳақида ёзилган. Яна алоҳида эътибор, мазкур хос сўзларни таржимон томонидан қандай, қай усулларни қўллаган ҳолда таржима қилинганига ҳам қаратилган ва таҳлилга тортилган. Ушбу  илмий  мақола  учун  адабий  манба  сифатида  атоқли  ўзбек  ёзувчиси  Пиримқул  Қодировнинг “Юлдузли тунлар” асари ҳамда унинг урду тилига моҳир таржимон Манзар Салим томонидан   نیلد اظہیر ن   ب  ب  таржимаси танлаб олинди ва таҳлил қилинди. Таржима асаридаги барча ютуқлар келтириб ўтилди.

Ушбу  мақолада  улуғ  ватандошимиз  Заҳириддин  Муҳаммад  Бобурнинг  адабий  мероси, шоҳ  асари  «Бобурнома»нинг  урду  тилига  қилинган  таржималари  ҳақида  маълумот  келтирилган, шунингдек,  Мирзо  Насируддин  Ҳайдар  Кўрагоний  ҳамда  Юнус  Жаъфарий  таржималари  мисолида Ҳиндистон ҳайвонот оламидан (фил) таърифи аслият матни билан қиёсий жиҳатдан таҳлил этилган. Қиёсий таҳлиллар жараёнида муаллиф услуби масаласига эътибор қаратилган. «Бобурнома» дунёнинг кўплаб тилларига таржима қилинган. Айрим тилларга бир неча марта ўгирилган. Инглиз, форс, урду тиллари шулар жумласидандир. Урдуда ҳам тўртта таржима мавжуд. Биринчи таржимани аслият,  яъни  туркий-чиғатойдан Мирзо  Насируддин  Ҳайдар  Кўрагоний  таржима  қилган. Мазкур  таржима  аввал  1898,  1926  ва  1962  йилларда  чоп  этилган.  Китобнинг  номи «Бобурнома»  деб номланган. Китоб жами 426 саҳифадан иборат. «Бобурнома»нинг урду тилига иккинчи таржимасини Муҳаммад Қосим Сиддиқий амалга оширган. Бу таржима  1983,  2010  йилларда  нашр  этилган.  Сарварақда  китобнинг  номи  «Бобурнома»  деб,  унинг тагида эса «Тузуки Бобурий» деб келтирилган, китоб жами 101 саҳифадан иборат.  Учинчи таржимани форс тилидан  Рашид Ахтар  Надавий амалга оширган.  Бу таржима 1991 йил Лаҳор (Покистон) шаҳрида чоп этилган. «Бобурнома»нинг ушбу нашри “Тузуке Бобурий” деб номланган. Китоб жами 287 бетдан иборат.  Тўртинчи таржимани ҳиндистонлик профессор Юнус Жаъфарий таржима қилган. Ушбу таржима Абдураҳим Хони Хононнинг форсча таржимасидан ўгирилган. Мазкур таржима 2007 йил Англияда чоп этилди. Китоб «Vaqayi Babur» деб номланган бўлиб, жами 396 саҳифадан иборат.

Mазкур мақолада метафораларнинг лисоний хусусиятлари ва уларни таржима қилишга оид масалалар  ёритилади.  Ҳиндий  тилидан  ўзбек  тилига  бадиий  асарлардаги  метафоралар  таржимаси мураккабликлари  таҳлил  қилинади.  Нарса-предметлар  ўртасидаги  шаклий  ўхшашлик  асосида  маъно кўчирилишига оид метафоралар ва индивидуал-муаллиф метафоралари таснифлари келтирилади.

