XIX асрнинг охири – XX аср бошларида Хоразмда Муҳаммад Раҳимхон Феруз соний саройида ўзига хос адабий муҳитни ташкил қилади. Бу даврда Табибий, Мутриб, Баёний, Аваз Ўтар, Чокар, Шиносий каби ижодкорлар фаолият юритганлар. Мазкур муҳитдаги аксарият шоирлар зуллисонайн бўлиб, ўзбек ва форс тилларида бирдек қалам тебратганлар. Хон фармонига биноан, кўплаб шеърхонлик кечалари уюштирилган, баҳру байтлар, ғазалхонлик мусобақалари ташкил қилинган, шоирлар янги шеърларидан намуналарни мажлис аҳлига ўқиб беришган. Шунингдек, Хива адабий муҳитидаги ижодкорлар фаолиятини ифодаловчи баёзлар, тазкиралар, мунтахаб (сайланма) девонлар мажмуаси тузилган, шоирлар шеърларини девон, мухаммасот, ғазалиёт, рубоиёт, маснавиётларда жамлаганлар, улар малакали котиблар томонидан кўп нусхада кўчирилган. Ҳозирги кунда бу асарларнинг муайян қисми Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти ҳамда Хива Ичан қалъа музейи қўлёзмалар фондида сақланмоқда. Улар қаторида хивалик зуллисонайн шоир Муҳаммад Ҳасан девон Ҳожи Табиб ўғли Мутриб Хонахароб адабий мероси ҳам мавжуд бўлиб, шоир шеърлари №№ 2679/II, 903/V, 906/VII ашё рақамлари терма девон ва баёзлар таркибидан ўрин олган. Маълумки, айрим баёзларда шоир девонига киритилмаган шеърларни ҳам учратиш мумкин. Шундай баёзлардан бири, Феруз фармонига кўра, Мулла Муҳаммад Юсуф Чокар ибн Муҳаммад Юсуф девон Харрот томонидан кўчирилган бўлиб, унда Мутриб билан бир қаторда яна 21 та шоирнинг ғазал жанридаги шеърлари келтирилган. Мазкур баёз ЎзРФА Шарқшунослик институти асосий фондида 1184 ашё рақами билан сақланади. Мақолада Мутриб Хонахаробнинг адабий мероси ҳақида сўз юритилиб, унинг ЎзРФАШИ фондида сақланаётган терма девонлари ва баёзга киритилган шеърлари адабий манбашунослик матншунослик аспектида ўрганилди. Таркибий тадқиқ натижасида баёздаги 9 та ғазалнинг қўлёзма девонда мавжуд эмаслиги, тўртта ғазал матнининг қўлёзма девондаги нусхаси билан қиёсий таҳлили орқали фарқлари ва манбаларнинг кўчирилишидаги айрим камчиликлар кўрсатилди. Шоир девон қўлёзмаларида учрамайдиган тўққизта туркий ғазалининг тўлиқ матни табдили илк бор эълон қилинмоқда.
Ushbu maqolada Rossiya imperiyasi va Sobiq ittifoq davrida yozilgan “Turkiston to’plami” asosida mamlakatimiz tarixiga oid bo‘lgan ma’lumotlar tahlil qilingan. Bundan tashqari ushbu maqolada mamlakatimizning Rossiya imperiyasi davrida yuz bergan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va “Turkiston to’plami” tarixshunosligi haqida qisqacha bayon etilgan.
