SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
149
Хулоса қилиб айтганда “Тарихи Муҳйи Хўқандий” асари Марказий Осиё
ҳамда Туркия, Эрон, Афғонистон, Ҳиндистон халқлари тарихи ҳақида му-
ҳим маълумотлар берувчи асардир. Бу асарнинг ҳозирги кунда сақланиб
қолган ягона дастхат нусхаси (604 рақамли қўлёзма)ни унинг дастлабки
қоралама нусхаси деб тахмин қилиш мумкин. Зеро, мазкур ягона нусхада
муқаддима ва хотиманинг йўқлиги, нусхада кўплаб қўшимча, ўзгаришлар
мавжудлиги, шунингдек, муаллиф асарнинг икки жойида ўзи ҳикоя қилаёт-
ган воқеа ёки давр ҳақида алоҳида батафсил тўхташга ваъда берганлиги бу
тахминимизга асос бўла олади. Ушбу асарнинг таржима қилиниб, нашр
этилиши бугунги кундаги долзарб вазифалардан бири деб ўйлаймиз.
ЛУТФИЛЛАЕВ ҲАМИДУЛЛА
Тарих фанлари номзоди, ТошДШИ ҳузуридаги Абу Райхон Беруний номидаги
Шарқ қўлёзмалари маркази
Ҳусайн Воиз Кошифий фаолиятига доир янги маълумотлар
Аннотация.
Мақолада Алишер Навоийнинг замондоши Камолиддин Ҳусайн ал-Воиз ал-
Кошифий ас-Сабзаворий ал-Ҳиравийнинг ҳаёти ва илмий фаолияти ҳақида сўз юритилган.
Шунингдек, мутафаккирнинг таваллуд санаси ва ёзган асарлари билан боғлиқ маълумотлар
таҳлил қилиниб, бир қатор илмий янгиликлар келтирилган.
Таянч сўз ва иборалар:
Алишер Навоий, “Жавоҳир ат-тафсир”, “Мавоҳиби Алийя”, таф-
сир, темурийлар даври маданий-маънавий ҳаёти, Қуръон, қўлёзма, Ҳусайн Воиз Кошифий.
Аннотация.
В статье идет речь о жизни и научной деятельности Камал-ад-дина
Хусейна ал-Ваиза ал-Кашифи ас-Сабзавари ал-Хирави, современника Алишера Навои.
Также в этой статье проанализированы некоторые данные, связанные с датой рождения
и сочинениями мыслителя и приведен ряд научных новостей.
Опорные слова и выражения:
Алишер Навои, «Джавахир ат-тафсир», Кашифи,
Коран, культурно-духовная жизнь эпохи Тимуридов, «Мавахиб-и Алийя», рукопись, тафсир.
Summary.
This article is devoted to the studies of the life and works of famous scholar Kamal
ad-din Huseyn al-Voiz al-Kashifi as-Sabzawari al-Hirawi, who lived at the same Century with
Alisher Navai. On the base of scientific argumentation here is analyzed certain data related to his
date of birth and his works. The author also enters scientific novelties concerning these
aforementioned issues.
Keywords and expressions:
Alisher Navai, cultural-idealogical life in Timur’s period,
“Jawahir at-tafsir”, Kashifi, manuscript, “Mawаhib-i
’
Aliyye”, Qur’an, Tafsir (Interpretation).
Бугунги кунда миллий қадриятларимизни тиклаш, ўтмиш алломаларимиз
илмий меросини ҳар томонлама ўрганиш долзарб вазифалардан ҳисобланади.
Тарихдан маълумки, Марказий Осиёда яшаб ўтган олимлар илм-фаннинг
турли соҳаларида фаолият олиб борганлар. Айниқса, ислом оламида машҳур
бўлган кўпгина муфассирлар, муҳаддислар, фақиҳлар ва бошқа олимлар
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
150
ушбу ҳудуддан етишиб чиққанлар. Улардан бири Ҳусайн Воиз Кошифий
бўлиб, унинг ёзма мероси нафақат ўз даврида, балки бугунги кунда ҳам илм-
фанда муносиб ўринга эга.
Камолиддин Ҳусайн ал-Воиз ал-Кошифий ас-Сабзаворий ал-Ҳиравий-
нинг ҳаёти ва илмий фаолиятига доир маълумотлар олим яшаган даврдаёқ
ёзилган кўпгина манбаларда ўз аксини топган
1
. Кошифий вафотидан кейин
ҳам кўпгина олимлар у ҳақдаги қимматли маълумотларни ўз асарларида
ёзиб қолдирганлар
2
. Жумладан, Ҳожи Халифанинг (ваф. 1067/1657) “Кашф
аз-зунун ан асоми ал-кутуб ва-л-фунун” номли машҳур қомусий асари,
Абдулҳай Лакҳнавийнинг (ваф. 1304/1886–1887) “Фавоид ал-баҳия фи
тарожим ал-ҳанафия” каби асарларида Кошифий илмий мероси ҳақида қисқа
маълумотлар берилган
3
.