Ушбу  мақола  Тошкент  шаҳридаги  ҳиндий  тилига  ихтисослашган  мактаб  ва лицейлар учун ёзилган ўқув қўлланмалардаги грамматик мавзуларнинг таҳлилига бағишланган. Ўзбекистон ва Ҳиндистон ўртасидаги дўстона алоқалар кенг миқёсда ривожланиб бораётган бир  пайтда,  биз  ҳиндий  тили  ўқитувчилари  ҳам  шу  муносабатларнинг  ривожланишига  ўз ҳиссамизни қўшишимиз керак. Икки мамлакат ўртасида илм-фан йўналишида ҳамкорликнинг  йўлга қўйилиши ёшларимиз учун ҳиндий тилини юқори савияда ўрганишни талаб қилади. Охирги йигирма йил  давомида  мактаб  ва  лицей  ўқувчилари  учун  бирорта  дарслик  яратилмаганлиги  ачинарли  ҳол, албатта. Ушбу  мақолада мактаб-лицей ўқитувчиларига мақола муаллифи томонидан тайёрланган ўқув  қўлланмаларни  ўрганиб  чиқиш  ва  шарқшунослик  университети  ҳиндий  тили  ўқитувчилари раҳбарлигида янги ўқув қўлланмалар яратиш масаласи қўйилди.  Мақолада  мактаб  ва  лицей  ўқувчилари  томонидан  ҳиндий  тилини  ўрганиш  босқичма-босқич ёритилган. 5-синф ўқувчилари учун  мўлжалланган дарслик ҳиндий тили фонетикаси, ёзув тизими ва грамматикаси бўйича ўрганиш учун бошланғич мавзулар берилган. Ўқувчиларни ҳиндий тилига қизиқтириш мақсадида турли хил машқлар ва расмлар берилган, бу эса ўқувчининг ҳиндий тилини ўрганиш жараёнида фаоллигини оширишга ёрдам беради. Лицей  ўқувчиларига  мўлжалланган  ўқув  қўлланмаларда  эса  ҳиндий  тили  бўйича  фонетик  ва грамматик  манбалар  батафсилроқ  берилган;  турли  мавзулар,  яъни  Ҳиндистон  географияси, тарихи, ижтимоий ҳаёти, машҳур давлат  арбоблари, миллий байрамлари, грамматик жадваллар, ҳар бир матннинг луғати, оғзаки ва ёзма машқлар,тестлар ўқувчиларнинг ҳиндий тилини ўрганиш бўйича билимини оширади.

Мазкур  мақолада  Ўзбекистонда  бенгал  тили  тадқиқотига  оид  муаммолар  ва истиқболдаги  вазифалар  ҳақидаги  фикрлар  ёритилган.  Шунингдек,  Ўзбекистон  ҳамда  Бангладеш Республикаларининг  жуда  қадимги  маданий  алоқаларига  тўхталиб  ўтилган.  ХХ  аср  бошларига қадар Ўрта Осиёда илк маротаба ҳинд тилини ўрганишга оид чора-тадбирлар тўғрисида изоҳлар келтирилган. Шу аснода ҳиндий тилининг ўқитилиш тарихи, Жанубий Осиё тиллари (ЖОТ) кафед-расининг кўп меҳнат ва  қийинчилик  билан очилганлиги, ҳиндий тилини  ўргатишни бошлаб берган рус  тилшунос  олимларининг  беназир  меҳнати  ҳақида  шарҳлар  берилган.  Муаммонинг  асосий моҳияти  асносида  Тошкент  давлат  шарқшунослик  университети  Жанубий  Осиё  тиллари  кафедрасида  бенгал  тилини  ўқитишнинг  бошланиш  тарихи,  илк  бор  қайси  устозлар  дарс  берганлиги ҳақида  мулоҳазалар  баён  қилинган.  ТДШУда  бенгал  тили  ўқитишнинг  қай  тариқа  поёнига етганлиги, ҳозирги кунда ушбу муаммоларга тегишли вазифалар хусусида сўз боради. Ҳозирга қадар бенгал тили ўқитиш борасида қўлга киритилган ютуқлар ҳақида алоҳида таъкидланган. Юқорида баён қилинган масалалар юзасидан тўлиқ маълумотлар келтирилган.

