Хозирги кунда сурункали нефритик синдром болаларда учрайдиган энг оғир буйрак касалликларидан бири бўлиб, тез авж олиши ва кўплаб асоратларнинг ривожланиши билан таърифланади. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) маълумотларига кўра, «…сурункали нефритик синдром буйрак патологиясининг болалик даврига хос асосий шакллари орасида 2-ўринни эгаллайди ва охирги 10 йил ичида сурункали нефритик синдром билан касалланиш барқарор ривожланиб, буйрак касалликларининг 36,8 фоизини ташкил қилади.»[1] Айни пайтда сурункали нефритик синдром билан хасталанган беморларда касалликнинг эрта диагностиканинг мураккаблиги сабабли ушбу касалликларга чалинган беморларни даволашнинг давомийлиги ва кечишини башорат қилишнинг оғирлиги, уларни ўз вақтида аниқлаш ва диагностика-даволаш жараёнини тўлиқ амалга ошириш мақсадида энг мақбул усулини танлаш, уларни қўллашнинг оптимал вақтини белгилаш ҳамда даволашнинг натижаларини баҳолаш нефрология амалиётида ечими топилиши зарур бўлган муаммо ҳисобланади.
Жаҳонда болаларда учрайдиган сурункали нефритик синдром ривожланиш механизмлари, эрта босқичда ташхислаш, даволаш ва профилактика усулларини такомиллаштиришга йўналтирилган қатор илмий тадқиқотлар амалга оширилмоқда. Бу борада болаларда сурункали нефритик синдром кечишининг клиник лаборатор хусусиятларини аниқлаш, ўз вақтида ташхислаш, ушбу касалликнинг ривожланишига имкон берувчи омилларни бахолаш, металопротеиназа гурухига мансуб полиморф генлар аллел ва генотип ролини аниқлаш ва қон зардобидаги Цистатин С концентратцияси ўртасидаги боғлиқликни ўрганишга қаратилган илмий тадқиқотларни олиб бориш алохида ахамият касб этмоқда.
Мамлакатимизда тиббиёт соҳасини ривожлантириш, хусусан, болалар орасида буйрак касалликларни эрта ташхислаш, касалликнинг даволаш усулларини такомиллаштириш ва олдини олишга қаратилган кенг қамровли чора тадбирлар амалга оширилиб муайян натижаларга эришилмоқда. Бу борада «.мамлакатимизда аҳолига кўрсатилаётган тиббий ёрдамнинг самарадорлиги, сифати ва оммабоплигини ошириш, шунингдек, касалликларни эрта ташхислаш ва даволашнинг юқори технологик усулларини жорий қилиш, патронаж хизматини яратиш, соғлом турмуш тарзини қўллаб-қувватлаш ва касалликларни олдини олиш ва самарали ташхислаш»[2] вазифалари белгиланган. Ушбу вазифалардан келиб чиққан ҳолда болаларда сурункали нефритик синдромнинг ривожланишининг сабаблари ва патогенезини аниқлаш, ММП-9 полиморф генлари ва унинг ТИМП-2 тўқимавий ингибиторларининг касаллик ривожланишидаги ролини бахолаш, полиморф генларда ўзгариш борлиги ва бу касалликнинг сурункали формага ўтишига олиб келишини исботлаш, Цистатин Снинг миқдорини ўзгариши ва унинг эрта ташхислашдаги ўрнини асослаш орқали даволаш ва профилактиканинг индивидуал дифференцирланган дастурларни ишлаб чиқиш натижасида касаллик асоратларини ногиронликни ва ўлим кўрсаткичини камайтириш имконини беради.
Ушбу диссертация тадқиқоти Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022-йил 28-январдаги ПФ - 60-сонли “Янги Ўзбекистонни 2022-2026-йилларда ривожлантириш стратегияси тўғрисида”ги, Ўзбекистон Республикасининг 2018 йил 7 декабрдаги ПФ-5590-сонли “Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш тизимини тубдан такомиллаштириш бўйича комплекс чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 28 июлдаги ПҚ-5199-сонли “Соғлиқни сақлаш соҳасида ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий–ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланишининг устувор йўналишларига мослиги. Мазкур тадқиқот республика фан ва технологиялар ривожланишининг VI. «Тиббиёт ва фармакология» устувор йўналишига мувофиқ бажарилган.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Бугунги кунда айнан сурункали нефритик синдром кўп холларда сурункали гломерулонефрит натижасида ривожланиши изохланган бўлиб, унинг оғир кечиши ва кўплаб асоратларга сабаб бўлиши аниқланган (Макарова Т.П. 2019). Муаллифлар сурункали нефритик синдром ва сурункали гломерулонефритни МКБ-бўйича битта шифр (№ 03) белгиланганлигини кўрсатиб ўтган. Чунки сурункали гломерулонефритни морфологик шакли турли хил бўлиб, фақатгина биопсия йўли орқали аниқ ташхислаш мумкин. Шунинг учун кейинги 5-йил ичида “сурункали нефритик синдром” -термини ишлатилмоқда (Н.П. Шабалов-2019). Адабиётларга кўра, гломеруляр патологиянинг ривожланиш механизми, биринчи навбатда, иммунитетнинг Т-ҳужайрасининг генетик заифлиги натижаси ҳисобланади. Бу охир-оқибатда буйракнинг алоҳида қисмларини тиклаш жараёнларининг бузилишига олиб келади, яъни нефроннинг антигеник тузилишининг кейинги ўзгариши ва иммун комплексларнинг шаклланишида намоён бўлади. Ушбу жараёнда иммун комплексларнинг хужайрада тарқалиш тезлиги, нефритик синдромнинг патогенези масаласи очиқлигича қолишига олиб келади. (Вялкова А.