Ҳусайн Воиз Кошифийнинг ижоди ва илмий меросини ўрганиш кейинги
даврларга келиб анча мукаммаллашди. Бу соҳада Абдуллоҳ ибн Муҳаммад
Орифнинг “Табақот ал-муфассирин ал-киром ва муаллафотиҳим”, Сайид
Муҳаммад Ризо Жалолий, Сайид Жалолиддин Ҳусайний Урмавий, М. Беҳроз,
Р. Мусулмонқулов, О. Усмонова, Ҳ. Алиқулов, Н. Комилов, А. Қаюмов,
Р. Маҳмудов, Қ. Муниров, Эва Мария Сабтелни ва бошқалар томонидан
Ҳусайн Воиз Кошифийнинг фалсафий ва адабий меросига доир айрим
асарлари ўрганилганлигини таъкидлаб ўтиш жоиз
4
.
1
Кошифий фаолиятига доир маълумотлар Мирхонднинг “Равзат ас-сафо”, Алишер
Навоийнинг “Мажолис ан-нафоис”, Муиниддин Муҳаммад Замжий Исфизорийнинг “Равзат
ал-жаннот”, Фахриддин Али Сафийнинг “Рашаҳот айн ал-ҳаёт”, Хондамирнинг “Хулосат
ал-ахбор”, “Макорим ал-ахлоқ”, “Ҳабиб ас-сияр”, Зайниддин Восифийнинг “Бадойиъ ал-
вақойиъ” каби асарларида учрайди.
2
Жалолиддин Суютийнинг “Табақот ал-муфассирин”, Нурулло Шуштарийнинг “Мажолис
ал-мўминин”, Ҳожи Халифанинг “Кашф аз-зунун”, Мир Сайид Шариф Роқим
Самарқандийнинг “Тарихи Роқимий”, Абул Ҳасанот Муҳаммад Абдулҳай Лакҳнавийнинг
“Фавоид ал-баҳия фи тарожим ал-ҳанафия”, Шамсиддин Сомийнинг “Қомус ал-аълом”, Абу
Абдураҳмон Абдуллоҳ ибн Муҳаммад Орифнинг “Табақот ал-муфассирин ал-киром ва
муаллафотиҳим” асарларида ҳам Кошифий фаолиятига тўхталиб ўтилган.
3
Ҳожи Халифа. Кашф аз-зунун ан асоми ал-кутуб ва-л-фунун. “Шарқ қўлёзмалари маркази”
(бундан кейин қисқача − ШҚМ) тошбосмаси, № 15221/1. – 308-б. (бундан кейин: Ҳожи
Халифа. Кашф аз-зунун); Абдулҳай Лакҳнавий. Фавоид ал-баҳия фи тарожим ал-ҳанафия.
ШҚМ тошбосмаси, № 15482. – 324 варақ; Абдуллоҳ ибн Муҳаммад Ориф. Табақот ал-
муфассирин ал-киром ва муаллафотиҳим. – Оренбург: Дин ва шариат, 1909. – 10-б. (Бундан
кейин: Абдуллоҳ ибн Муҳаммад Ориф. Табақот ал-муфассирин).
4
Ҳусайн Воиз Кошифий. Мавоҳиби Алийя ёки Тафсири Ҳусайний / Нашрга тайёрловчи,
кириш сўз ва изоҳлар муаллифи: Сайид Муҳаммад Ризо Жалолий. − Теҳрон: Иқбол,
1317/1939. 522-б.;
Ҳусайн Воиз Кошифий. Рисолат ал-алийя фи аҳодис ан-набавийя /
Нашрга тайёрловчи ва илова муаллифи: Сайид Жалолиддин Ҳусайн Урмавий. − Теҳрон:
Вузороти фарҳанг, 1361/1983. 516-б.; Бехроз М. Литературный средневековый канон и его
проявление в эпистолярном жанре (на примере «Махзан ал-инша» муллы Хусейна Ваиза
Кашифи) // Литература народов Востока. – М.: Наука, 1970. – С. 41–52; Камал ад-Дин
Хусейн Ваиз Кашифи. Бадаи ал-афкар фи санаи ал-ашъар. Новые мысли о поэтическом
творчестве. На перс. яз. / Издание текста, предисловие, примечания и указатели Р.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
151
Ҳозирги вақтда Кошифийнинг ҳаёти ва илмий фаолиятига бағишлаб
ёзилган кўплаб тадқиқотлар мавжуд. Бу соҳада М. Беҳруз, О. Усмонова,
Х. Алиқулов, Р. Маҳмудов, Эва Мария Сабтелний каби олимлар муайян
ишларни амалга оширганлар
1
.
