SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
28
Бу
сатрлардан
чиқадиган
маъно
шуки
,
ҳеч
бир
жаҳонгир
жаҳонга
устун
бўлолмайди
,
бир
кун
келиб
жаҳонни
тарк
этади
,
худди
шунингдек
жаҳон
аҳлига
жабру
истибдод
ҳам
ўткинчи
,
бир
кун
келиб
бу
ҳам
тугайди
.
Ҳаёт
давом
этади
.
Бу
жаҳонда
фақат
яхши
ишлар
,
эзгу
ниятлар
доимо
барҳаёт
.
Хулоса
қилиб
шуни
айтиш
керакки
,
Алишер
Навоий
асарларини
,
хоҳ
бир
кичик
шеърий
парча
бўлсин
,
хоҳ
йирик
эпик
асар
,
унинг
юзаки
луғавий
маъносига
қараб
ҳукм
чиқариш
керакмас
.
Шоир
асарларининг
маъноси
кўп
қатламли
бўлиб
,
унда
ижтимоий
,
фалсафий
,
мажозий
,
ирфоний
,
тарихий
ва
автобиографик
маънолар
мужассам
.
“
Садди
Искандарий
”
асарида
шоир
юқорида
зикр
этилган
турли
маса
-
лалар
устида
баҳс
юритган
.
Бу
мақолада
шоир
баҳс
юритган
баъзи
бир
фалсафий
-
дидактик
муаммолар
ва
рамзий
тимсолларнинг
мажозий
маъно
-
ларини
очиб
беришга
ҳаракат
қилинди
.
Эҳтимол
бу
мақолада
билдирилган
талқинлар
айнан
шоир
кўзда
тутган
маънолар
эмасдур
,
балки
бундан
-
да
теранроқ
мавзулардир
.
Лекин
шу
нарса
аниқки
,
шоир
“
Садди
Искандарий
”
ни
ва
“
Хамса
”
нинг
бошқа
достонларини
фақат
афсоналарни
қайта
сўзлаб
бериш
учун
ёзган
эмас
.
Шоир
ҳар
бир
асарда
ўзидан
аввалги
салафларининг
ёзган
“
Хамса
”
лари
-
ни
диққат
билан
ўрганиб
чиққан
ва
улардаги
яширин
мажозий
маъно
-
ларнинг
мағзини
чаққан
ва
шу
мавзуда
ўз
кўзқарашини
,
ўз
дил
қаъридаги
эъзозлаб
юрган
фикр
-
мулоҳазаларини
,
келажак
авлодларга
ўгитларини
баён
қилиш
ниятида
бу
асарларини
дунёга
келтирган
.
Алишер
Навоий
“
Хамса
”
ни
икки
йилда
,
агар
босим
ўтириб
ёзган
даврини
ҳисобласа
,
олти
ойда
ёзиб
тугатган
.
Агар
кўнглида
пишириб
юрган
,
уни
айтмаса
ҳоли
-
жонига
қўймайдиган
гавҳар
фикрлар
бўлмаса
,
бешта
достонда
нимани
ҳам
ёзиш
мумкин
.
Бу
достонлардаги
ҳар
бир
сатр
қуйма
сатрлар
бўлиб
,
бирон
ҳарфини
орттириб
ва
камайтириш
имкони
йўқ
.
СОТИБОЛДИЕВА
САРВИНОЗ
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Маржона
Сотропийнинг
“
Персеполис
”
романи
жанр
хусусиятлари
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
эронлик
адиба
Маржона
Сотропий
ижодида
янги
ҳодиса
бўлган
“
график
роман
”
ва
бу
жанрда
илк
тажриба
бўлган
“
Персеполис
”
романи
ҳақида
баъзи
мулоҳазалар
баён
этилади
.