А. 2019). Сурункали нефритик синдромнинг ривожланишида учта асосий механизмга аҳамият берилади: иммун, гемодинамик ва метаболик. Бироқ, нефритик синдромнинг ривожланишида бу омилларнинг биринчиси энг катта аҳамиятга эга бўлиб, фақат 90-йилларда гломерула ва периферик қонда иммун комплексларини аниқлаш ҳақида хабарлар тасдиқланиб, ушбу контцепция ишлаб чиқилиб, кейинчалик иммунокомплекс гломерулонефрит назарияси ишлаб чиқилди. (Смирнов А.В.2018) Сўнги йилларда касаллик патогенизада жараён ривожланишининг коптокча базал мембранасининг таъсирланган жойларида локализация қилиниши, организмга кўпроқ миқдорда антителло ҳосил қилувчи ҳужайралар антиген билан боғланиш ва иммун комплексини ҳосил қилиш учун антителалар ишлаб чиқариши кўрасатилган (Крутова А.С.2020).Бундан ташқари, комплемент тизимининг фаоллашуви мавжуд бўлиб, бу ўз навбатида нейтрофилларни гломерулага жалб қилади. Нейтрофиллар, базал мембрана соҳасидаги иммун комплексларнинг фагоцитози пайтида, лизосомал ферментларни чиқаради ва бу ферментлар матриксли металлопротеиназа деб аталиб, мембранага зарар етказади (Байко С.В 2020). Матриксли металлопротеиназа (ММП) мезангиал ҳужайраларнинг кўпайишини қўзғатади, бунинг натижасида гломеруляр ҳужайраларнинг патологик пролиферацияси ҳолати ривожланади. Ҳозирги вақтда матриксли металлопротеиназанинг 28-хил тури ўрганилган, буйрак касалликларида матриксли металлопротеиназа-9 (ММП-9) полиморф генлари муҳим аҳамият касб этади. (Чеботарева Н.В.2018) Ўзбекистонда нефритик синдром ривожланишида иммун тизимнинг ахамияти, касалликларининг ривожланиш хавфи юқорилигини билдирувчи маркерларни ўрганиш, яъни ўзгармас склеротик ўзгаришларга учраши ва бу организмнинг эрта сунъий овқатлантиришга ўтиши, экологик омиллар, турли аллергенларни ҳужайрага таъсири билан боғлиқлиги аниқланган (Каримжонов И.А.2019). Касаллик ривожланишида генетик мойиллик, тўқима даражасида ирсиятга таъсири борлиги муаммоси хозирги кунгача ҳали хам тўлақонли ўрганилмаган.
Юқорида баён этилганлардан келиб чиқиб, сурункали нефритик синдром билан хасталанган болаларда ММП-9 полиморф генлари ва унинг ТИМП-2 тўқимавий ингибиторларининг ўрганиш касалликнинг диагностиканинг янги йўналишларини таъминлаб, даволаш схемаларини такомиллаштирга қаратилган илмий тадқиқотларни амалда бажариш имконини беради.
Диссертация тадқиқотининг диссертатсия бажарилган олий таълим муассасасининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги. Диссертация тадқиқоти Самарқанд давлат тиббиёт университети амалий тадқиқот лойиҳасининг илмий-тадқиқот ишлари режасига мувофиқ №01980006703 “Диагностика, даволаш ва профилактиканинг замонавий усулларини ишлаб чиқиш” (2020-2022 йй.) мавзуси доирасида бажарилган.
Тадқиқотнинг мақсади сурункали нефритик синдромнинг ривожланишида генетик омилларнинг аҳамиятини аниқлаш ва клиник кечиш хусусиятларини ёритиб беришдан иборат.
Тадқиқотнинг вазифалари: болаларда сурункали нефритик синдром кечишининг клиник лаборатор хусусиятларини аниқлаш; болаларда учрайдигин сурункали нефритик синдромда металопротеиназа-9 полиморф генлари, (ММП-9) хамда унинг тўқимавий ингибиторларининг (ТИМП-2) аллел ва генотип частоталарининг тарқалишини аниқлаш; болаларда сурункали нефритик синдромда ММП-9, ТИМП-2 полиморф генларининг аллели ва генотипи билан қон зардобидаги Цистатин С концентрацияси орасида боғлиқликни аниқлаш; ММП-9 (A-8202G) rs 11697325 ва ТИМП-2 (C536Т) rs 11551797 генларининг полиморф маркерларига қараб болаларда сурункали нефритик синдромнинг клиник хусусиятларини бахолаш.
Тадқиқотнинг объекти сифатида Самарқанд вилоят кўп тармоқли болалар тиббиёт марказининг нефрология бўлимида сурункали гломерулонефрит билан оғриган 5 ёшдан 15 ёшгача бўлган 102 нафар бемор болалар олинган.
Тадқиқотнинг предметини умумий клиник, лаборатор, биокимёвий ва ПЦР генотиплаш усули учун беморларнинг веноз қони, зардоби ва беморлар пешоби ташкил этган.
Тадқиқот усуллари. Тадқиқотда умумий клиник, инструментал, биокимёвий, турдибометрик, молекуляр генетик ва статистик усуллардан фойдаланилган.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: болаларда сурункали нефритик синдром кечишининг оғирлик даражаси клиник (аста-секин ривожланиши, диспепсия, қоринда огрик) ва қонда Цистатин С миқдори билан узаро боғлиқлиги аниқланган; илк бор сурункали нефритик синдромда ММП-9 (A-8202G) rs 11697325 генотипи учраган беморларда пролиферация жараёнининг кучайиши оқибатида склеротик учоқлар ривожланиши каслалликнинг клиник кечиши огирлашишига олиб келиши аниқланган; болаларда сурункали нефритик синдромда ММП-9 (A-8202G) rs 11697325 полиморф генлари ва унинг тўқимавий ингибиторлари ТИМП-2 (C536Т) rs 11551797 касалликни ташхислашда эрта диагностик маркер эканлиги исботланган; илк бор ММП-9 (A-8202G) rs 11697325 генларининг аллеллари ва G/G гомозиготали генотипи сурункали нефритик синдромли болаларда касаллик ривожланиш хавфини аниқлашда прогностик аҳамияти исботланган.