Лекин, шунга қарамасдан, Ҳусайн Воиз Кошифийнинг ҳаёти ва илмий
фаолиятига оид аниқлик киритилиши лозим бўлган баъзи муаммолар мавжуд.
Чунончи, мутафаккирнинг таваллуд йили тўғрисида манбаларда аниқ сана
қайд этилмаган. Унинг машҳур олим экани, илм-фаннинг турли соҳаларига
оид кўплаб асарлар ёзгани тадқиқотларда тилга олинган бўлса-да, қаерда ва
кимдан таълим олгани хусусидаги маълумот етарли даражада ўрганилмаган
2
.
Тадқиқотларда Кошифийнинг туғилган йили ҳақида турли хил фикрлар
мавжуд. Жумладан, А.Т.Тагиржанов Кошифий туғилган санани 876/1471-
1472 йил деб кўрсатади
3
. Лекин бу ҳақиқатдан анча йироқ, сабаби, мутафак-
кирнинг “Равзат аш-шуҳадо” асарида (асар 908/1502-1503 йилда ёзилган)
Кошифий: “…қарилигим ва бошқа қаршиликлар сабабли фасоҳат раъиятини
балоғат майдонида тўшашга қодир бўлмадим…”, деб ёзади
4
. Бундан кўри-
надики, 1503 йилда Кошифий 60 ёшлар чамаси ёки ундан ҳам ошган бўлиши
керак. Кошифийнинг адабиётга доир “Бадоеъ ал-афкор фи саноеъ ал-ашъор”
номли рисоласи илмий нашрини тайёрлаган Р. Мусулмонқулов Навоийнинг
“Мажолис ан-нафоис” асаридаги (Кошифийга нисбатан айтилган) “…Йигир-
Мусульманкулова. – М.: Наука, 1977. – С. 222; Усманова О. «Ахлаки Мухсини» Ваиза
Кашифи. Ввдение в изучение памятника XV в., перевод, историко-филологический
комментарии: Автореф. дисс. … канд. фил. наук. – Т.: 1984. – С. 22; Алиқулов Ҳ. Ҳусайн
Воиз Кошифий илмий мероси ҳақида // Шарқшунослик. − Т., 1992. – № 2. 26–31-б.;
Алиқулов Ҳ. Мутафаккирлар ахлоқ ва адолат ҳақида. – Т.: Адолат, 1995. 46-б; Ҳусайн Воиз
Кошифий. Футувватномаи султоний / Форс тилидан Н. Комилов таржимаси. – Т.: Фан,
1994. 110-б.; Қаюмов А. П. Навоийга бағишланган тафсир // Имом ал-Бухорий сабоқлари. –
Т., 2001. – № 2. 120–122-б.; Маҳмудов Р. Ҳусайн Воиз Кошифий // Маънавият юлдузлари:
(Марказий Осиёлик машҳур сиймолар, алломалар, адиблар). – Т.: А. Қодирий номидаги
халқ мероси нашриёти, 2001. 241–245-б.; Муниров Қ. Тафсири Ҳусайний асарининг қўлёзма
ва босма нусхалари хақида // Шарқшунослик. – Т., 2004. – № 6. 197–201-б.; Eva Maria
Subtelny. Some Documents from Timurids Herat // Asiatische Studien/Étude Asiatiques. LX, 4,
2006. − P. 102–127.
1
Бехруз М. Х. Литературный средневековый канон и его проявление в эпистолярном жанре
// Литература народов Востока. – М.: Наука, 1970. – С. 41–52; Усмонова О. Р. «Ахлоқи
Муҳсиний» Ваиза Кашифи ввдение в изучение памятника XV в. Перевод историко-
филологический комментарий: дисс. на соиск. уч. степ. канд. фил. наук. – Т, 1984;
Алиқулов Х. Мутафаккирлар ахлоқ ва адолат хақида. – Т.: Адолат, 1995. 46-б.;
Маҳмудов Р. Ж. Ҳусайн Воиз Кошифий / Маънавият юлдузлари: (Марказий Осиёлик
машҳур сиймолар, алломалар, адиблар). Тўпловчи ва масъул муҳаррир: М. Хайруллаев.
Тўлдирилган қайта нашр. – Т.: Халқ мероси, 2001. 241–245-б.
2
Кошифийнинг илм ўргангани ҳақида Хожа Аҳрор фаолиятига бағишланган бир
тадқиқотда қисқача таъкидлаб ўтилган (қаранг: Қутибоев З. А. Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор ва
унинг Мовароуннаҳрнинг XV асрдаги ижтимоий-сиёсий, маънавий ҳаётида тутган ўрни:
Тарих фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. 1998. 32-б.).
3
Тагиржанов А. Т. Описание таджикских и персидских рукописей. – С. 100–101.