Шунингдек
,
расм
ва
манзарали
тасвирлар
орқали
сюжетни
етказишдаги
ўзига
хосликлар
,
график
романда
моно
-
лог
ва
диалогларнинг
берилиш
усуллари
сингари
масалаларга
эътибор
қаратилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
“
график
роман
”,
сюжет
,
композиция
,
монолог
,
диалог
,
“
Ислом
инқилоби
”,
сиғе
,
Эрон
воқелиги
,
тасвир
объекти
.
Аннотация
.
В
данной
статье
приведены
некоторые
рассуждения
по
поводу
нового
явления
такого
,
как
“
графический
роман
”
в
творчестве
иранской
писа
-
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
29
тельницы
Марджане
Сатрапи
.
Даны
некоторые
сведения
о
первом
романе
под
названием
«
Персеполис
»,
который
был
впервые
написан
в
этом
жанре
.
Рассмат
-
риваются
вопросы
,
специфики
сюжета
,
который
передаётся
через
графический
рисунок
,
а
также
постановки
монолога
и
диалога
в
«
графическом
романе
».
Опорные
слова
и
выражения
:
«
графический
роман
»,
сюжет
,
композиция
,
моно
-
лог
,
диалог
, «
Исламская
революция
»,
сиге
,
иранская
действительность
,
объект
изображения
.
Abstract.
This article presents some considerations about the new phenomena such as
"graphic novel" in the work of the Iranian writer Marjan Satrapi. Some information is
provided about the first novel ‘Persepolis’ which was written in this genre. The issues
such as the specifics of the plot, which passed through the graphic design, the production
of monologue and dialogue in "the graphic novel" are discussed.
Keywords and expressions:
“graphic novel”, subject, composition, monologue,
dialogue, Islamic revolution, sige, Iranian reality, object portrayal.
ХХ
асрнинг
сўнгги
чораги
Эрон
халқи
ҳаётида
содир
бўлган
икки
йирик
тарихий
воқеа
1979
йилги
Ислом
Инқилоби
ва
саккиз
йил
давом
этган
Эрон
–
Ироқ
уруши
(1980–1989)
мамлакатнинг
ижтимоий
-
сиёсий
ва
маданий
ҳаёти
-
да
,
шунингдек
,
маънавиятида
чуқур
из
қолдириши
баробарида
ёзувчи
-
ларнинг
ҳам
асосий
тасвир
объектларидан
бирига
айланди
.
Орадан
йигирма
йилдан
ортиқ
вақт
ўтишига
қарамай
бу
мавзу
ҳамон
ўз
долзарблигини
йўқотмагани
ҳолда
,
ёзувчилар
томонидан
турлича
талқин
этиб
келинмоқда
.
“
Олам
ва
тарихга
,
жамият
ва
башариятга
,
унинг
муаммо
ва
ташвишларига
,
уруш
ва
сулҳларига
,
сиёсий
ва
синфий
жанг
-
жадалларига
,
қўзғолон
ва
инқилобларга
,
улкан
ва
кичик
воқеаларга
очиқ
қаратилган
адабий
-
бадиий
система
,
йирик
бадиий
шакл
”
1
бўлган
романда
ҳам
бу
мақсадсиз
уруш
ва
унинг
инсон
тақдирига
таъсири
мавзуси
катта
ўрин
эгаллайди
.
ХХ
аср
сўнгги
чораги
форс
романчилиги
мазмун
-
мундарижаси
ва
услуб
жиҳатдан
тубдан
янгиланиш
жараёнини
босиб
ўтди
.
Романчилик
жуғрофий
жиҳатдан
ҳам
нафақат
Эроннинг
ўзида
,
балки
аксарият
ҳолларда
мам
-
лакатдаги
сиёсий
вазият
туфайли
муҳожирликда
яшашга
мажбур
бўлган
ёзувчилар
маскан
тутган
хорижий
элларда
ҳам
тараққий
этиб
келмоқда
.