Мазкур мақола XVII аср япон адабиётида “Замонавий адабиётнинг реалистик мактаби” (“укиёзоши”) асосчиси сифатида шуҳрат қозонган адиб Ихара Сайкаку ва унинг “Нихон эйтайгура” (“Япониянинг боқий хазинаси”) новеллалар тўпламининг бадиий таҳлилига бағишланган.“Нихон эйтайгура” тўплами ёзувчининг “чёнинмоно”, яъни шаҳарликлар учун тарбиявий новеллалар жанридаги бадиий жиҳатдан энг етук асари ҳисобланади. Ихара Сайкакунинг ёзувчи сифатидаги ўзига хос услуби айнан мазкур тўпламда ўзининг юқори чўққисига етганлиги яққол намоён бўлади. “Нихон эйтайгура” новеллалар тўпламнинг бадиий хусусиятлари ва унинг адабий манба сифатида ўрта аср япон адабиётидаги аҳамиятини таҳлил қилиш ишнинг мақсади ҳисобланади. Тўпламнинг мавзулар кўлами, ёзувчи томонидан илгари сурилган асосий ғояни ёритиш ҳамда ундан жой олган новеллалар мисолида асарнинг сюжет, композицион тузилиши, образлар тизимини аниқлаш ва шу орқали адибнинг ўзига хос услубини таҳлил қилиш эса тадқиқоднинг вазифаси ҳисобланади. Ушбу мақсад ва вазифаларнинг бажарилишида маданий – тарихий, қиёсий – тарихий таҳлил методларидан фойдаланилди. Мақолада дастлаб, XVII аср япон насрининг йирик намояндаси Ихара Сайкаку ижодининг ўрганилиш ҳолати ва адиб қаламига мансуб “Нихон эйтайгура” новеллалар тўпламининг яратилиш шароити ҳақида сўз боради. Тўпламнинг таркибий тузилиши ва мавзулар кўлами ундаги новеллаларни мисол қилиб келтириш орқали ёритилади. Сўнг, адибнинг шаҳарликлар учун бағишланган ушбу тарбиявий новеллаларида мавжуд бўлган образларнинг тизими ва унинг ўзига хос жиҳатлари таҳлиллар ёрдамида аниқланади. “Нихон эйтайгура”дан танлаб олинган новеллаларга таянилган ҳолда адиб илгари сурган ғоя, у интилган ҳақиқат ва идеаллари ҳақида фикр юритилади. Шу билан бирга, мақолада санъаткор сифатида ўрта аср ҳаёти, ўз даври одамларининг турмуш тарзи ва урф-одатларини маҳорат билан кўрсатиб бера олган ҳамда шаҳарликларнинг инсоний қадр-қимматлари ҳақида қалам тебратган адибнинг услуби ва унинг ўзига хос жиҳатлари ҳақида ҳам таҳлилий мулоҳазалар келтирилади.
Ushbu kitobda XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlari Qoʻqon adabiy muhitining ulugʻ namoyandasi Muhammad Aminxoʻja Mirzaxoʻja oʻgʻli Muqimiy (1850–1903)ning turli lirik janrlardagi asarlaridan namunalar o‘rin olgan. Shoirning ushbu to‘plamga kirgan lirik she’r larida teran falsafiy mazmun goʻzal badiiyat va xalqona ohang uygʻunligida talqin etilgani bilan alohida ajralib turadi. To‘plamdan, shuningdek, shoirning hajviy asarlari hamda mashhur “Sayohatnoma”si ham oʻrin olgan. Ushbu nazmiy guldasta she’riyat muhiblariga manzur bo‘lishiga ishonamiz.
Жаҳон тамаддуни дурдоналаридан бири бўлган “Минг бир кеча” эртаклари яратилгани ва бошқа халқлар тилларига таржима қилинганидан бери унинг генезиси ҳақида турли мулоҳазалар мавжуд. Дунё олимларининг ушбу масаладаги фикрларини кенг мушоҳада этиб, муаллиф бу мулоҳазалар ва хулосаларга ўзининг хос қарашларини билдирган. Манбанинг яратилиш тарихига оид қарашлар икки лагерга бўлинадилар. Форс фольклори манбаси – “Ҳезор афсонэ” (“Минг эртак”) асосида яратилган дегувчилар бир қутб бўлсалар, тўпламдаги барча эртакларнинг асоси-араб фольклоридан келган, дегувчилар иккинчи қутб тарафдорлари ҳисобланадилар. Форс фольклори маҳсули дегувчилар ҳақ, деб биламиз. Паҳлавий тилида ёзилган “Ҳезор афсонэ” тўплами Эрон фольклорида жуда машҳур бўлган. Араб таржимашунослигининг “олтин асри” бўлган IX-X