4
Хусайн Воиз Кошифий. Равзат аш-шуҳадо. ШҚМ қўлёзмаси, № 10622. 360
б
-варақ.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
152
ма йилға яқин борким шаҳардадур (яъни Ҳирот – Ҳ. Л.)…”, – деган маълу-
мотга таянган ҳолда, мутафаккирнинг таваллуд санасини 1440–1450 йиллар
ораси деб тахмин қилади
1
. Бу тахмин, фикримизча, ҳақиқатга яқин. Чунки
Кошифийнинг таваллуд санасини унинг ўғли Али Сафийнинг туғилган –
1463 йилга нисбатан олинганда ва Али Сафий туғилган вақтда Кошифий
20 ёшлар атрофида бўлган, деб тахмин қилинса, унинг таваллуд санаси
1440–1443 йилларга тўғри келади.
Кошифийнинг асл ватани Сабзавор
2
бўлиб, бу ҳақда манбаларда аниқ
маълумотлар бор. Жумладан, Алишер Навоий “Мажолис ан-нафоис” тазки-
расида: “Мавлоно Ҳусайн Воиз “Кошифий” тахаллус қилур, сабзаворлик-
дур…”, – деб ёзади
3
. Кошифийнинг сабзаворлик эканини, унинг ўғли
Фахриддин Али Сафий билан Хожа Аҳрор валий ўртасида бўлган қуйидаги
суҳбат мазмунида ҳам кўриш мумкин. Али Сафий ёзади: “Биринчи марта
Самарқандга келиб, ул Ҳазрат [Хожа Аҳрор валий] билан учрашиш шарафига
муяссар бўлганимда, қаердан бўласан? – деб сўрадилар. Мен туғилган ерим
Сабзавор, аммо Ҳири [Ҳирот]да нашъу намо топибдурман, деб жавоб бердим”
4
.
Сайид Муҳаммад Ризо Жалолий ўз тадқиқотида Кошифийни 1455–1456
йиллари Машҳадда
5
яшаганлигини ва 1504 йили 14 июнда Ҳиротда вафот
этганлигини айтиб ўтади
6
.
Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, Кошифий ҳаётининг катта қисми ва
илмий фаолияти XV асрнинг охирги чорагида Марказий Осиёнинг йирик
сиёсий-маданий маркази бўлган Ҳирот шаҳрида ўтган, аниқроғи 1468 йили
Абдураҳмон Жомийнинг таклифига кўра, мазкур шаҳарга кўчиб келган. Али
Сафий эса: “Бу ҳуруф роқимининг волиди ҳазрати Маҳдум [Жомий]нинг
мулозаматларини кўб этибдурлар. Олорнинг илтифотлари ва ишоратлари
била бу тоифаи олиянинг ботиний шуғллариға мушарраф бўлиб эрдилар”
7
, –
деб, қўшимча маълумот ҳам беради. Бундан маълум бўладики, Кошифий
Ҳиротга келгач, бир қанча муддат Абдураҳмон Жомийнинг хизматида бўлиб,
бу вақтларда унинг яқин кишиларидан эди. Мутафаккирнинг Алишер Навоий
билан яқин бўлиб, Ҳирот илмий муҳитининг йирик вакилларидан бири
сифатида эътибор қозонишида Жомийнинг ҳам ўзига хос хизмати бор, десак
хато бўлмайди. Жомийнинг Навоийга ёзган хатлари билан танишиш жараёнида
1
Камал ад-дин Хусейн Ваиз Кашифи. Бадаи ал-афкор фи санои ал-ашъор (Новые мысли о
поэтическом творчестве) на персидском языке. – М.: Наука, 1977. – С. 3.
2
Сабзавор – Хуросоннинг шимолида, Машҳаддан 300 км ғарбда жойлашган шаҳар.
3
Навоий А. Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик // Навоий А. Мажолис ан-нафоис. – Т.:
Фан, 1997. Т.13. 119-б. (бундан кейин: Навоий. МАТ).
4
Фаҳруддин Али Сафий. Рашаҳоту айнил ҳаёт / Нашрга тайёрловчилар: М. Ҳасаний,
Б. Умрзоқ. – Т.: Тиббиёт, 2004. 8-б.
5
Машҳад – Эроннинг шимоли-шарқий қисмидаги шаҳар, Хуросон остонининг маъмурий
маркази.
6
Кошифийнинг вафоти санаси “هاگتسد تیاده”жумласининг абжад ҳисобидан келиб чиқади
(қаранг: Тафсири Ҳусайний. 80-б. (муқаддима)).
7
Фаҳруддин Али Сафий. Рашаҳоту... 190-б.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
153
бу масала анча ойдинлашди. Мазкур хатларнинг бирида Жомий томонидан
Навоийга Мавлоно Камолиддин Ҳусайн юксак истеъдод соҳиби экани, уни
моддий ва маънавий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш лозимлиги баён қилинган
1
.