Тадқиқотнинг амалий натижалари қуйидагилардан иборат: болаларда сурункали нефритик синдром ривожланишини башорат қилишда ММП-9 (A-8202G) rs 11697325 полиморфизмининг AA, GG, AG нинг генотиплари ва ТИМП-2 (C536Т) rs 11551797 полиморфизмининг TT, CC, CT генотипидан фойдаланиш тавсия этилган; cурункали нефритик синдром билан оғриган болаларда ММП-9 (A-8202G) rs 11697325 ва ТИМП-2 (C536Т) rs 11551797 полиморф генларини баҳолаш, генетик индивидуалликка таянган ҳолда, профилактик стратегиянинг самарали усулини ишлаб чиқилган; cурункали нефритик синдром билан оғриган болаларда касалликни эрта ташхислаш ва даволашни ўз вақтида бошлаш мақсадида Цистатин С миқдорини аниқлаш, гломеруляр фильтрация тезлигини (ГФТ) ни аниқ баҳолаш мезони эканлиги исботланган; болаларда сурункали нефритик синдромни бахолашда, ММП-9 (A-8202G) rs11697325 полиморф генлари ва унинг тўқимавий ингибиторларининг ТИМП-2 (C536Т) rs 11551797 ўзгариши касалликнинг муҳим диагностик ва прогнозтик мезон сифатида тавсия этилган.
Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги тадқиқотда қўлланилган назарий ёндашувлар ва усуллар, олиб борилган тадқиқотларнинг услубий жиҳатдан тўғрилиги, етарли даражада беморлар сони танланганлиги, қўлланилган усулларнинг замонавийлиги, уларнинг бири иккинчисини тўлдирадиган клиник-лаборатор, инструментал, генетик ва статистик тадқиқот усуллари асосида болаларда сурункали нефритик синдромни эрта ташхислаш ва кечишини олдиндан прогноз қилишга қаратилган чора тадбирларнинг ўзига хослиги ҳалқаро ҳамда маҳаллий тажрибалар билан таққослангани, хулоса, олинган натижаларнинг ваколатли тузилмалар томонидан тасдиқланганлиги билан асосланади.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти. Тадқиқот ишининг илмий аҳамияти,, болаларда сурункали нефритик синдром ривожланишининг патогенетик механизмларини ёритиб бериш, симптомо- комплекс бахолаш, буйрак коптокчаларида яллиғланиш маркерлар даражасини аниқлаш, хужайранинг генетик заифлигини сурункали касалликни келиб чиқишидаги ўрнини аниқлаш, ўзбек миллатига мансуб болаларда ушбу патологиянинг ривожланишида генларининг ролини исботлаш ва генларнинг полиморф маркерлари ассоциациясига қараб касаллик кечишининг клиник хусусиятлари аниқлаш билан изоҳланади.
Тадқиқот ишининг амалий аҳамияти, сурункали нефритик синдром диагностикасининг қўшимча мезонлари сифатида ҳужайравий, генетик кўрсаткичларидан фойдаланиш бўйича тавсияларни асослаш, Цистатин С ва биохимиявий кўрсаткичлар асосида таклиф этилган алгоритмнинг моделида генетик маркерларни аниқлаш йўли билан сурункали нефритик синдром ни эрта ташхислаш ва прогноз қилиш усулларини такомиллаштириш орқали асоратларнинг олдини олиш билан изоҳланади.
Тадқиқот натижаларини жорий қилиниши. Болалардаги сурункали нефритик синдромда матриксли металопротеиназа полиморф генлари, ҳамда унинг тўқимавий ингибиторларининг роли бўйича илмий тадқиқотлар натижалари асосида:
сурункали нефритик синдромни ўз вақтида ташхислаш мақсадида малекуляр генетик текширишлардан фойдаланиш бўйича олиб борилган тадқиқотнинг илмий натижалари асосида ишлаб чиқилган “Болаларда учрайдиган сурункали нефритик синдромда матриксли металопротеиназа полиморф генлари ҳамда унинг тўқимавий ингибиторларининг роли” услубий тавсияномаси тасдиқланди (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022 йил 30 майдаги 8н-р/554 сонли маълумотнома). Тавсия етилган тавсияномалар болаларда сурункали нефритик синдром ривожланишини прогноз қилишда ва профилактик чора тадбирларни такомиллаштиришга имкон берган;
сурункали нефритик синдромни эрта ташхислаш ва прогнозлаш бўйича олиб борилган тадқиқотнинг илмий натижалари асосида ишлаб чиқилган “Болаларда учрайдиган нефритик синдромда клиник-лаборатор кўрсаткичлар динамикаси” (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022 йил 30 майдаги 8н-р/555 сонли маълумотномаси). Тавсия етилган тавсиянома болалардаги нефритик синдромни турли формаларида касалликни даволаш тактикасини оптималлаштиришга имкон берган;
олинган натижалар Соғлиқни сақлашнинг амалий фаолиятида, хусусан Республика Болалар Миллий тиббиёт марказида, Самарканд Давлат тиббиёт университетининг 1-клиникасида ва Самарқанд вилоят болалар кўп тармоқли тиббиёт марказида амалга оширилди. (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022 йил 21 нюндаги 8н-з/324-сон маълумотномаси). Олинган натижаларни амалиётга тадбиқ етилиши болаларда касалликни қайталаниш даражасини камайтиришга, касаллик асоратларини олдини олишга, беморларнинг ҳаёт сифатини яхшилашга ва касалликни диагностикаси ва профилактикасига имкон яратган.
Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Мазкур тадқиқот натижалари 3 та халқаро ва 2 та республика илмий-амалий конференцияларда муҳокамадан ўтказилган.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги. Диссертация мавзуси бўйича 16 та илмий иш чоп этилган бўлиб, шу жумладан, 7 та мақола, шулардан 5 та республика ва 2 та хорижий журналларда, барчаси Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссиясининг диссертациялар асосий илмий натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрларда эълон қилинган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми. Диссертация таркиби кириш, тўртта боб, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Диссертациянинг ҳажми 120 бетни ташкил этади.
РИФваПИАТМ ва Тошкент шаҳар сил шифохонасининг болалар сил стационар бўлимларида турли шакллардаги сил бўлган 272 бола ва ўсмирларни текширувдан ўтказилди. Турли шакллардаги сил бўлган болалар ва ўсмирларнинг 28 (10,3%) нафарида силнинг асоратланган шакллари ва 244 (89,7%) нафарида асоратланмаган шакллари аниқланди. Касалликнинг хавф омиллари ўрганилганда, BCG вакцинация бўлганлар 225 (82,7%) нафарни ташкил қилди, улардан 58 (25,8%) нафарида самарасиз вакцинация аниқланди. 272 болалар ва ўсмирлар орасида ҳамроҳ патологиялар 209 (76,8%) нафарида аниқланди, улар ичида анемия 58 (21,3%), сурункали гепатит – 41 (15,1%) ва марказий нерв тизимининг перинатал патологияси – 35 (12,9%) нафар мижозда учради. Болалар ва ўсмирлар силининг клиник шакллари структурасида кўкрак ички лимфа тугунлар сили (57,0%) ва бирламчи сил комплекси (11,0%) устунлик қилди. Беморларнинг кўпчилиги туберкулинга (77,5±2,5%) ва Диаскинтестга (69,5±2,7%) мусбат намуналарга эга.
Шундай қилиб, болалар ва ўсмирлар фтизиопедиатрда текширилганда, тери намуналари билан бирга, хавф омиллари ҳисобланган бола атрофидаги сил беморлар билан контактни, комплекс диагностик маълумотларни баҳолаш тавсия этилади
По данным Всемирной организации здравоохранения, в последние годы наблюдается рост заболеваемости острой респираторной вирусной инфекцией. В связи с этим внимание педиатров и отоларингологов привлекают острые стенозирующие ларинготрахеиты (ОСЛТ). Согласно данным многолетних исследований, число пациентов с ОСЛТ колеблется от 0,1 до 0,4% от всех госпитализированных в стационар детей с диагнозом «острая респираторная вирусная инфекция». Развитие стенозирующего ларинготрахеита при острой респираторной вирусной инфекции (ОРВИ) резко отягощает состояние больных детей, а порой от присоединения его к основному заболеванию зависит жизнь ребенка.
С первых дней независимости в нашей стране с целью повышения качества медицинской помощи населению последовательно реализуются широкомасштабные реформы. Так, эффективное медицинское обслуживание детей обеспечило своевременное выявление, раннюю диагностику и лечение больных с ОСЛТ, что позволило на 3-4 дня сократить сроки лечения их в стационаре.
Несмотря на многочисленные научные исследования, посвященные изучению закономерностей инфекционного процесса при стенозирующем ларинготрахеите, роли дисбиоцсноза слизистых оболочек верхних дыхательных путей, процесс эндогенной интоксикации (ЭИ), развивающийся в результате болезни детей и его связь с течением заболевания, а также состояние системы местного и общего иммунитета диктуют необходимость совершенствования методов их коррекции в свете современных требований. Вместе с тем, причины рецидивирования острых стенозирующих ларинготрахеитов до конца не определены, важной задачей представляется разработка прогностических критериев оценки исходов ОСЛТ.
Данное диссертационное исследование в определенной степени служит решению задач, предусмотренных в постановлениях Президента Республики Узбекистан № ПП-2133 от 19 февраля 2014 года «О Государственной программе «Год здорового ребенка» и № ПП-2221 от 1 августа 2014 года "О Государственной программе по дальнейшему укреплению репродуктивного здоровья населения, охране здоровья матерей, детей и подростков в Узбекистане на период 2014-2018 годы», а также в других нормативноправовых документах, принятых в данной сфере.
Научные исследования, направленные на совершенствование методов комплексной диагностики, лечения и профилактики стенозирующих ларинготрахеитов у детей проводились во многих ведущих медицинских центрах, таких как детский медицинский центр Шнайдера (Израиль), Университетская клиника Гиссена (Германия), Детская клиника Святой Марии (Германия), Центр инновационной медицины Интербалкан (Греция), клиника Женераль (Швейцария), клиника Роял (Великобритания), Медицинский центр Куинс (Великобритания), клиника ИДИБАПС (Испания), госпиталь Святого Луки (Япония), Федеральный научноклинический центр оториноларингологии ФМБА России (Россия), а также Ташкентский педиатрический медицинский институт и Республиканский специализированный научно-практический медицинский центр педиатрии (Узбекистан).
В результате проведенных исследований были разработаны критерии оценки риска возникновения и рецидивирующего течения ОСЛТ, выявлены механизмы, определяющие чувствительность дыхательных путей (Фрейбург-ская клиника, Германия); установлена эндокринная дисфункция у детей с первичной и рецидивирующей формой острого стенозирующего ларинготрахеита (Детский госпиталь, Ирландия); доказано влияние состава микрофлоры основных локусов организма, соединительнотканной дисплазии, регулирующих систем на функцию внешнего дыхания, формирование пороговой чув-
ствительности и реактивности дыхательных путей у детей с рецидивирующим стенозирующим ларинготрахеитом (РСЛТ) (Мельбурнский университет, Австралия).