Ушбу  мақола  қадимий  ҳинд  эртаклари  таржимасига  бағишланган.  Ўзбек  тилига ҳали  таржима  қилинмаган  “Веталопанчовиншати”  (“Веталанинг  25  ҳикояси”)  номли  тарихий шахс, адолатли Викрам шоҳнинг донишмандлиги ва мардлигига бағишлаб халқ орасида яратилган эртаклар мана  шу  тўпламга  жамланган.  Ушбу  тўмламдаги  икки  эртакнинг  таржимаси  ва  асар ҳақида маълумот берилмоқда.  Викрам шоҳ аслида, Ҳиндистоннинг Ужжейн шоҳлигининг подшоҳи бўлган ва ўзининг адолати ва  инсонпарварлиги  билан,  янгиликларни  кўп  яратгани,  халқ  меҳрини  қозонгани  билан  ажралиб туради. У ҳинд жамиятида, ҳаттоки, у янги эрага, санага асос солган ва у сана бизнинг эрамиздан 57 йил илгари юради.  Викрам мелоддан аввалги 1 асрларда яшаб ўтган ва тарихда у ўзининг донишмандлиги билан ном қолдирган. Шу боис унинг номи билан боғлиқ эртаклар халқ орасида жуда кўп яратилган ва улар икки йирик тўламга жамланиб бизгача етиб келган. Қуйида мана шу шоҳнинг донишмандлигини кўрсатувчи эртаклардан иккитасининг таржимаси келтирилади.

Мақолада ҳинд-орий тиллар гуруҳига  мансуб ҳиндий ва туркий тиллар гуруҳига оид ўзбек тилларининг отга хос келишик грамматик категорияси чоғиштирма-типологик метод асосида ёритилди. Мавзуни ёритишда бир қатор ҳинд, инглиз, рус ва ўзбек тилшуносларининг назарияларига асосланган. Жумладан, Ж.Лайонз, К.Гуру, З.М.Дымшиц, Г.А.Зограф, В.П.Липеровский, О.Н.Шоматов, А.Ғуломов,  Ғ.Абдураҳмонов,  М.Ирисқулов,  Қ.Сапаевларнинг  илмий-назарий  қарашлари  батафсил ўрганилиб,  таҳлилий  хулосалар  келтирилган.  Ўрганилаётган  адабиётларга  кўра,  ҳиндий  ва  ўзбек тилларида  келишик  категориясининг  ривожланишида  баъзи  муштаракликлар  кузатилади.  Ҳозирги ҳиндий  тилида,  юқорида  қайд  этилганидек,  воситали  ва  воситасиз  келишиклар  мавжуд,  эски  ўзбек тилида воситали келишик еттинчи келишик сифатида мавжуд бўлган бўлса-да, аммо бу грамматик шакл ҳиндий тилидаги воситали келишик шакли билдирган маънони ифодаламаган. Эски ўзбек адабий тилидаги  воситали  келишик  шакли  тил  ривожланиши  оқибатида  кўмакчига  айланиб  кетди.  Ҳиндий тилида эса воситали келишик деганда мутлақо бошқача ҳолат кузатилади. Чоғиштирилаётган икки тил  тизимида  воситали  келишикнинг  мавжудлиги  изоморфизм,  ифодаланиш  хусусиятига  кўра алломорфизмдан  дарак  беради.  Ҳиндий  тилидаги  аксарият  келишик  шаклларининг вазифавий жиҳатдан ўзбек  тилидаги  кўмакчиларга  мос  тушиши  аниқланди.  Ваҳоланки,  эски  ўзбек  тилида  ҳам, ҳозирги ўзбек тилида ҳам келишик шакллари вазифасини кўмакчилар бажариши мумкин. Бироқ маъно кўмакчилар билан ифодаланганда нисбатан аниқроқ бўлган.