асрларда бу фольклор асар паҳлавийдан арабчага ўгирилган. “Минг бир кеча” қаҳрамонлари- шоҳ Шахриёр ва малика Шаҳризодаларнинг исмлари ҳам форсийдир. “Алф лайла ва лайла” китоби бир халқ-арабларгагина тааллуқли эмас, балки Марказий Осиё, Эрон, Ҳинд халқлари орасида тарқалган эртаклардан ҳам фойдаланиб, яратилган асардир. У жаҳон фольклоршунослигидаги турли халқлар мотив ва сюжетлари муштараклиги ва “сюжетлар кўчиши” жараёнлари мисолида таҳлил қилинган. Бу манбанинг икки варианти бўлган. Биринчи вариант VIII асрда форсларнинг “Минг эртак”идаги арабчага ўгирилган вариантидир. Иккинчи вариант эса X асрда яшаган бағдодлик Жахшиёр томонидан тузилгандир. Жахшиёр тўплаган араб эртакларидан кўплаб Миср эртаклари XIII-XIV асрларда ёзиб олинган халқ оғзаки ижоди намуналаридир. “Бир минг эртак” номи билан машҳур бўлган тўплам Мисрда йиғилган, кейинчалик унга янги-янги эртаклар киритилди. “Минг бир кеча” дастлаб ҳинд эртаклари асосида форсларда пайдо бўлган, араб сўз усталари томонидан ишлов берилиб, сайқалланган ва араб халқининг нодир ёдгорлигига айланган. Тўпламнинг ҳозирги нусхаси араб халқининг қимматли ёдгорлигидир. Бу асар дунё маданиятининг ноёб дурдонаси ҳамдир. “Минг бир кеча”дек маҳобатли ёдгорлик турли Шарқ халқларининг, шу жумладан ўзбек халқининг ҳам адабий мероси саналади.
Maqolada “Turkiston to‘plami”ga joylashtirilgan materiallar tahlili, ularni boshqa manbalar, xususan, arxiv hujjatlari va statistik materiallar bilan taqqoslab, Farg‘ona vodiysining Rossiya imperiyasining asosiy paxta bazasiga aylanishi jarayoni ochib berilgan. Tarixiy faktlarga asoslanib, XIX asr oxiri — XX asr boshlarida Fargʻona vodiysi qishloq xoʻjaligida paxtaning monokulturaga aylanishi Rossiya toʻqimachilik sanoatini arzon xom ashyo bilan taʼminlash zarurati natijasida yuz berganligi haqida xulosa chiqarildi. materiallar.
Подлинно новую поэзию Гюго создал в сборнике «Восточные мотивы» (1829). Этот сборник знаменовал полное освобождение от канонов классицизма и утверждал свободу творчества. Гюго сознавал эту свободу не только как свободу выбора, создания некой формы или темы произведения, но и как свободу их трактовки. В «восточных» темах Гюго притягивала не только экзотика с жарким восточным солнцем, и синим небом, с суровыми нравами и жизнью не испорченного цивилизацией «естественного» человека, сохранившего свою первозданную душу, но и возможность создания личного мира, не совпадающего с миром реальным, повседневной прозаической действительности.
Ушбу мақолада Навоий томонидан тузилган “Хазойин ул-маоний” девонининг айрим ноёб нусхалари ҳақида сўз юритилади. Мазкур девоннинг ЎзР ФА ШИ асосий фондида 677, 1709, 1486, 1315 рақамлари остида сақланувчи нусхалари тўлиқ тавсиф қилинган.
“Nazm bo‘stoni” ruknining ushbu kitobida ulug‘ shoir va adib, zamonasining adabiyotshunos va elshunos olimi, mohir xattot va “Zubdat ul-hukamo” (“Hakimlarning sara-si”) degan e’tirofga sazovor hakim Zokirjon Xolmuhammad o‘g‘li Furqat (1859–1909) ningturli lirik janrlardagi asarlaridan namunalar o‘rin olgan. Shoirning ushbu to‘plamga kirgan she’rlarida muhabbat va hayot falsafasi, ijodkorning ijtimoiy-siyosiyvoqyelikka munosabati va ilmu ma’rifat mavzulari teran mazmun va go‘zal badiiy shakl uyg‘unligida talqin etilgan. Ushbu nazmiy guldasta she’riyat muhiblariga manzur bo‘lishiga ishonamiz.
Алишер Навоий лирик меросини ўрганиш ҳар бир даврда муҳим масала ҳисобланган.