В настоящее время в мире целью многих исследований становится дальнейшее определение на иммуномолекулярном уровне роли специфических и неспецифических факторов иммунной защиты в патогенезе острого стенозирующего ларинготрахеита; оценка состояния неспецифической защиты при ОСЛТ; изучение достоверных сдвигов в клеточном звене иммунитета, изменений Т-супрессоров и частично В-лимфоцитов; а также профилактика рецидивов и совершенствование методов диагностики и лечения заболевания.
Как показал анализ специальной литературы, ряд исследователей изучали роль аллергического компонента и вегетативной нервной системы в патогенезе развития первичных и рецидивирующих ОСЛТ. Согласно полученным результатам, более чем у 90% больных детей в патогенезе первичного и рецидивирующего острого стенозирующего ларинготрахеита преобладает аллергический компонент с выявлением общих и аллергенспецифических IgE. Кроме того, доказано, что развитие ОСЛТ при парагриппозной инфекции связано с существенным повышением титра IgE и специфического IgA в назофарингеальных секретах у детей с ОРВИ. Изучены механизмы рециди-вирования ОСЛТ, основанные на значительном изменении иммунологической реактивности организма, которые связаны с его аллергизацией как инфекционными, так и неинфекционными агентами, включая неблагоприятные экологические, сезонные, метеорологические и даже социальные условия. Доказано, что ОСЛТ протекает с вегетативными расстройствами, которые, в свою очередь, оказывают существенное влияние на течение и исход основного заболевания. Предложено усовершенствованное лечение ОСЛТ в разгар заболевания, основанное на применении лекарственных препаратов с учетом типа исходного вегетативного тонуса организма.
Несмотря на многочисленные работы, посвященные изучению острого стенозирующего ларинготрахеита, ее диагностике и методам лечения, тенденция к росту рецидивирования заболевания сохраняется, что диктует необходимость изучения общих закономерностей инфекционного процесса при стенозирующем ларинготрахеите, оценки значения микробиоценоза слизистых оболочек верхних отделов респираторного тракта, нарушений иммунного и интерфероновых статусов и разработки способов их коррекции, прогнозирования заболевания на основе прогностической карты, а также повышения эффективности лечения и профилактических мероприятий.
Болаларда тирсак бўғими жарохатларини даволаш бугунги кунда замонавий травматологиянинг мураккаб ва ечими топилмаган муаммолардан биридир. Болалардаги билак суяги бошчасининг эскирган чиқишлари оғир патологиялардан бири бўлиб, турли муаллифларнинг маълумотларига кўра тирсак бўғими жарохатларининг 1,9-2,7% ташкил этади. Болаларда билак суяги бошчасининг чиқишлари оқибатида тирсак бўғимидаги контрактуралари ва вальгусли деформациялари ривожланади. Ушбу жарохатнинг қайта эхтимоли юқорилиги, билак суяги бошчаси эскирган чиқишларини даволашнинг мураккаблигини билдиради.
Хозирги кунда дунёда кўпгина жаррохлик даволаш усуллари такомиллаштирилмоқда. Қониқарсиз натижаларнинг сабаблари жарохат олганлик муддатига, тирсак бўғими структурасидаги ўзгаришларга ва узуксимон бойламни тиклаш муаммоларига боғлиқдир. Тирсак бўғими жарохатларида унинг функциясини тиклаш учун турли усуллар ишлаб чиқилмоқда, шулар қаторида билак суяги бошчасининг эскирган чиқишларида ҳам даволаш такомиллаштирилмоқда. Билак суяги бошчасининг узуксимон бойламини тиклаш учун янги усуллар таклиф этилмоқда. Албатта ушбу усулларни қўллаш учун қўшимча кесмалар қилиш, операциянинг юқори травматиклиги, операциядан кейинги реабилитацион даврнинг чузилиши ва қолдиқ асоратларни юзага келтириши мумкин. Билак суяги бошчасининг эскирган чиқишларини консерватив усулда даволаш кўпгина холларда самара бермайди, натижада бўғим функциясини тиклаш учун билак суяги бошчаси резекциясини амалга ошириш керак бўлади. Шунинг учун билак суяги бошчасининг эскирган чиқишларини даволашда самарали натижа олиш учун, эрта ташхислаш ва ўз вақтида жаррохлик амалиётини қўллаш муҳим аҳамият касб этади. Тирсак бўғимининг билактирсак бирлашмаси жарохатларида диагностик хатоликлар ва жаррохлик даволашдан кейинги асоратлар учраш частотаси бошқа бирлашмаларга нисбатан юқори ўринни эгаллайди.