Кошифийнинг илм таҳсили ҳақида манбаларда батафсил маълумот
келтирилмайди. Бироқ “Рашаҳот айн ал-ҳаёт” асарининг Мир Абдулаввалга
(ваф. 904/1499) бағишланган қисмида келтирилган қуйидаги сатрлар бу ма-
салага маълум маънода ойдинлик киритади. Али Сафий ёзади: “Бу ҳуруф-
нинг роқимининг волиди хидмати
2
Мир Абдулаввал раҳматуллоҳ билан
Нишопурда неча йиллар ҳамҳужра ва ҳамсабоқ эрдилар. Ва волид Сабза-
вордин, хусусан, таҳсили улум учун Нишопурға келиб эрдилар ва Амир
Иззуддин Тоҳир Нишопурийким, хидмати Мирнинг жадди бузрукворлари
эрди, камоли зуҳду тақво ва улуми зоҳирий ва ботиний била ораста эрди,
оларнинг олдида таламмуз
3
этиб, кутуби мутадовала
4
ва тафосир ва аҳодис
ўткариб эрдилар…”
5
. Демак, Кошифий илм олиш мақсадида Нишопурдаги
мадрасага борган ва у ерда Мир Абдулаввал билан биргаликда, унинг бо-
боси Амир Иззуддиндан таълим олган.
Кошифий Ҳиротда яшаган даврида ўз замонасининг етук олимларидан
бири бўлиб танилади. Унинг бир қанча фан соҳалари бўйича яхши билимга
эга эканлиги ва кўпгина асарлари борлиги хусусида замондошлари қолдир-
ган маълумотлардан ҳам билиш мумкин. Алишер Навоий ўзининг “Мажолис
ан-нафоис” тазкирасида шундай дейди: “... Оз фан бўлғайким, дахли бўлма-
ғай. Хусусан ваъз, иншо ва нужумки, анинг ҳақидур ва ҳар қайсида мутаай-
йин ва машҳур ишлари бор …”
6
“Хамсат ал-мутаҳаййирин” асарида эса,
Кошифийнинг воизлик маҳоратига ишора қилади: “Ул жумладин ҳуруф
роқими (Навоий) бу марсия билан тарихни айтиб, (Жомийнинг) йили оши
тортарда султони Соҳибқирон
7
олий мажлисларида ўткарди ва ҳукм бўл-
диким, Мавлоно Ҳусайн Воиз минбар устида ўқиди…”
8
Демак, Кошифий
ҳақидаги дастлабки маълумотлар аввало Алишер Навоий асарларида қайд
этилган. Султон Ҳусайн Бойқаронинг олий мажлисида Навоий ёзган тарих
ва марсияни ўқишдек масъулиятли ишнинг Кошифийга топширилиши, унга
бўлган юксак эътиборни кўрсатади.
Кошифийнинг етук олим экани, айниқса, тафсир илми соҳасидаги сама-
рали фаолиятига Хондамир ҳам юқори баҳо беради ва ўзининг “Хулосат ал-
1
Урунбаев А. Письма автографы Абдаррахмана Джами из «Альбома Навои». – Т.: Фан,
1982. – С. 91.
2
Хидмат – бу ерда
жаноб
маъносида.
3
Таламмуз – толиби илм бўлиш маъносида.
4
синовдан ўтиш.
5
Фаҳруддин Али Сафий. Рашаҳоту... 435-б.
6
Навоий. МАТ. – Т.: Фан, 1997. Ж. ХIII. 119-б.
7
Султони Соҳибқирон – бу ўринда Ҳусайн Бойқаро назарда тутилган.
8
Навоий. МАТ. Ж. IV. 79-б.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
154
ахбор” асарида қуйидаги маълумотларни келтиради: “Мавлоно Камолиддин
Ҳусайн Воиз, турли хил маъқул илмлар ва турлича… нақл этилган фан-
лардан тамом фойда олган ва баҳраманддур. Ҳозирда Хуросон диёрида ул
жанобга тенг келадиган киши топилмайди. Қуръон тафсирини ва пайғамбар
ҳадислари маъноларини покиза қилиб тушунтириб (уларни) абадий-
лаштирди”
1
. Бу каби маълумотлар тарихчининг “Макорим ал-ахлоқ”
2
ва
“Ҳабиб ас-сияр” асарларида ҳам учрайди
3
.
Мир Сайид Шариф Роқим “Тарихи Роқимий” асарида Кошифийнинг
воизлиги, астрономия ва иншо соҳаларидаги қобилиятини таъкидлаб: “Мав-
лоно Камолиддин Ҳусайн ибн Али ал-Воиз ал-Кошифий баланд овозда яхши
ваъз қилганлиги учун олимлар ва фозиллар ўзларининг хос мажлисларига
таклиф қилар эдилар. Илми нужум ва иншода тенгсиз эди”
4
, – деб ёзади.