Бироқ текстологик ўрганиш ўтган асрда кенг тус олди. Айниқса, “Хазойину-л-маоний” девонларини текстологик тадқиқ этиш ХХ аср 50-йилларида Ҳамид Сулаймон томонидан бошланган эди. Олим “Хазойину-л-маъоний” девонлари устида йирик тадқиқот олиб бориб, илмий аппаратлар билан таъминланган илк тўлиқ нашрини амалга оширди. Тадқиқотнинг кириш қисмида ана шу нашрнинг адабиётшунослигимизда тутган ўрни, унинг ўз давридаёқ катта эътирофларга ва эътирозларга сабаб бўлиш омилларини аниқлаш масаласига
ойдинлик киритиш лозимлиги кўрсатилган. Тадқиқотнинг ўз олдига қўйган мақсад ва вазифаси эса йирик матншунос олимлар томонидан билдирилган илк нашр хусусидаги илмий фикрларни таҳлил қилиш ва ҳозиргача амалга оширилган бошқа нашрлар орасидаги ўрнини белгилашдан иборат. Ушбу нашр А. Ҳайитметов ва Н. Маллаевлар таъкидлаганидек, катта машаққатлар эвазига яратилди. Ҳ. Сулаймон куллиёт қўлёзмалари орасидан 20 та қўлёзма манбани ажратиб олди ва ўзаро муқояса қилиб, куллиёт таркиби, жанрлар таснифи, девонлар редакциялари ва уларнинг композицион қурилиш масалаларини аниқлади. Олим танлаб олинган қўлёзмалар ичидан Ленинградда инв. 55 рақам остида сақланаётган қўлёзмани ушбу нашр учун асос қилиб танлаган. Танқидий матн тайёрлаш ишлари 1962 йилда бошланиб, улардан “Ғаройибу-с-сиғар” ва “Наводиру-ш-шабоб” девонлари 4 та қўлёзма асосида тузилган. Қолган икки девоннинг танқидий матни эса олимнинг вафоти сабабли яратилмасдан қолган. Тадқиқот мақсадида илк нашрнинг танқидий матн вазифасини бажара олмаётгани таъкидланган. Мазкур тадқиқотдан кўзланган мақсадга тарихийлик, анализ ва синтез, абстрактлаштириш ва конкретлаштириш методлари орқали эришилган. Тадқиқотнинг муҳокама қисмида Ҳ. Сулаймон томонидан яратилган 4 девондан иборат куллиётнинг илк тўлиқ нашри қандай тамойиллар асосида яратилгани, унинг навоийшуносликнинг йирик ютуғи эканлиги, кейинги нашрлар тараққиётида тутган ўрни, шу билан бирга, ўз давридаёқ бир қатор танқидий мулоҳазаларга сабаб бўлиши муҳокама қилинган. Шу билан бирга, олимлар томонидан илк нашрга билдирилган фикрлар таҳлил қилинган. Хулоса қисмида бугунгача яратилган Навоий лирикаси нашрлари шу нашр асосида яратилаётгани, Ҳамид Сулаймон томонидан тузилиши бошланган ва бугунги кунда тугалланмасдан қолган танқидий матн яратиш зарурияти пайдо бўлгани, ушбу масаланинг ўз ечимини кутаётган долзарб масалалардан бири экани таъкидланган.
Мазкур мақолада рус ҳарбий шарқшунослигининг Ўрта Осиёнинг Россия империяси босқини даври тарихини ўрганишдаги роли очиб берилган, ҳарбий шарқшунослик тадқиқотлари тараққиётида муҳим аҳамиятга эга бўлган омиллар таҳлил қилинган. Унда бир қатор ҳарбий-географик ва топографик очерклар муаллифи ҳамда “Туркистон ўлкаси. Унинг забт этилиши тарихи учун материаллар тўплами, 1838–1876 йй.” деб номланган архив ҳужжатлари тўплами тузувчиси бўлган рус ҳарбий инженери А. Г. Серебренниковнинг ҳарбий шарқшуносликнинг шаклланишига қўшган ҳиссасига баҳо берилган, унинг ҳаёти ва фаолияти очиб берилган.
