Мазкур мақола жиноят ҳуқуқидаги энг долзарб мавзулардан бири – жиноий жазо масаласига
бағишланган. Мақолада жиноий жазонинг мақсади унинг моҳияти ва ижро этилишига оид баҳс-мунозараларга сабаб бўлиб келаётган муаммоли масалалар илмий, ҳуқуқий, ижтимоий ва фалсафий нуқтаи назардан таҳлил этилган.
Ушбу мақола рецидив жиноят бўйича жазо тайинлашнинг ўзига хос хусусиятларига бағишланган бўлиб, унда рецидив жиноят тушунчасига оид назарий қарашлар таҳлил қилинган. Шу билан бирга муаллиф томонидан рецидив жиноят учун жазо тайинлашнинг ўзига хос жиҳатлари ёритиб берилган. Мақолада амалдаги жиноят қонунчилигини такомиллаштиришга қаратилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.
Ушбу мақолада Австралия Иттифоқи жиноят қонунчилигида жазони енгиллаштириш институти, шу жумладан, вояга етмаганларга жазо тайинлаш, тамом бўлмаган ҳамда иштирокчиликда содир этилган жиноятлар учун жазо тайинлаш масалалари таҳлил қилинган.
Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексига мувофиқ, жазо тизимида энг енгилидан энг оғирига қараб саккизта жазо тури мустаҳкамланган бўлиб, жарима, ахлоқ тузатиш ишлари, хизмат бўйича чеклаш, қамоқ, интизомий қисмга жўнатиш, озодликдан маҳрум қилиш ва ўлим жазоси фақат асосий жазо сифатида, муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш эса асосий жазо сифатида ҳам, қўшимча жазо сифатида ҳам қўлланилади.
Мазкур мақолада жазони ўташдан бўйин товлашнинг жазодан озод қилишда таъсирига доир масалалар илмий ва назарий жиҳатдан таҳлил этилиб, тегишли хулосалар берилган.
Мазкур мақола доирасида жиноят ва бир неча жиноят содир этиш ва унинг асослари, шунингдек олимларнинг бир неча жиноятлар учун жазо тайинлаш бўйича назарий қарашлари тадқиқ этилган. Мақола сўнгида муаллиф томонидан ушбу соҳада жиноят қонунини такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқилган
Мақолада жиноят ишлари бўйича халқаро ҳамкорлик йўналиши ҳисобланган озодликдан маҳрум қилинган шахсларни жазони ўташ учун фуқароси бўлган давлатга топшириш ва уларни қабул қилиш масаласининг тартибга солинишининг ўзига хос хусусиятлари таҳлил қилинган. Бундан ташқари, муаллиф томонидан жиноят ишлари бўйича халқаро ҳамкорлик механизмини такомиллаштириш, миллий ва халқаро ҳуқуқ нормаларини ўзаро мувофиқлаштириш мақсадида озодликдан маҳрум қилишга ҳукм қилинган, хусусан, рухий касалликка чалинган шахсларга нисбатан тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш учун фуқароси бўлган давлатга топширишни тартибга солиш борасида қатор таклифлар келтирилган.
Всеобщая декларация прав человека ООН от 10 декабря 1948 г. в качестве задачи, к выполнению которой должны стремиться все народы и государства с тем, чтобы каждый человек и каждый орган общества, постоянно имея в виду настоящую Декларацию, стремились обеспечению, всеобщего и эффективного признания и осуществления их как среди народов государств-членов Организации, так и среди народов территорий, находящихся под их юрисдикцией. В статье 235 Уголовного кодекса Республики Узбекистан рассмотрена уголовная ответственность за пытки и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания.