Шунингдек, Нурулло Шуштарий ҳам “Мажолис ал-мўминин” асарида
Кошифий ўз замонасининг етук олимларидан бири эканини таъкидлайди
5
.
Муиниддин Исфизорий эса, уни Ҳирот мадрасаларида мударрислик ишлари
билан шуғулланганини айтиб ўтган
6
.
Ҳусайн Воиз Кошифийнинг машҳурлиги фақатгина Ҳирот ёки Хуросон
билан чекланиб қолмай, балки Мовароуннаҳрга ҳам етиб борганди. Унинг
фаолияти ўша даврда нақшбандия тариқатининг йирик арбоби Хожа Аҳрор
валийнинг ҳам эътиборини тортган. Бу ҳақда Кошифийнинг ўғли Али Сафий
келтирган қуйидаги маълумотлардан билиш мумкин: “Лекин ул жойда
[Самарқандда] Хожагоннинг [Хожа Аҳрор валий] шарафи мулозаматларига
етушулди ва алар мундин аввал бу фақирнинг отини эшитиб эдилар ва бу
фақирнинг отосининг [Кошифийнинг] баъзи мусаннафотларини кўрган
эрканлар. Вақтеким, бу фақирни танидилар, кўб илтифот этиб, волиднинг
аҳволларидин хабар сўрадилар ва ойдилар: Эшитибманким, онинг нафсиға
хавосу авомнинг нуфусларида таъсири тамом бор турур…”
7
Демак, Хожа
Аҳрор Ҳусайн Воиз Кошифийни ўз даврида Ҳиротда кенг жамоатчилик
орасида шуҳрат қозонган шахс сифатида эслайди.
XV аср охири – XVI аср бошларида Мисрда яшаган муфассир олим
Жалолиддин ас-Суютий (ваф. 911/1505)
8
эса, ўзининг “Табақот ал-муфассирин”
номли китобида Кошифийни воиз ва фазилатли имом дея қайд этади. Бундан
Кошифийнинг араб олимлари ўртасида ҳам машҳур бўлгани кўринади.
1
Хондамир. Хулосат ал-ахбор. ШҚМ қўлёзмалар фонди, № 2209. 488
б
-варақ.
2
Хондамир. Макорим ал-ахлоқ. ШҚМ қўлёзмалар фонди, № 5340. 47
б
-варақ.
3
Хондамир. Ҳабиб ас-сияр. ШҚМ фонди, № 2731. 345-б.
4
Сайид Роқим. Тарихи Роқимий. ШҚМ қўлёзмалар фонди, № 2731. 85
а
-варақ.
5
Нурулло Шуштарий. Мажолис ал-мўминин. Ж. I. 547–548-б.
6
Муиниддин Исфизорий. Равзат ал-жаннот. 278-б.
7
Фаҳруддин Али Сафий. Рашаҳоту... 416-б.
8
Жалолиддин Суютий – тўлиқ исми Абуфазл Абдураҳмон ибн Абу Бакр ибн Муҳаммад
Жалолиддин Худайрий Шофеъий ас-Суютий. “Тафсири Жалолайн” номли машҳур
тафсирнинг муаллифи.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
155
Ҳусайн Воиз Кошифийнинг асарлари Ғарб тилларида чоп қилинган қатор
каталогларда (Ч. Рьё, Е. Блоше, Ҳ. Эте, Ч. А. Стори) ҳам илмий тавсиф-
ланган
1
. Шунга қарамай, қўлёзма манбалар ва замонавий тадқиқотларда
Кошифийнинг асарлари сони ҳақида аниқ бир фикр билдирилмаган. Дастлаб
Кошифий қаламига мансуб асарлар рўйхатини келтирган эронлик олим Али
Акбар Қазвиний − Деҳхудо (1879 1956) − 38 та, доктор Забиҳулло Сафо − 28
та, А. Т. Тагиржанов − 24 та ном билан қайд этганлар
2
. Мазкур феҳристлар
ичида Али Акбар Қазвинийнинг кўп жилдли луғатномасида Кошифий қала-
мига мансуб асарлар бошқа китоблардагига нисбатан батафсилроқ келти-
рилган бўлса-да, баъзан битта асарнинг ҳар хил номлар билан аталган ҳол-
лари ҳам учрайди: “Жомеъ ас-ситтийн” (“Тафсири сураи Юсуф”); “Маво-
ҳиби Алийя” (“Тафсири Ҳусайний”) номлари остида келтирилган асарларни
бунга мисол тариқасида келтириш мумкин. 1990 йили Тошкентда нашр
қилинган “Навоий замондошлари мактубларида” номли рисолада эса, Коши-
фийнинг 200 га яқин асар ёзганлиги қайд этилган
3
.
Шарқ қўлёзмалари марказида олиб борган изланишларимиз натижасида,
мазкур хазинада Кошифийнинг 18 та номдаги асари мавжудлиги ва улар-
нинг 200 та қўлёзма ва 75 та тошбосма нусхалари борлиги аниқланди.