Бугунги кунда мамлакатимизда соғлиқни сақлаш тизими, соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотлар нуқтаи назаридан, шошилинч тиббий ёрдам сифатини оширишга қаратилган «...тиббий-ижтимоий ёрдам кўрсатиш даражаси ва сифатини ошириш, шу жумладан, аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш даражасини янги босқичга кўтариш...» каби вазифалари белгиланган. Ушбу вазифаларни амалга оширишда янада чуқурроқ аниқлаш ҳамда такомиллаштириш ва мохиятини кенгайтириш муҳим аҳамият касб этамоқда.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида»ги Фармони, 2017 йил 16 мартдаги ПҚ-4985-сон «2017-2021-йилларда ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида», 2017 йил 20 июндаги ПҚ-3071сон «Ўзбекистон Республикаси аҳолисига 2017-2021 йилларда ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни янада ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида», 2021 йил 26 июлдаги ПҚ–5198-сон «Аҳолига кўрсатилаётган тиббий ёрдам сифатини янада яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарорлари ҳамда мазкур соҳада қабул қилинган бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни бажаришда ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқот республика фан ва технологиялари ривожлантиришнинг устувор йўналишларига мослиги. Мазкур тадқиқот республика фан ва технологиялари ривожланишининг VI. «Тиббиёт ва фармакология» устувор йўналишларига мувофиқ амалга оширилган.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Билак суяги бошчасининг эскирган чиқишлари айрим холларда тўлиқ қўлнинг ва айниқса тирсак бўғими фаолиятининг бузилишига сабабчи бўлади. Қолаверса 17% холатларда билак суяги бошчасининг эскирган чиқишлари тирсак бўғимида вальгусли ва атипик деформацияларга олиб келади (Bae DS, Shah AS, Kalish LA, et al. 2013.). Хозирги вақтда тирсак бўғими фаолиятини ва жарохатланган бойламлар структурасини тиклайдиган турли хил жаррохлик усуллари мавжуд. Okechukwu E. Nwoko., Priyesh P. Patel (2013) жарохатланган узуксимон бойламни тиклаш учун елка мушаги юзаки бошчасининг дистал пайидан фойдаланишни таклиф этишган. E.Itadera, K.Ueno (2014) узуксимон бойламни пластика қилиш учун узун кафт мушаги пайидан фойдаланишган. Ph.Gicquel, C.Carger (2000) билак суяги бошчасининг эскирган чиқишларини даволашда тирсак суягини узайтириш ва билак суяги бошчасини жойига солиш учун Илизаров аппаратидан фойдаланишни таклиф этишган. Бироқ L.Wattincourt, R.Seringe (2000) билак суяги бошчасининг эскирган чиқишини даволашда, тирсак суяги остеотомиясини қўллаганда, билак суяги бошчасининг қайта чиқиши ва тирсак суяги псевдоартрози каби асоратлар кузатилган. Шунингдек қониқарсиз натижаларга беморнинг ёши ва жарохат муддати ҳам сабабчи бўлган.
Ўзбекистонда ҳам билак суяги бошчасининг эскирган чиқишларини даволаш бўйича қатор илмий текширишлар олиб борилмоқда. Чиққан билак суяги бошчасини жойига солиш ёки уни резекция қилиш муаммоси, билак суяги бошчаси сферик шаклининг ва incisura radialisнинг ўзгаришларига боғлиқ. Билак суяги бошчасини жойига солишда тирсак суяги деформацияси тўсқинлик қилганда, тирсак суягини коррекциялаш ва билак суяги ортиқча проксимал ўсишида эса остеотомия қилиш усули қўлланилмоқда (Байимбетов Г.Дж., Эдилов У.А., Ходжанов И.Ю., Умаров Ф.Х., Шоматов Х.Ш., Ни Г.В., Касымов Х.А. 2020). Муаллифларнинг фикрича, билак суяги бошчасининг эскирган чиқишларининг асосий сабабларидан: Монтеджи жарохатида тирсак суягида қолган деформация ва унинг калталиги, шунингдек жойига солинмаган билак суяги бошчасининг бола ўсиши жараёнида унинг деформациялашиши. Шунинг учун ҳам тирсак бўғимида ривожланган анатомо-морфолик ўзгаришларда қўл ўқини тўғрилаш, билак суяклари ва тирсак бўғими суякларининг ўзаро мутаносиблигини таъминлаш муҳимдир. Натижада жойига солинган билак бошчаси стабиллиги таъминланади (И.Ю.Ходжанов, Г.Дж.Байимбетов, У.А.Эдилов, 2021), бунинг учун муаллифлар узуксимон бойламни тиклашда m.anconeus пайидан фойдаланишни таклиф этишган.
Хозирги даврда жахонда билак суяги бошчасининг эскирган чиқишларида узуксимон бойламани тиклаш буйича илмий изланишлар давом этмоқда. T. Hatta, K.Shinagawa бу борада илмий изланишлар олиб бориб, E.Itadera, K.Ueno таклиф этган узун кафт мушаги пайидан (palmaris longus tendon) пластика усулини модифицирлашиб, яхши натижалар олишмоқда. Шунингдек Mohan Kumar EG, Yatisha Kumar GM узуксимон бойламани тиклаш учун марказий трицепсдан лоскут хосил қилиб, тирсак суягига бириктиришни таклиф этишган. Бироқ кўпгина холатларда таклиф этилган аутопайлардан пластика қилиш травматик ҳисобланади, шунингдек лавсанопластика каби усулларни болаларда қўллаб бўлмайди. Шундай қилиб, билак суяги бошчасининг узуксимон бойламини тиклаш учун кўпгина усуллар таклиф этилган, лекин билак суяги бошчасининг эскирган олдингимедиал чиқишлари учун мақбул усулларнинг етарли эмаслиги, узуксимон бойламни тиклаш усулини такомиллаштириш ва мумкин бўлган рецидивларни камайтириш амалий нуқтаи-назардан муҳим ҳисобланади.
Диссертация тадқиқотининг диссертация бажарилган олий таълим муассасасининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги. Диссертация тадқиқоти Самарқанд давлат тиббиёт университети илмий тадқиқотлари режалари асосида “Болаларда билак суякларининг синишлари ва чиқишларини даволаш учун ташқи қурилма аппаратини ишлаб чиқиш” лойихаси доирасида амалга оширилган.
Тадқиқотнинг мақсади болаларда билак суяги бошчасининг эскирган олдинги-медиал чиқишларини такомиллаштирилган жаррохлик даволаш усули асосида даво натижаларини яхшилашдан иборат. Тадқиқотнинг вазифалари: билак суяги бошчасининг эскирган олдинги-медиал чиқишларида тирсак
бўғимининг клиник, рентгенологик ўзига хослигини бахолаш; билак суяги бошчасининг эскирган олдинги-медиал чиқишларида тирсак бўғимини гистологик текшириш асосида унинг патоморфологик холатини бахолаш; билак суяги бошчасининг эскирган олдинги-медиал чиқишларида
узуксимон бойламни тиклаш усулни ишлаб чиқиш; даволанган беморлар натижаларини тахлил этиш учун бахолаш
мезонларини ишлаб чиқиш.