Ҳар бир миллатнинг маънавий меросига алломаларнинг қўлёзма-асарларида келтирилган панд-насиҳатлар, ўгитлар, шеърлар ва ҳикоятлар киради. Сўнгги йилларда ўрганилиши, тадқиқ қилиниши ва тарғиботи муҳим бўлган илмий ва маънавий меросга, қадимги қўлёзмаларга, асарларга қизиқиш ортиб бормоқда. Ўрта Осиёдаги IX — XII асрларга оид қўлёзмаларни излаб топиш, қаерда сақланиши, уларни тадқиқ қилиш, нашр этиш бугунги куннинг долзарб масалаларидан биридир. Ислом мафкураси билан суғорилган, маданият гуллаб-яшнаган, турли соҳаларга аталган машҳур асарларнинг аксарияти айни шу даврга оид бўлиб, шулардан бири кўҳна Хоразм заминида туғилган аллома Махмуд Замахшарийнинг араб тилида ёзилган “Робийъ ул-аброр ва нусус ул-ахбор” (“Яхшилар баҳори ва хабарлар изҳори”) асари қўлёзма асаридир. Мазкур мақолада Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Шарқшунослик институти ва Ўзбекистон Мусулмонлар идораси кутубхонасидаги икки нусхаси тўғрисида маълумот берилади ва улар орасидаги фарқлар кўрсатилади. Қўлёзмалардаги мавжуд бобларнинг таркибий қисми юзасидан фарқи аниқланади. Мақолада “Робийъ ул-аброр ва нусус улахбор” асарининг бугунги кундаги аҳамияти ҳақида сўз юритилади. Бу асар аллома Махмуд Замахшарийнинг бошқа асарларидан тубдан фарқ қилиб, жамиятдаги ҳам табиий, ҳам ижтимоий, ҳам сиёсий, ҳам маънавий ҳодисаларни ўзида қамраб олган йирик асардир. Асарнинг яна бир жиҳати шундаки, аллома мазкур асарни ўзидан олдин ўтган пайғамбарлар, саҳобалар ва замондоши бўлган обидлар, амирлар ва халифаларни айтган сўзларини жамлаган ҳолда тасниф этган.
Ушбу мақолада Алишер Навоий девонларининг ЎзР ФА асосий фондида сақланаётган Хоразм китобат санъатига оид қўлёзмалари тадқиқ қилинади. Жумладан, 1901 йил Муҳаммад Яқуб Хоразмий томонидан Муҳаммад Раҳимхон II Феруз саройи кутубхонаси учун кўчирилган 2058 рақамли “Ғаройибу-с-сиғар” девони қўлёзмаси илмий-танқидий матн билан қиёсий ўрганилган. “Хазойину-л-маоний”нинг илмий-танқидий матни Ҳ. Сулаймон томонидан тузилган.
Жаҳон илм-фани тараққиётига улкан ҳисса қўшган буюк аждодларимиз бой мероси бугунги кунда дунё фондларида сақланиб келинмоқда ва олимлар томонидан катта қизиқиш билан ўрганилмоқда. Аждодларимизнинг дунёқараши, маънавий-эстетик олами, айниқса, қўлёзма манбаларда ўзининг ёрқин, гўзал ифодасини топган бўлиб, бу манбалар соғлом эътиқодли комил инсонни тарбиялашдек муҳим ва ғоят масъулиятли ишда энг таъсирчан ва самарали воситалардан бири эканлиги аллақачон эътироф этилган ҳақиқатдир. Миллий-маънавий қадриятларимиз тикланиб, қадимий қўлёзма меросимиз дурдоналарини ҳар томонлама янада чуқурроқ ўрганишга давлат сиёсати даражасида жиддий аҳамият берилаётган ҳозирги кунда биз кўҳна маданий меросимизни, узоқ ўтмишга бориб тақаладиган миллий тарихимизни теранроқ англаб етмоқдамиз. Фахруддин Алий Сафий бин Ҳусайн Воиз Кошифий (ваф. 939/1533), унинг ижоди дунёвий ва диний илмларнинг турли соҳаларини қамраб олганлиги билан аҳамиятли. Фахруддин Алий Сафий асарларида аждодларимиз илмий мероси орқали юксак фазилатларга эга бўлган инсонни тарбиялаш, ёшларни динимиз асослари орқали соғлом тафаккур ва пок ахлоққа тарғиб қилиш ғоялари ўз ифодасини топган.