Ушбу  мақола  буюк  ҳинд  эпоси  “Рамаяна”  нинг  аслияти  билан  Жанубий  Ҳиндистонда  Камбн  томонидан  яратилган  “Рамаяна”  ни  филологик жиҳатдан  чоғиштириш  масалаларини ёритишга бағишланган.  Маълумки, ҳинд диёри асори атиқаларга, ҳинд адабиёти эса дурдона асарларга  бой.  Ҳиндистон  халқлари  адабиёти  ўзининг  серқирралиги  ва  кўп  тиллилиги  билан  дунё тамаддунида  ўзига  хос  ўрин  эгаллайди.  Халқ  оғзаки  ижоди  намуналаридан  бўлмиш  “Рамаяна” достони кейинчалик буюк шоир Валмики томонидан етук бир асар сифатида дунё юзини кўрди ва бу  асар  нафақат  Ҳиндистонда  мавжуд  тилларга  таржима  қилинди,  балки  дунё  тилларига ўгирилди.  Ўрта  асрга  келиб  тамил  адабиётига  ҳам  таржима  асарлар  кириб  кела  бошлади, жумладан, тамил шоири Камбн томонидан “Рамаяна” нинг таржима қилиниши, уни янги сюжет ва эпизодлар билан бойитилган ҳолда мустақил асар сифатида яратилиши диққатга сазовордир. Мазкур мақола тамил адабиётининг ривожланиш босқичларига қисман тўхталган ҳолда  иккита мустақил  асар  Валмики  “Рамаяна”  си  ва  Камбннинг  “Рамаяна”  сининг  ўзига  хос  жиҳатлари  ва тафовутлари  натижаларини ўзида мужассам этади.

Мазкур мақолада ҳиндий тилидаги  бирликлардан ясалган  “двигу” сўзлари атрофлича  ўрганилган.  Хусусан,  уларнинг  лисоний  хусусиятлари  тадқиқ  этилган.  “Двигу”  сўзларининг ўзига  хос  ясалиш  усуллари  кўрсатилган.  Улар  асосан  икки  компонентдан  ташкил  топганлиги, иккала  компонентлардаги  сўзлар  лексик  маънога  эга  бўлиши  ва  баъзи  ҳолларда  двигу  сўзлари аффикслар ёрдамида ҳам ташкил топганлиги тадқиқ этилган. Мақолада бирликларга оид сонлардан “двигу” сўзлари ҳосил бўлганида асосан “бир” саноқ сони фаол  иштирок  этиши,  бошқа  сонлардан  нисбатан  кам  сўзлар  ҳосил  бўлганлиги  аниқланган.  Таҳлилга тортилган барча сўзлар таркибида сон, от ва баъзи ҳолларда сифатларга оид сўзлар иштирок  этганлиги  кўрсатиб  берилган  ва  уларнинг  барчаси  моделларга  тақсимлаб  ўрганилган.  Барча сўзлар ҳинд тилшунослигида тан олинган учта катта гуруҳга, яъни татсама, тадбҳава ва гибрид сўзларига ажратилган ва уларнинг ўзига хос лисоний жиҳатлари таҳлил этилган.    Татсама  гуруҳига  оид  “двигу”  сўзларига  хос  лексемаларнинг  биринчи  компонетидаги  сонлар асосан  қадимги  санскрит  тилидаги  сонлардан  ташкил  топганлиги  ва  тадбҳава  гуруҳига  оид мисоллар таркибида эса ҳозирги адабий ҳиндий тилида кенг қўлланиладиган бирликларга оид сонлар иштирок этиши аниқланган. Гибридларга хос “двигу” сўзлари эса адабий ҳиндий тилига оид саноқ сонларлардан  ясалганлиги  кузатилади.  Шунингдек,  гибридларга  хос  сўзлар  таркибида  баъзи ҳолларда аффикслар ҳам иштирок этиши мисоллар талқинида очиб берилган.

XX  асрнинг  иккинчи  ярми  мемуар  адабиётининг  ривожланиши  китобхонлар  ва адабиётшуносларнинг унга қизиқиши билан ажралиб туради, чунки бугунги кун инсони ўзини тарих билан чамбарчас боғлиқлигини ҳар қачонгидан кўра кўпроқ англамоқда. Мемуар адабиётини индивидуал бадиий шакллар тарихи нуқтаи назаридан ўрганиш, асарларнинг жанр ва поэтик хусусиятларини таҳлил қилиш мемуар адабиёти ривожини тушунишдаги умумий тамойилларни англаш имконини беради.  Ушбу мақолада ҳинд мемуар адабиётининг келиб чиқиш ва ривожланиш босқичларини ўрганиш ва шу  йўналишда  ижод  қилган  таниқли  ҳинд  ёзувчиси  Вишну  Прабҳакар  ўрнини  аниқлашга  ҳаракат қилинган бўлиб, ёзувчи яратган мемуар асарлардаги адибнинг бадиий инъикос призмаси орқали нафақат ўз даври ҳинд жамиятининг, балки унинг ички оламида юз берган ўзгаришларни субъектив тушуниш орқали тасвирлагани очиб берилади.