Маълумки, Ўзбекистон шарқшунослари томонидан араб тили лексикологияси араб тилшунослигининг бошқа соҳаларига нисбатан кам ўрганилган. Шу боис, мақолада бунги кунда ушбу соҳанинг муҳим лексик қатлами саналган ҳуқуқий терминлар, хусусан араб тилидаги жиноят-ҳуқуқи терминлари тадқиқ қилинди. Тадқиқот ишида термин тушунчаси, ҳуқуқий терминлар, жиноят-ҳуқуқи терминлари, шунингдек асрлар давомида маълум бир тарихий босқичларни босиб ўтган араб давлатларининг қонун тили тарихи ҳамда фикҳ методологиясининг асосий устунларидан ҳисобланган Қуръон ва ҳадислардан келтирилган мисоллар илмий адабиётлар таҳлили асосида ёритиб берилган. Қуръони карим сураларининг оятларида ҳуқуқнинг турли соҳалари, жумладан, жиноят ҳуқуқига тегишли бир қатор қонун-қоидалар мавжуд бўлиб, улар диний ҳуқуқ тушунчалари билан суғорилгандир. Қуръони каримда бир неча оғир жиноят турлари ҳақида сўз юритилган. Жумладан, ўғрилик, босқинчилик, қасддан одам ўлдириш, тан жароҳатини етказиш, порахўрлик, зино, туҳмат, жосуслик, исён, спиртли ичимликларни истеъмол қилиш, ота-онанинг қасддан ўз фарзандини ўлдириши, судхўрлик ва бошқалар. Шу сабабли мақолада Қуръон ҳамда ҳадислар араб ҳуқуқий тилининг шаклланишига таъсир кўрсатган омил сифатида таҳлил қилинган. Исломнинг иккинчи манбаи ҳисобланмиш суннатларда ҳам қатор жиноят ҳуқуқига оид терминлар келтирилган бўлиб, Имом ал-Бухорийнинг «Ал- жомеъ ас-саҳиҳ» ҳадислар тўпламидаги жиноят ҳуқуқига оид жиноят ва жазо масалаларини ўзида акс эттирган саҳиҳ – ишончли ҳадислар тадқиқот манбаи сифатида ўрганилган. “Олтин силсиласи: Саҳиҳул Бухорий” номли ҳадис тўпламларининг 3, 4 ва 8-жузларида жиноят турлари ва уларда кўзда тутилган жазо масалалари ифодаланган ҳадислар ҳам ўрин олган. Мақолада “Ҳаддлар китоби (боб)” дан келтирилган хамр ичиш ва ўғирлик қилишда пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.) томонидан қўлланган жазолар тўғрисидаги ҳадислар, “Гувоҳликлар китоби” дан эса яширинган кишининг гувоҳлиги, бирор нарсага бир ёки бир нечта гувоҳ гувоҳлик бериши, адолатли гувоҳлар, ноҳақ гувоҳликка гувоҳ қилиниш ҳақидаги ҳадислар, “Диялар китоби” деб номланган бўлимдан эса ўша давр амалиётида мавжуд бўлган аниқ жиноят ишлари тафсилотини баён қилган ҳолда қасддан одам ўлдириш ва тан жароҳати етказиш ва шу каби бошқа жиноий қилмишларни ўз ичига олган ҳадислар ўрин олган. Қуръон оятлари, ҳадис ҳамда суннатларда келтирилган фиқҳий-ҳуқуқий масала ҳамда терминлар ҳозирги араб тилидаги жиноят ҳуқуқи терминларининг пайдо бўлиши ва шаклланишида асос бўлиб хизмат қилгани қатор мисоллар орқали исботланган.
Мақолада Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимияти тизимида Президент ва Бош вазир муносабатларининг ўзига хос жихатлари, мазкур муносабатларнинг предметини ташкил этувчи конституциявий-ҳуқуқий муносабатлар қиёсий ҳуқуқий таҳлил асосида батафсил ёритилган ҳамда мазкур соҳада қонунчиликни такомиллаштиришга қаратилган таклифлар ишлаб чиқилган.
XIX асрнинг 40-йилларида. Шартли ҳукм биринчи марта Бирмингемдаги инглиз судяларидан бири томонидан қўлланилган. Кейин бу институт Англияда 1887 йилдаги “Биринчи маккумларни синаш тўғрисида” ги қонун билан мустаҳкамланган ва ниҳоят 1907 йил “Жиноятчиларни синаш тўғрисида” ги конунга айланди. Континентал Европада шартли ҳукм килиш 1888 йилда Белгиянинг жиноят қонунида, 1891 йилда эса Францияда тартибга солинган [1]. Турли давлатлар конун ҳужжатларида шартли ҳукм қилиш институтининг ҳуқуқий табиати ва мазмуни турлича талкин қилинган, аммо шунга қарамай, статистика унинг кснг таркалишини ва ҳозирги пайтда қўлланилиш доирасининг сезиларли даражада ўсганлигини кўрсатмокда [2].
Государство должно стремится к восстановлению нарушенного права во всех регулируемых им сферах общественных отношений в том числе в области защиты инстересов потерпевших. В частности, это касается вопроса определения целей наказания. От его разрешения зависит не только построение многих инструментов этой отрасли права, но и целеустремленное применение самого уголовного законодательства 1.