Mazkur maqolada XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Muhammad
Rahimxon II Feruz asos solgan Xorazm adabiy muhiti devonchilik an’anasining o’ziga xos shakllari, shahzoda shoirlardan Sultoniy va Sa’diy ijodi va ular tomonidan tartib berilgan devonlar, devonlardagi ba’zi she’rlar, xususan, g’azal, mustazod, muxammaslaridan numunalar keltiriladi, qo‘lyozmalardagi she’rlar matni O‘zbekiston Respublikasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti Qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan manbalar asosida tahlil etiladi. Xorazm devonchilik an’analarini o‘rganish, shahzoda shoirlar, xususan, Sultoniy, Sa’diy, G’oziy, Asadlar tomonidan tartib berilgan devonlar qo‘lyozmalarining o‘zaro matniy-qiyosiy tadqiqi va tahlilini amalga oshirish o‘zbek adabiyoti tarixini to‘ldiradi hamda bu davrning tarixiy, madaniy, adabiy muhitini o‘rganish muhim manba bo‘ladi.
Тадқиқотнинг кириш қисмида Навоий лирикасининг ХХ асрда текстологик ўрганилиши натижасида илк тўлиқ нашрнинг яратилиши, унинг кейинги нашрлар ривожидаги ўрни кабилар келтириб ўтилади. Шу билан бирга, Алишер Навоий лирик меросини матншунослик нуқтаи назардан ўрганишда профессор Ҳамид Сулаймоннинг катта жонбозлик кўрсатгани, олим яратган илк нашрда бир қатор ютуқлар билан бирга, нуқсонларнинг учраши, бунинг сабаблари кўрсатилади. Нашрлардаги тафовутларнинг ортиб бориши, нашрларнинг ўзгаришга учраб бориши, бунинг туб илдизини аниқлаш ва муаммога ечим излаш мақсад қилиб қўйилган. Нашрлараро тафовутларни аниқлашда қиёсий, тарихий-қиёсий, анализ ва синтез, конкретлаштириш методларидан фойдаланилган. Тадқиқотнинг натижа қисмида Навоий куллиёти таркибига киритилган “Ба-доеъу-л-васат” девонининг бугунгача яратилган 4 муҳим нашри ўртасидаги мавжуд тафовутлар аниқланган. Бугунги кунгача яратилаётган нашрлар ХVI аср қўлёзмасига муқояса қилган ҳолда текширилган ва натижада, бугунги кунгача яратилаётган нашрларнинг тўла мукаммал эмаслиги аниқ фактлар асосида далилланган. Бунинг туб илдизи эса танқидий матннинг яратилмаганлиги, Ҳамид Сулаймон томонидан яратилган йиғма матн эса бундай вазифани бажара олмаётгани таъкидланган. “Бадоеъу-л-васат” девонининг нашрлари Ҳамид Сулаймон томонидан фойдаланилган XVI асрда кўчирилган қўлёзмалардан бири билан қиёсланган ва улар ўртасидаги жиддий тафовутлар аниқланиши билан бирга, кичик асар мазмун, шакли ёки ҳар иккисига бўлган таъсирини инобатга олган ҳолда классификацияланган ва таҳлил қилинган. Тадқиқотнинг хулоса қисмида Ҳамид Сулаймон томонидан қўлёзмалар тўпланиб, танқидий ёндашилган бўлса-да, олимнинг бошлаган ишлари вафоти сабабли якунланмай қолгани, натижада, куллиётнинг танқидий матни вазифасини илк тўлиқ нашр бажариб келаётгани баён қилинган. Бугунги кунда барча соҳалар кенг ривож топаётган даврда, нашрларни қайта мукаммаллашган шаклини яратиш масаласи пайдо бўлгани хулоса сифатида берилган. Ушбу муаммоларнинг ягона ечими эса олим бошлаган танқидий матн яратиш масаласини ҳал этиш, бунда эса Ҳ. Сулаймон тўплаган тажрибалардан фойдаланиш таъкидланган.
Современные технологии библиотечно-информационной деятельности стали частью повседневности во втором десятилетии ХХI века. К цифровизации все активнее подключаются библиотечные учреждения. В отрасли все активнее используют информационные системы учета посетителей, формируют электронные базы данных, создают сложноустроенные порталы и виртуальные выставки, внедряют технологии дополненной и виртуальной реальности