Мақола  ҳиндизабон  ареалда  қўлланиладиган  бхожпури,  майтхили  шеваларига  бағишланган.  Мазкур  шевалардаги  халқ  қўшиқлари  таҳлилга  жалб  этилган.  Мазкур  қўшиқларда қишлоқ  ҳаётининг  барча  жабҳалари  қамраб  олинган.  Уларда  ҳиндларнинг  оилавий  удумлари, аёлларнинг  хурсандчилигию  қайғулари,  йилнинг  баъзи  ойлари,  маъбуд  ва  маъбудалар –Рам,  Сита, Кришна, Радха кабилар ҳаётидан қиссалар ва ҳоказолар ҳақида куйланган.   Бхожпури,  майтхилида  сўзлашадиган  Бихар  штати  ва  унга  яқин  бўлган  ҳудудлардаги  қишлоқ ижтимоий  тизимида  “парда”  тақиқига  қатъий  амал  қилинади.  Албатта,  бу  маълумотлар ярим аср  аввал  юз  берган  воқеаларга  асосланган,  бироқ  бугунги  кунда  ҳам  “парда”  тақиш  сақланиб қолган ва аёл кундузи ўз умр йўлдоши ёнида юра олмайди. Аёл кишилар ўз қайнотаси, қайни укаси каби эркаклар билан гаплашишдан ўзини олиб қочиши  лозим.  Мақолада ушбу масала ҳинд мутахассисларининг  изланишларига  таянган ҳолда ўрганилган  ва муносабат билдирилган.

Ушбу  мақола  ўрта  асрларда  Ҳиндистонда  (Жанубий  Осиё)  “адабий  жамоалар” нинг шаклланиш муаммосини ўрганишга бағишланган. Хорижий Шарқ адабиёти тарихини ўрганишда адабий бирлик ва жамоаларнинг шаклланишида маълум бир қонуният аниқланади. Ўрта асрлар даврини тахминий равишда адабий йўналишларнинг олдинги  даврларга  нисбатан  жуда  кўп  миқдордаги  манбаларни  акс  эттирадиган  адабий мажмуаларнинг бевосита шаклланиш даври деб ҳисоблаш мумкин.   Ўзига хос "адабий уюшмалар" ни яратишга ёрдам берган омиллардан бири − бу тил бўлиб, у адабиётнинг  бошланғич  элементи  ҳисобланган.  Хорижий  Шарқ  адабиёт  тарихини  ўрганиш давомида  пайдо  бўлган  ғарбий  европача  “махсус  адабий  жамоалар”  тушунчаси  бизнинг  фикримизча, шарқшунослар, айниқса ҳиндшунослар учун жуда муҳим. Яъни, ушбу тушунча ҳинд манбаларининг дастлабки ўрганиб чиқилганига нисбатан анчагина кенг ва умумлаштирилган тушунчага эга  бўлиши  мумкинлигини  мазкур  мақолада  кўрсатишга  ҳаракат  қилдик.  Аниқроқ  айтганда, “махсус адабий жамоат” − миллий адабиётлар ҳамжамияти бўлиши шарт эмас. Бошқача қилиб айтганда,  “махсус  адабий  жамоат”  тушунчаси  “миллий  адабиёт”  тушунчасидан  кўра  кенг қамровли тушунчадир. Ҳиндистон  (Жанубий  Осиё)  −  тарихий  ва  замонавий  аснода  инсон  омилларининг  ниҳоятда хилмахил  уюшмалари,  жамиятлари  билан  ажралиб  туради.  Шунга  кўра  хилма  хил  адабий жамиятлар ҳам адабиётшунос кўз олдида намоён бўлади.  Ҳиндистонда I-аср охири – II-минг йилликнинг бошларида, асосан классик намуналардан нусха кўчирилган тақлидий асарлар билан ифодаланган санскрит тилидаги адабиёт билан бир қаторда жонли тилларда яратилган адабий анъана пайдо бўлди. Ушбу  мақолада  биз  "махсус  адабий  ҳамжамият"  тушунчасининг  ҳиндшунослар  ва  умуман, шарқшунослар  учун  қанчалик  истиқболли  эканлигини  кўриб  чиқдик.  Шу  билан  бирга,  ушбу мисоллардан  етарлича  далиллар  асосида  айтишимиз  мумкинки,  миллий  адабиётларнинг  “махсус жамоалари”  фақат  кенгроқ  ҳодисанинг  махсус  ҳодисасидир,  яъни  “махсус  жамоалар”  бошқа ижтимоий асосга эга бўлган бошқа турдаги адабиётлар ўртасида ҳам мавжуд бўлиши мумкин.