Қуйида Кошифий асарларидан баъзилари ҳақида, уларни фан соҳаларига
ажратган ҳолда, қисқача маълумот беришни лозим топдик.
Қуръон илмларига доир:
Кошифийнинг бу соҳадаги асарларини икки турга бўлиш мумкин:
а) Тафсирлар
4
:
“Жавоҳир ат-тафсир ли туҳфат ал-Амир”, “Мухтасар ал-жавоҳир”, “Жомеъ
ас-ситтийн ё тафсири сураи Юсуф”, “Мавоҳиби Алийя”, “Тафсири ояти фароиз”;
б) Қуръон ўқиш қоидаларига доир рисола (тажвид):
“Нақовот фи одоб ат-тиловат”.
Ҳадис илмларига тааллуқли:
“Рисолат ал-алийя фи аҳодис ан-набавийя”.
Тасаввуфга доир:
“Футувватномаи султоний”.
Адабиётга доир:
1
Rieu Сh. Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum by Ch. Rieu. − London,
1879. Vol. II. − Р. 9–11; Blochet E. Catalogue des manuscripts persans de ba Bibliothe’que. −
Paris, 1905. − S. 26; Ethe H. Catalogue of the Persian Manuscripts in library of the India
Oficce.Vol. I. − P. 1460−1462. № 2681–2690; Стори. Персидская литература. – С. 129.
2
Али Акбар Қазвиний. Луғатномаи Деҳхудо. – С. 15882–15883; Забиҳулло Сафо. Тарихи
адабиёти Эрон. – Теҳрон. 1371/1993. – С. 523–525; Тагиржанов А.Т. Описание таджикских и
персидских рукописей. – С.100–106.
3
Ўринбоев А., Ҳасанов М. Навоий замондошлари мактубларида. 16-б.
4
Бу ҳақда қаранг:
Лутфиллаев Ҳ.М. Кошифий қаламига мансуб тафсирлар // Тарихий
манбашунослик муаммолари. Республика илмий-амалий анжумани материаллари. − Т.,
2003. 112–115-б.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
156
“Анвори Суҳайлий”, “Бадоеъ ал-афкор фи синоат ал-ашъор”, “Лубби
лубоби маънавий фи интихоби маснавий”.
Тилшуносликка доир:
“Манзумаи авомил”.
Астрономияга доир:
“Алвоҳ ал-қамар”, “Шаш рисола”.
Иншо илмига оид:
“Махзан ал-иншо”, “Саҳифаи шоҳий”.
Ахлоққа доир
:
“Ахлоқи Муҳсиний”.
Ислом тарихи ва бошқа мавзуларга доир:
“Равзат аш-шуҳадо”, “Туҳфат ас-салавот”, “Асрори Қосимий”.
Кошифийнинг тарихий, адабий ҳамда одоб-ахлоқ мавзуларини ўзида акс
эттирган асарлари ҳам мавжуд бўлиб, улардан бири “Рисолаи Ҳотамия” ёки
“Қиссаи Ҳотам Тойи” номи билан кенг тарқалган достондан иборат рисоласидир.
Шарқ қўлёзмалари марказида олиб борган изланишларимиз чоғида
Кошифий қаламига мансуб асарларнинг туркий (эски ўзбек, уйғур) тилларга
таржима қилинган кўпгина қўлёзма нусхалари борлиги ҳам маълум бўлди.
“Ахлоқи Муҳсиний” (10 та), “Анвори Суҳайлий” (5 та), “Мавоҳиби Алийя”
(1 та, айрим суралар), “Равзат аш-шуҳадо” (5 та), “Лавойиҳ ал-қамар” (1 та)
каби асарларни туркийзабон китобхонлар ҳам мутолаа қилганлар.
Шунингдек, Кошифий қаламига мансуб, Шарқ қўлёзмалари маркази
фондида мавжуд бўлмаган, “Маноқиб ал-авлиё”, “Оинаи Искандарий” (яна
бир номи “Жоми жам”)
1
, “Шарҳи саҳифаи сажодия”, “Китоби адъия”,
“Расоил дар аврод ва адъия”, “Шарҳи асмо ал-ҳусно”, “Фазли салавот ан-
набий”, “Ал-мирсод ал-усно фи шарҳи асмоаллоҳ ал-ҳусно”, “Ансоби сибт
ар-расул” , “Мавлуднома” “Рисола дар илми аъдод” каби асарлар фиҳрист
китобларда қайд этилган
2
.