Мазкур мақолада XV аср 70-йилларидан XVIII аср 30-йилларигача Қозоқ хонлиги сиёсий давлат сифатида шаклланиши ва мустаҳкамланиши даври сифатида характерланиши, бу даврнинг ўзига хос хусусияти, унинг ҳудуди, давлат тузуми, бошқарув шакли, қўшни давлатлар билан муносабатлари, аҳолисининг ижтимоий-иқтисодий ҳаёти баён қилинади. Қозоқ жузларининг мамлакат ҳаётидаги ўрни масаласи қамраб олинади. Бу даврда ҳукмронлик қилган қозоқ хонларидан Қосимхон, Ҳақназархон, Таукехон каби хонларнинг мамлакат ҳудудини кенгайтириш ва мустаҳкамлаш борасида олиб борган сиёсати таҳлил этилади. Қозоқ хонларининг мамлакат ҳудудини кенгайтириш йўлида Ғарбий Еттисув, Шарқий Дашти Қипчоқ, Марказий Қозоғистон, Шимолий Оролбўйлари, Сирдарёнинг қуйи оқими, Қоратов ва унга туташ ҳудудларда яшовчи қабилаларни қўшиб олиш мақсадида олиб борган муваффақиятли фаолиятлари баён қилинади. Қозоқ хонларининг Мўғулистон хони Султон Саидхон, Бухоро хони Абдуллахон, Нўғой ва Сибирь хонликлари билан муносабатлари ҳам тадқиқот доирасига тортилган. Жунғор хонлигининг Қозоқ хонлиги ҳудудларига шафқатсиз ҳарбий босқинлари ва уларга қарши қозоқ аҳолисининг курашлари ёритилган. Қозоқ хонлигининг ташкил топиши ва сиёсий тузумнинг ўзгариши билан қозоқлар жамиятини бошқаришни ташкиллаштириш зарурати мамлакатнинг қонунчилик асосларини мустаҳкамлашни тақозо қилганлиги, давлат ва жамият эҳтиёжларидан келиб чиқиб, қонунларнинг тузилиши учун вужудга келган шарт-шароит ва бу жараён XVII аср мобайнида давом этганлиги ҳамда Таукехон даврига келиб “Жети-жарға”нинг қонунлар тўплами шаклига етказилиши кўриб чиқилади. Қозоқ хонлигининг маъмурий, фуқаролик, жиноий, солиқ тизимларини ўз ичига олган қонунлар тўплами “Жети-жарға” тузилишининг объектив ва субъектив сабаблари, ўша даврдаги тарихий шарт-шароит, унда жиноятга қўлланилган жазо турлари таҳлил қилинади ҳамда ҳужжатнинг жамият ҳаётида тутган ўрни тўғрисида маълумот берилади. Қозоқ хонлиги ҳудудида жиноят ишларини юритиш тартиби “Жети-жарға” нормалари билан белгиланганлиги, хонликда содир этилган жиноятлар тўғрисидаги ишларни юритиш ушбу ҳужжатга мувофиқ олиб борилганлиги, Қозоқ хонлиги жамиятидаги жиноий-ҳуқуқий нормалар, шахсга нисбатан жиноий жавобгарлик, мулкка нисбатан жиноят, ахлоқ қоидалари ва оилавий ҳуқуқий муносабатлар масалаларини ўзида мужассам қилган қонуний ҳужжат ҳисобланган “Жетижарға”да содир этилган жиноятларга жавобгарлик нормалари баён этилади.