Мақола Ҳиндистоннинг икки буюк шоири -  Амир Хусрав ва Мирза Абдулқодир Бедил ижодининг  қиёсий  таҳлилига  бағишланган.  Биринчиси  султонликлар  даврида,  иккинчиси  Амир Темур  даврида  яшаган.  Форс  адабиётининг  икки  буюк  шоирлари  -  Амир  Хусрав  ва  Мирза  Абдулқодир Бедил  Эронга ҳеч қачон бормаган, бу мамлакат билан ҳеч қандай қондошлиги бўлмаган, ҳар иккови ҳам ҳинд муҳитида туғилиб ўсган ва келиб чиқиши туркийлардан бўлган ва адабиётдан ҳеч қандай таълимга эга бўлмаган.  Ундан ташқари Амир Хусрав ва Бедил ўртасида 400 йиллик фарқ мавжуд бўлишига қарамасдан улар  ўртасида  ҳайратланарли  даражада  ўхшашлик  бор.  Бедил  Хусравдан  фарқли  равишда  ҳеч қачон  Амир  ёки  шоҳларга  боғлиқ  бўлмаган,  лекин  у  ҳам  ўз  даврининг  ижтимоий-сиёсий  ўзгаришларини доим кузатиб ва яхши ўрганиб борган. Ҳар  иккиси  ҳам  суфий  бўлиб  ўз  шеъриятида  суфизмнинг  мистик  жиҳатларини  очиб  берган. Бундан  ташқари,  уларнинг  ижодидаги  яна  бир  ўхшашлик  ижодда  янгиликларга  интилишда ўзларидан  авалги  мумтоз  даврнинг  етук  устозлари  анъаналарини  яхши  ўрганганлар.  Шу  боис  бу шоирлар  кейинги  давр  адабий  анъаналарига  жуда  катта  таъсир  кўсатганлар.  Мақолада  форс адабиётига  умумий  тавсиф  ҳам  берилади,  хусусан  ундаги  маънавий  олам,  либераллик  ва бағрикенглик ва ахлоқий қадриятларга тўхталиб ўтилган.

Мақолада  бугунги  кун  ҳинд  танқидчилиги  ва  унга  бўлган  муносабат  ҳақида  турли адабиётшунос олимларнинг фикрлари қиёсий ўрганилган ва унинг энг асосий, давр муаммоларини тўғри акс эттирган, тўғри баҳолаган адабиётшунослар номи келтирилган. Хусусан, охирги ўн йилликда ҳинд адабиётида бўлган кўпгина ўзгаришлар, янги номлар, янги мавзу ва образлар ҳақида ҳам сўз юритилган. Айниқса, ҳинд халқининг таниқли шахслари – Махатма Ганди, Амбедкар, Бхагат Синх, Рамасвами ва шунга  ўхшаш  жамиятда  туб  бурилиш  ясаган  шахсларнинг  фаолияти  ҳинд  халқининг  ҳаёт  ҳақидаги тасаввурларини  ҳам  ўзгартириб,  янгича  дунёқарашли  инсонларни  яратгани  ҳақида  сўз  юритган.  Бу ижтимоий-сиёсий  ўзгаришларга  шу  давр  адабиётшунослари  –  Намвар  Синх,  Вишванатх  Трипатхи, Менежр  Пандей,  Шивкумар  Мишра,  Ражендра  Ядава  ва  бошқалар  ҳам  ўз  муносабатларини билдирдилар ва давр адабиётшунослигининг янги саҳифасини очиб бердилар.  Мана  шу  адабиётшунослар  фикрлари  орқали  бугунги  Ҳиндистонни  тушуниш  мумкинлигига ойдинлик киритилган.