Авваллари
у
қайси
ҳудудда
яратилганидан
қатъи
назар
,
форс
тилида
ёзилган
асарлар
“
форс
романчилиги
”
истилоҳи
билан
ифодаланса
,
бугунги
кунда
бу
истилоҳ
мазмун
-
моҳияти
бироз
кенгайди
,
назаримизда
.
Эндиликда
форс
романчилиги
дейилганда
унинг
фақат
лисоний
мансублиги
эмас
,
балки
эронлик
адибларнинг
дунёнинг
турли
мамлакатларида
ва
,
энг
муҳими
,
турли
тилларда
(
таъкид
бизники
–
С
.
С
.)
яратаётган
ижод
намуналарини
тушуниш
жоиз
бўлади
.
Бугунги
кунда
Америка
,
Франция
ва
Англия
давлатларида
форс
романчилик
мактаблари
шаклланмоқда
2
.
Аксарият
ёзувчилар
ўзлари
1
Адабий
тур
ва
жанрлар
. –
Т
., 1985. 45-
б
.
2
Бу
ҳақида
қўшимча
маълумот
учун
қаранг
:
Сотиболдиева
С
. “
Муҳожирликдаги
эронлик
ёзувчиларнинг
ижодий
фаолиятига
доир
”/
Илмий
хабарнома
,
АДУ
,
№
3, 2013. 63–66-
б
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
30
яшаётган
ҳудуд
китобхонларини
эътиборга
олган
ҳолда
асарларини
форс
тили
билан
бир
қаторда
инглиз
,
француз
,
немис
тилларида
яратмоқдалар
.
Романлар
қайси
тилда
ёзилишидан
қатъи
назар
,
уларда
Эрон
ҳаёти
,
турмуш
тарзи
,
бир
сўз
билан
айтганда
,
Эрон
воқелиги
тасвири
етакчилик
қилиб
келмоқда
.
Шундай
асарлардан
бири
эронлик
адиба
ва
мусаввир
,
комикс
ва
болаларга
бағишланган
бир
қатор
асарлар
муаллифи
,
кинорежиссёр
Маржона
Сотропий
(
ﯽﭘاﺮﺗﺎﺳ
ﮫﻧﺎﺟﺮﻣ
)
1
нинг
2000–2003
йилларда
Францияда
француз
тилида
нашр
этилган
тўрт
қисмдан
иборат
“
Персиполис
”
романи
бўлиб
,
у
нашр
этилиши
билан
кенг
жамоатчиликнинг
эътиборига
тушди
.
Роман
2013
йилда
Анна
З
айцева
томонидан
рус
тилига
ўгирилди
ва
2014
йилда
Москвада
нашрдан
чиқди
2
.
“
Персеполис
”
романи
эронлик
адиблар
ижодида
шу
пайтгача
учрамаган
“
график
роман
”
шаклида
ёзилган
тарихий
-
автобиографик
асардир
.
Г
рафик
роман
3
(
инглизчада
Graphic novel) –
комикс
4
нинг
бир
тури
бўлиб
,
бундай
1
Маржона
Сотропий
1969
йил
22
ноябрда
Эроннинг
Решт
шаҳрида
зиёли
оиласида
таваллуд
топган
.
Бошланғич
таҳсилни
Теҳронда
олган
.
Сотропийнинг
ота
-
онаси
Эрон
жамиятининг
сиёсий
фаол
,
марксизм
ғоялари
тарафдори
бўлган
,
шоҳ
режими
ва
яккаҳокимликка
қарши
руҳдаги
“
ғарбий
”
деб
аталувчи
қатламига
мансуб
.
Бу
,
ўз
навбатида
,
Маржонанинг
тарбияси
ва
дунёқараши
шаклланишида
ўз
аксини
топган
.
Ислом
фундаменталистлари
тазйиқидан
хавотирда
бўлган
ота
-
она
1983
йилда
Маржонани
Австриянинг
пойтахи
В
ена
шаҳридаги
француз
лицейига
таҳсил
олишга
жўнатиб
юборади
.