Кафка услубидаги модернистик қарашлари орқали юзага келган қаҳрамоннинг руҳий изоляцияси азоби ва гуноҳкорлик туйғуси тасвири мақолада кенг ёритилган
Мақолада ХХI аср сиёсий тизимларининг ва жараёнларининг ўзгаришида замонавий сиёсий стратегияларни белгиловчи ва доктринал хусусиятга эга “бошқариладиган хаос” назариясининг ўрни ва аҳамияти таҳлил этилади. Биринчи навбатда, қатор муаллифлар стратегик режалаштириш ва бошқарув амалиёти жорий халқаро жараёнларнинг ночизиқлилиги ва нобарқарорлигини ҳисобга олган ҳолда, ихтисослашган мониторингни киритишни таклиф қиладилар. Бу каби мониторингни универсал халқаро ташкилотлар (БМТ), минтақавий иттифоқлар (ЕИ), халқаро иқтисодий молия институтлари (ХВФ) мақсадларига нисбатан қўллаш мумкин. Бундай жараёнларнинг хусусиятларини ҳисобга олиш халқаро ўзаро ҳамкорликнинг кўрсатилган нормаларидан келиб чиққан холда танқидий амалга оширилиши лозим. Масалан, жаҳон бозорлари ўз-ўзини аниқ “мўлжал” билан ташкиллаштириши ёки халқаро куч ишлатиш билан боғлиқ жазоларни (интервенцияларни) пухта ўйлаб қўллаши керак. Ҳозирча яқин келажакда халқаро бошқарувнинг тўлиқ марказлаштирилган ва самарали тизими яратилиши эҳтимоли ҳақиқатдан анча йироқ. Бундан ташқари, глобаллашув синергетика адабиётларида мураккаб динамик тизимлар ичида энг қудратлиси сифатида намоён бўлади. Юзага келган “кўп векторли тенгсизлик” “совуқ уруш” давридаги тенглик динамикаси ўрнини эгаллади. Ягона асосий конфликт (Шарқ-Ғарб, Шимол-Жануб) ўрнини кўплаб маҳаллий можаролар, улар эса глобал фалокатга олиб келиши мумкин (масалан, Яқин Шарқ, Сурия, Ливия, Украина). Дахшат мувозанат ўрнини мувозанатсизлик дахшати эгаллайди. Қатор муаллифлар фикрига кўра, глобаллашув шароитларида бирор-бир алоҳида “бутун жаҳонни бошқарувчи давлат” мавқеига интилиш ўта ҳавфли: биронта ҳам давлат планетар глобаллашув каби мураккаб динамик тизимда мувофиқлаштириш функцияларини якка ўзи бошқара олмайди. Ниҳоят, баъзи муаллифлар замонавий оламнинг глобал нобарқарорлигини АҚШнинг етакчилигидаги кучлар маркази феномени билан боғлайдилар. Тадқиқотчилар “хаос кучлари”, “бошқариладиган кризислар” стратегияси ва “бошқарувчилик хаоси” тўғрисида ёзадилар. Балки ночизиқлилик динамикаси ва хаос назариясининг концепцияларини “буюртмачининг бошқариладиган хаос”га бўлган буюртмаси манфаатларида ишлатиш, яъни ягона ўта қудратли давлатнинг устувор ҳолатини кучайтириш мумкин бўлар. Глобаллашувнинг энг жиддий хавфхатарларидан бири – молия бозорларининг ўз-ўзини ташкиллаштириш жараёнидаги беқарорлиги. Глобал молиявий кризис минтақалар бозорида кетма-кет синишлар, хонавайрон бўлишларни келтириб чиқариши мумкин. Шу сабабли иқтисодиёт соҳасидаги “бошқариладиган кризислар” стратегияси (масалан, АҚШ ёки Россия каби қудратли давлатлар учун) бутун жаҳон иқтисодиёти учун хавф туғдирмаган ҳолда энг хавфли потенциал рақобатчиларни кучсизлантиришдан иборат.
Мазкур мақола пенитенциар жиноятчилик тушунчаси, унинг моҳияти, сабаблари, ўзига хос хусусиятлари ҳамда озодликдан маҳрум қилиш жойларида содир этиладиган жиноятларни профилактика қилиш чоратадбирларига бағишланган. Шулар билан бир қаторда мақолада озодликдан маҳрум қилиш жазосини ижро этиш муассасалари фаолиятини яхшилаш юзасидан амалга оширилиши мумкин бўлган чора-тадбирлар баён этилган.
Мақолада муаллиф томонидан Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси ретроспектив таҳлил қилинган бўлиб, уни янада такомиллаштириш юзасидан таклиф ва тавсиялар берилган. Жумладан, унда Жиноят кодексига киритилган ўзгартиш ва қўшимчалар таҳлил қилиниб, амалга оширилган ислоҳотлар шартли равишда тўрт босқичга бўлинган. Қонунчиликни таҳлил қилиниши натижасида мамлакатнинг жиноят-ҳуқуқий сиёсати ўрганилиб, унинг криминализация, декриминализация, пенализация, депенализация, жавобгарликни дифференциация қилиш ва жазони индивидуаллаштириш каби йўналишлари таҳлил қилинган.
Мақолада пенитенциар муассасаларда хомиладор маҳкум аёллар ва ёш болали маҳкум аёлларни сақлашнинг айрим
масалалари ва муаммолари, шунингдек ушбу тоифадаги маҳкумларни сақлаш шароитларини яхшилашнинг истиқболли йўналишлари кўриб чиқилади, бундан ташқари тегишли хулосалар ва таклифлар берилади.