Тадқиқотнинг объекти сифатида Республика ихтисослаштирилган травматология ва ортопедия илмий амалий тиббиёт маркази Самарқанд филиалида 2017-2020 йилларда билак суяги бошчасининг эскирган олдингимедиал чиқишлари билан даволанган 83 нафар бемор олинган.
Тадқиқотнинг предмети билак суяги бошчасининг эскирган олдингимедиал чиқишларини таклиф этилган усулда даволанган беморларнинг жаррохлик даволаш натижалари ҳисобланади.
Тадқиқотнинг усуллари клиник, инструментал (рентгенологик, магнит резонанс томографияси, ультратовуш), гистологик ва статистик усулларидан фойдаланилган.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: гистологик текширишлар асосида, жарохатнинг 1 ойгача бўлган муддатида, бўғим капсуласининг олдинги девори нозик, эластик ва чузилувчан бўлиб, 3 ойдан кейин эса унинг қалинлашиши, чандиқланиши ва фиброз тўқима хосил қилиши исботланган; билак суяги бошчасининг эскирган олдинги-медиал чиқишларида 3 ойлик муддатдан бошлаб, фиброз тўқимадан узуксимон бойламни тиклаш имконияти исботланган; билак суяги бошчасининг эскирган олдинги-медиал чиқишларида, билак суякларининг деформациялари асосида жаррохлик даволаш тактикаси асосланган;
билак суяги бошчасининг эскирган олдинги-медиал чиқишларини жаррохлик даволаш натижалари жарохат муддатига бевосита боғлиқлиги исботланган.
Тадқиқотнинг амалий натижалари қўйидагилардан иборат:
билак суяги бошчасининг эскирган олдинги-медиал чиқишларида таклиф этилган рентгенологик текшириш схемаларидан фойдаланиш, оптимал даволаш тактикасини танлаш имконияти асосланган; билак суяги бошчасининг эскирган олдинги-медиал чиқишларида, шикастланиш муддати ва бола ёшига биноан бўғим капсуласидаги гистологик ўзгаришлар аникланган; билак суяги бошчасининг эскирган олдинги-медиал чиқишларини даволашда узуксимон бойлама капсулопластикаси усули, билак суяги бошчасини жойида ушлаши, шунингдек аъло ва яхши натижаларга эришишни таъминлаши исботланган; тирсак бўғими шикастланишларини хирургик даволашнинг самарадорлигини бахолаш мезонидан фойдаланиш, ҳар бир шкалалардаги баллар асосида даволаш натижаларини объектив бахолашга имкон яратиши асосланган.
Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги. Клиник текширувлар натижаларининг ҳаққонийлиги, беморлар сонининг етарлилиги, диагностика ва даволашнинг замонавий усуллари, нурли (рентгенологик, МРТ, УТТ), гистологик ва статистик таҳлил қилинганлиги билан асосланади.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти. Тадқиқот натижаларининг илмий аҳамияти, билак суяги бошчасининг эскирган олдинги-медиал чиқишларида узуксимон бойлам пластикасини оптималлаштириш, билак ва тирсак суякларининг рентгенологик ўзгаришларига асосан даволаш тактикасини аниқлаш ва рецидивлар ривожланиши эҳтимолини камайтириши билан изоҳланади.
Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти тирсак бўғими шикастланишларини хирургик даволашнинг самарадорлигини бахолаш дастурини ишлаб чиқиш, ҳамда амалиётга жорий этиш, бунинг натижасида рецидивларни сезиларли даражада камайиши ва стационарда даволашнинг умумий давомийлигини қисқариши билан изоҳланади.
Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Болаларда билак суяги бошчасининг эскирган олдинги-медиал чиқишларини даволашда жаррохлик усулини оптималлаштириш бўйича олиб борилган илмий тадқиқотлар натижалари асосида:
болаларда билак суяги бошчасининг эскирган олдинги-медиал чиқишларини даволаш учун ишлаб чиқилган «Болаларда билак суяги бошчасининг эскирган олдинги-медиал чиқишларини даволашда капсулопластика усули»га Россия Федерациясининг Интеллектуал мулк агентлиги патенти олинган (2021 йил 17 июндаги №2749870 патент). Олинган натижалар беморларни жарроҳлик даволаш натижаларини яхшилашга, касалхонага ётқизиш муддатини ва операциядан кейинги реабилитация даврини қисқартириш имконини берган; болаларда билак суяги бошчасининг эскирган олдинги-медиал чиқишларини даволаш бўйича олиб борилган илмий тадқиқот натижалари асосида «Болаларда билак суяги бошчасининг эскирган чиқишларини даволаш» услубий тавсияномаси тасдиқланган (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022 йил 21 февралдаги 8н-з/81-сон хулосаси). Олинган натижалар болаларда билак суяги бошчасининг эскирган чиқишлари билан оғриган беморларни диагностикаси ва даволаш сифатини яхшилаш имконини берган; болаларда билак суяги бошчасининг эскирган олдинги-медиал чиқишларини даволаш бўйича олиб борилган илмий тадқиқот натижалари асосида «Болаларда билак суяги бошчасининг эскирган синиш ва чиқишларини даволаш» услубий тавсияномаси тасдиқланган (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2021 йил 31 августдаги 8н-з/289-сон хулосаси). Олинган натижалар болаларда билак суяги бошчасининг эскирган синиш ва чиқишлари билан оғриган беморларни диагностикаси ва даволаш сифатини яхшилаш имконини берган;
Болаларда билак суяги бошчасининг эскирган олдинги-медиал чиқишларини диагностикаси ва даволаш натижаларини яхшилаш бўйича тадқиқот натижалари соғлиқни сақлаш амалиётига, жумладан Республика ихтисослаштирилган травматология ва ортопедия илмий-амалий тиббиёт маркази Самарқанд филиали, Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий маркази Бухоро филиали, Самарқанд вилоят болалар кўп тармоқли тиббиёт марказида тадбиқ этилган (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022 йил 24 октябрдаги 08-32955-сон хулосаси). Олинган натижалар болаларда билак суяги бошчасининг эскирган олдинги-медиал чиқишларини ташҳислаш ва даволашнинг замонавий самарадор усулларини такомиллаштиришга ҳамда узоқ муддатли функционал натижаларнинг 75,6% дан 92,9% гача яхшилаш имконини берган.
Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Тадқиқот натижалари 4 та илмий-амалий конференцияларда, жумладан 2 та халқаро ва 2 та республика конференцияларида муҳокама қилинган.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги. Диссертатсия мавзуси бўйича 16 та илмий ишлар чоп этилган, шундан 7 та мақола Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссияси томонидан докторлик диссертацияларининг асосий илмий натижаларини чоп этиш учун тавсия этилган илмий нашрларда, шундан 4таси республика ва 3таси ҳорижий журналларда чоп этилган.
Диссертация тузилиши ва ҳажми. Диссертация кириш, бешта боб, хотима, хулосалар, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловалардан иборат. Диссертация хажми 109 бетни ташкил этади.
Республика Узбекистан проводит комплекс мер, направленных на формирование здоровой личности человека, предоставляет детям,подросткам и молодежи безопасные условия для развития и здоровья. В республике, несмотря на комплекс проводимых широкомасштабных противотуберкулезных мероприятий эпидемиологическая ситуация по туберкулезу остается напряженной. У детей и подростков в последние годы туберкулѐз методом флюорографических исследований стал в 1,5-3 раза чаще выявляться в группах риска и обязательного контингента взрослого населения. Нельзя ещѐ считать, что туберкулѐз у детей полностью побеждѐн. Пока ещѐ сохраняется опасность заражения туберкулѐзом детей. Поэтому борьба с детским туберкулѐзом остаѐтся одним из главных разделов общего комплекса противотуберкулѐзных мероприятий. Одним из основных методов выявления или ранней диагностики туберкулѐза у детей и подростков долгое время являлась массовая туберкулинодиагностика. По пробе Манту с 2 ТЕ ППД-Л туберкулез у детей выявляется, по данным разных авторов, в 40–70% случаев. Недостаточный объѐм туберкулинодиагностики (0,3%) в республике, привѐл к снижению охватом ревакцинацией детей младшего школьного возраста (7-8 лет), в период, когда наблюдается естественное снижение противотуберкулѐзного иммунитета. Поиск новых подходов к выявлению туберкулѐза среди детей, изучение возможностей применения цифрового флюорографического обследования в детской практике привели к необходимости проведения и последующего анализа эффективности этого метода в выявлении туберкулѐза органов дыхания среди детей младшего и среднего школьного возраста, относящихся к группам повышенного риска по туберкулѐзу.
Fizicheskoe razvitie yavlyaetsya odnim iz osnovnyx pokazateley zdorovya detskogo naseleniya. Po resultatam issledovaniy pokazateley fizicheskogo razvitiya mumkin bo'lgan ob'ektiv va ma'lumotni taqdim etishi mumkin. Esli bu issledovaniya provodit v dinamike, to mojno sdelat nauchno obosnovannyy prognoz otnositelno sostoyania zdorovya detey v buduschem. Eti svedeniya imeyut katta nauchnoe va prakticheskoe znachenie uchun teoreticheskoy va prakticheskoy meditsina. V poslednie gody osobenno vozroslo nauchnoe znachenie issledovaniy, posvyashchennyh muammo fizicheskogo razvitiya. Delo v tom, chto uskoreniya, po dannym literatury poslednix let, znachitelno zamedlilsya yoki daje prekratilsya. V svyazi s etim neobxodimo v novyh issledovaniyax utochnit i drugie aspekty etoy problemy: Kompleksnoe izuchenie epidemiyai allergiy u detey. Utochnie stepeni vliyaniya faktorov vneshney sredy na fizicheskoe razvitie va zdorove detey. Sotsial-gigiyenicheskie usloviya jizni okazyvayut suschestvennoe vliyanie na pokazateli fizicheskogo razvitiya va sostoyania zdorovya detey. Opredelenie vzaimozavisimosti fizicheskogo razvitiya ii funksional rezervuar organizmga. Vyyasnenie xarakterli vliyaniya razlichnyx zabolevaniy na fizicheskoe razvitie va zdorove detey.
Тадқиқот мақсади: болалар ортопедик операцияларида опиоидсақловчи анестезия усулини қўллаб оғриқсизлантириш сифатини яхшилаш. Материал ва услублар 3 ѐшдан 14 ѐшгача бўлган 48 та беморда ортопедик операцияларда анестезиянинг кечиши ўрганилди. Анестезия усулига кўра 1чи гуруҳга(асосий) 25 та бемор киритилиб, уларга кичик дозада фентанил ва севофлуран, пропофол қўлланилди, 2чи гуруҳда (назорат) 23 та беморга фентанил ва пропофол билан умумий анестезия ўтказилди. Гемодинамик кўрсаткичларни аниқлаш учун Эхокардиография усули қўлланилди. Қонда кортизол ва суткалик пешобда катехоламинлар (адреналин, норадреналин, дофамин) даражасини ўзгариши ўрганилди.1чи гуруҳдаги болаларда анестезияга кириш даврида ЮИ нинг пасайиши, ЮҚС ва НПҚ нинг ортиши кузатилди. ЗИ, ЎАБ, ЮИ кўрсаткичлари тадқиқотнинг аввалги босқичига нисбатан ўзгариши кузатилди. 2 чи гуруҳдаги беморларда травматик босқичда ЮИ, ЮҚС, ЗИ кўрсаткичлари ортди. Жарроҳлик муолажасининг энг травматик босқичида 1 чи гуруҳда кортизолни ошишига мойиллик кузатилди, 2 чи гуруҳда эса кортизол миқдорининг ортиши қайд этилди.