Айтиш мумкинки, ислом дини кенг тарқалган бошқа ўлкалар қатори
Марказий Осиё минтақаларидан ҳам кўпгина мутакаллим, муфассир, муҳад-
дис, мутасаввуф ва фақиҳлар етишиб чиққанлар. Шундай олимлардан бири
Ҳусайн Воиз Кошифийдир. У ўз даврининг кенг савияли олими бўлиб, у
тафсир, тажвид, ҳадис, тасаввуф, адабиёт, тилшунослик, астрономия, ахлоқ-
шунослик, математика каби турли соҳаларида самарали фаолият олиб борган.
1
“Жоми жам” – бу тушунча, яъни “Жоми жам”, “Оби ҳаёт”, “Оинаи Искандар” сўзлари
билан ўзаро маънодошдир. Чунончи, ривоятларга кўра, шоҳ Жамшид шундай бир қадаҳ
ихтиро қилган эканки, ундаги шароб оламни кўрсатиб турар ва ичган сайин камаймас экан.
Искандар Зулқарнайн ҳам бир кўзгу ясаттирган экан, у оламни акс эттириб тураркан. Хизр
эса, ер остига тушиб тириклик суви – оби ҳаётни топиб ичганлиги боис, абадий тирик экан.
Навоийнинг айтишича, юқоридаги 3 та нарса ҳам дарвешнинг қалбидир (қаранг:
Комилов Н. Фақр нури порлаган қалб. – Т.: Маънавият, 2001. 32-б.).
2
Тагиржанов А. Т. Описание таджикских и персидских рукописей. – С. 102–103.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
157
Умуман олганда, мутафаккирнинг ҳали ўрганилмаган асарларини
батафсил тадқиқ этиш орқали олим яшаган давр илмий муҳитининг янги
қирралари очилади.
МИРКОМИЛОВ ЭРКИН
Илмий ходим, ТошДШИ ҳузуридаги Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқ
қўлёзмалари маркази
Маҳмуд Ғиждувоний “Мифтоҳ ут-толибин” асарининг
Огаҳий таржимаси
Аннотация.
Огаҳий юртимиз тарихида таржимон сифатида алоҳида ўрин тутади.
Бу мақолада у амалга оширган “Мифтоҳ ут-толибин” асарининг таржимаси ҳақида
бўлиб, асарнинг асосий мавзуи Ҳусайн Хоразмий ҳаёти ва фаолиятидир. Ҳусайн Хоразмий-
нинг асосий фаолияти Бухоро, Самарқанд, Хоразмда бўлган. Шунингдек, Марказий Осиё-
нинг XVI аср даврига оид маълумотлар ҳам бор.
Таянч сўз ва иборалар:
Бухоро, Мифтоҳ ут-толибин, Огаҳий, саёҳат, Самарқанд,
таржима, Шоҳибекхон, Хоразм, Ҳирот, Ҳусайн Хоразмий.
Аннотация.
Огахи осуществлял переводы многих трактатов. В этой статье говорится
о переводе с персидского трактата «Мифтах ут-талибин», посвященного жизни и
деятельности Хусейна Хорезми. Основная деятельность Хусейна Хорезми проходила в
Бухаре, Самарканде и Харезме. Также в ней говорится об истории Центральной Азии XVI в.
Опорные слова и выражения:
Бухара, Мифтах ут-талибин, Огахи, путешествие,
Самарканд, перевод, Шахибекхон, Хорезм, Герат, Хусейн Хорезми.
Summary.
Ogahiy is well-known as a translator who has a solid role in the history of our
homeland. In this article, we draw our attention to the translations of the work “Miftoh ut-
Tolibin” which was done by Ogahiy. The main topic of this translated work is about Husayn
Khorazmiy and his life and activities. Besides, in this book one can meet valuable information
about XVI century life period of Central Asia, especially the history of Bukhara, Samarkand,
Khorazm where Husayn Khorazmi had lived and worked.
Keywords and expressions:
Bukhara, Hirot, Husayn Khorazmiy, Khorazm, “Miftoh ut-
Tolibin”, Ogahiy, Samarkand, Shohibekhon, travels, translation.
Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли Огаҳий ўзининг сермаҳсул ижоди билан
забардаст олим, шоир, етук тарихчи ҳамда моҳир таржимон сифатида юрти-
миз тарихида алоҳида ўрин тутади. У бир неча бадиий ва тарихий асарларни
бошқа тиллардан ўзбек тилига ўгирган. Таржима қилган тарихий асар-
ларидан бирининг табдили жараёнида учраган баъзи бир мулоҳазалар ҳақи-
да тўхталиб ўтишни лозим деб топдик.
Огаҳий Маҳмуд ибн Шайх Али ибн Имомиддин Ғиждувонийнинг “Миф-
тоҳ ут-толибин” номли асарини Хива хони Саййид Муҳаммад Баҳодир
(1856–1865) фармойишига кўра форсийдан ўзбек тилига ўгирган. Бу асар
таржимасининг ягона нусхаси Тошкент давлат шарқшунослик институти
ҳузуридаги Абу Райҳон Беруний номли Шарқ қўлёзмалари марказида