Адабиётда  мифологик  образ,  сюжетларга  янгича  ижодий  ёндашув  жараёнида, албатта, диний дунёқараш ва халқ оғзаки ижоди ётади. Адабий жараёнда мифларга ижодий ёндашув ҳар  бир  даврда  ўзига  хос  тарзда  кечган.  Замонавий  араб  насрида  (ХХ  асрнинг  иккинчи  ярми  ва охирлари), хусусан ҳикоянависликда мифологик образлар ва сюжетлар, диний муқаддас манбалардаги ривоятлар,  пайғамбарлар  ҳаётига  доир  ҳикоятларга  ижодий  ёндошувларда  ҳам  янги  бадиий изланишлар  юзага  келди.  Миср  адабиётида  бу  йўналиш  “  رايت    ةيروطسلأا ”  “мифологик  оқим”  деб  ҳам номланди.  Мазкур  оқимдаги  ҳикояларда  фантастик,  сирли,  ғаройиб  унсурлар  асар  матнига  кириб, ҳақиқий воқелик билан уйғунлашиб кетади. Замонавий араб адабиётида Нажиб Маҳфуз, Юсуф Идрис, Дийа  аш-Шарқовий,  Жўрж  Салим,  Мунир  Утейба,  Закарийа  Тамер,  Абдураҳмон  Мажид  ар-Рубейи, Муҳаммад Шаълан, Иброҳим Аслон  ва бошқа  бир қатор ёзувчилар мифологик сюжет ва образларга, диний муқаддас китоблардаги ривоятларга ижодий ёндашув натижасида ўзига хос, бетакрор услубга эга  асарларини  яратдилар.  Мазкур  мақолада  мисрлик  ёзувчи  Мунир  Утейбанинг  “Огоҳлантириш” ҳикоясида ҳинд халқининг қадимий мифларидан бугунги замон, бугунги инсон қиёфасини, ундаги ахлоқий, маънавий  камчилик  ва  иллатларни  ёритишда  истифода  этгани,  интертекстуалликнинг  ўзига  хос хусусиятлари таҳлил қилинган.

Мақолада  ХХ  асрда  кичик  насрий  жанр  —  “рекхачитр”  (тасвир)  жанрининг ривожи, хусусиятлари ва тутган ўрни илк бор кузатилмоқда ҳамда ҳиндий ва панжоб адабиёти вакиллари мисолида ўрганилган.  “Рекхачитр”  (тасвир)  жанри  деярли  ўрганилмаган  мавзу,  бу  ҳақда  айрим  адабиётшунос олимларнинг  фикрлари  мавжуд,  бироқ  у  илмий  тадқиқот  объекти  сифатида  ҳали  кенг  миқёсда ўрганилмаган. Ушбу мақолада ҳинд адабиётшунос олимлари, “рекхачитр” (тасвир) жанрида ижод қилган адибларнинг асарлари мисолида масалага бироз ойдинлик киритишга ҳаракат қилинган. “Рекхачитр” (тасвир) жанри ХХ аср кичик насрий жанри сифатида бир қанча адиблар ижодидан ўрин олган. Ушбу масалани ўрганишда рус ҳиндшуносларидан, хусусан, Челышев Е.П. , Сенкевич А.П., Утехин Н.П., шунингдек, ҳинд адабиётшуносларидан Махендра Кумар Дхингра., Лакшмисагар Варшайя, Нагендра ва В. Трипатхилар тадқиқотларида баён этилган фикрларга таянилди.