Кейинчалик
у
Францияга
бутунлай
яшаш
учун
кетади
.
Маржона
ҳозирда
Францияда
истиқомат
қилади
.
2
Мазкур
мақолада
ушбу
рус
тилидаги
нашрдан
фойдаланилди
.
3
Изоҳ
:
график
романлар
кўпроқ
Франция
ва
Белгия
каби
Европа
давлатларида
яратилган
.
Францияда
график
роман
санъатнинг
тўққизинчи
тури
ҳисобланиб
,
ҳукумат
томонидан
қўллаб
-
қувватланади
.
Алехандро
Ходоровски
,
Олив
ь
е
Ледруа
,
Энки
Билал
Европа
график
романи
вакиллари
ҳисобланади
.
А
Қ
Шда
ҳам
бу
жанр
кенг
тараққий
этмоқда
.
Америка
график
романи
Европа
график
романидан
бироз
фарқ
қилади
.
Бу
ерда
график
роман
сюжети
кўпроқ
хаёлий
олам
(“
Юлдузли
жанглар
”, “
Бегоналар
”)
ёки
фантастик
романларнинг
уйғунлашуви
(
Амбер
хроникалари
,
Хоббит
,
Дриззт
ҳақида
афсона
)
асносида
яратилади
.
Америка
график
романи
вакиллари
сифатида
Уилл
Айснер
,
Линд
Уорд
,
Алан
Мур
,
Фрэнк
Фразетталарни
кўрсатиш
мумкин
.
Россияда
бу
жанр
эндигина
туғилмоқда
.
Бу
жанрда
кўпчилик
(
масалан
,
А
.
Акишин
,
И
.
Ешуков
,
А
.
Сучкова
,
А
.
В
елитов
,
К
.
Комардин
,
А
.
Ткаленко
,
С
.
Христенко
,
А
.
Ерёмин
,
Р
.
Сурженко
,
А
.
Липатов
,
А
.
Николаев
,
А
.
Никитин
)
ижод
қилаётганлигига
қарамай
,
юқори
савияда
яратилган
асарлар
сони
ўнтадан
ошмайди
.
Бироқ
Россияда
комикс
ва
график
романлар
фестивали
,
график
роман
усталари
иштирокида
турли
конференциялар
ўтказиб
келинмоқдаки
,
бу
–
рус
ёзувчилари
ижодида
график
роман
жанрига
қизиқиш
ортаётганидан
далолат
беради
.
4
Комикс
(
инглизча
– comic
сўзининг
кўплиги
бўлиб
,
кулгили
маъносини
беради
).
Илк
бор
Сан
Францискода
1892
йилда
“
Игземинер
”
газетасида
қўлланилган
;
Комикс
жанр
сифатида
Г
.
К
.
Фишер
(1884–1954)
нинг
“
Матт
ва
Жефф
” (1908)
туркумидан
сўнг
қарор
топган
.
Комикс
поэтикасига
хос
асосий
хусусиятлар
сифатида
: 1)
доимий
персонажлар
; 2)
матн
илова
қилиб
бориладиган
расмли
ҳикоя
; 3)
адабиёт
ва
графиканинг
синтези
ва
бошқ
.
Бу
ҳақда
тўлиқ
маълумот
учун
қаранг
:
Ю
.
Борев
.
Эстетика
.
Теория
литературы
//
Энциклопедический
словар
ь
терминов
. –
М
.:
Астрел
ь
-
АСТ
, 2003. –
С
. 197–198.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
31
романнинг
асосий
хусусияти
унда
сюжетни
ўқувчига
етказишнинг
асосий
воситаси
матн
эмас
,
балки
расмдир
.
Бу
термин
комикс
йўналишида
ижод
қилувчи
муаллифлар
томонидан
ўз
ижодларини
болаларга
мўлжалланган
комикслардан
фарқлаш
учун
қўлланилмоқда
.
Мазмунига
кўра
,
бундай
асарлар
кўпроқ
катта
ёшли
ўқувчилар
аудиториясига
мўлжалланади
ва
ёш
чегараси
белгиланади
.
Г
рафик
роман
анъанавий
комикслардан
нафақат
сюжети
билан
,
балки
расмлар
сифати
ва
асарнинг
ташқи
унсурлари
(
муқоваси
,
варақларнинг
қалин
ва
сифатли
бўлиши
)
билан
ҳам
фарқланади
.
Одатда
,
бундай
асар
уч
киши
:
муаллиф
-
режиссёр
,
рассом
,
рангтасвир
устаси
томонидан
яратилади
.
Маржона
Сотропийнинг
Эрондаги
Озод
Ислом
университети
графика
факул
ь
тетини
тамомлагани
унинг
бу
жанрда
ижод
этишида
қўл
келди
.
Бироқ
,
асосий
гап
романнинг
шаклида
эмас
.
Асарни
ўқиш
жараёнида
шуни
кузатдикки
,
Маржона
Сотропий
график
роман
шаклидан
фойдаланган
ҳолда
бу
турдаги
асарлардаги
асосий
қоида
сюжетни
расмлар
орқали
беришда
матндаги
сюжет
мавқеини
оширди
.
Ё
зувчи
ўз
ижодий
ниятини
график
тасвирга
эмас
,
кўпроқ
матнга
юклади
.
Фикримизни
Маржона
Сотропийнинг
романи
асосида
далиллаймиз
.
“
Персиполис
”
романи
тўрт
қисмдан
иборат
бўлиб
,
унда
вақт
жиҳатидан
1980
йилдан
1994
йилгача
бўлган
даврни
қамраб
олиб
,
Эрон
ва
Австрияда
кечади
.
Бу
давр
бош
қаҳрамон
Маржонанинг
10
ёшдан
то
24
ёшигача
бўлган
даврга
тўғри
келади
.
Асарнинг
қисқача
сюжети
шундан
иборатки
,
ўз
фарзанди
камолотини
ўйлаган
ота
-
она
унинг
талотумлардан
узоқроқ
бўлишини
истаб
,
хорижга
жўнатади
.
Қ
из
хорижда
ўзи
кутган
воқеликни
кўрмайди
.
Аксинча
,
бефарқлик
,
палапартиш
ҳаёт
,
касаллик
,
очлик
,
хиёнат
,
ёлғон
,
ҳақорат
ва
хўрланиш
каби
синовларга
дуч
келади
.
Натижада
ичиш
ва
чекиш
каби
зарарли
одатларни
орттиради
,
тушкунликка
берилади
.
Орадан
йиллар
ўтиб
ватанига
қайтганда
эса
,
энди
бу
ерда
ўзини
бегона
ҳис
қилади
.
Чунки
у
кутган
ўзгаришлар
содир
бўлмаган
эди
.
Бироқ
ўзида
куч
топиб
ўқишга
киради
,
турмуш
қуради
,
аммо
охиригача
бу
ерда
қола
олмайда
ва
бир
умрга
В
атанни
тарк
этади
.
В
оқеалар
баёни
1-
шахс
(
Мен
–
бу
ўринда
Маржона
)
нинг
тилидан
олиб
борилиб
,
хроникали
сюжет
асосида
қурилган
.
Романга
автобиографик
асар
мақомини
берувчи
асосий
хусусият
унда
“
муаллиф
диққат
марказида
ўзи
-
нинг
воқелик
билан
узвий
алоқадаги
шаклланиш
тарихи
,
қалб
ва
онги
тарихи
туради
”
1
.
Асарда
ёш
қизалоқ
(
Маржона
)
нинг
улғайиши
,
бу
жараёнда
унинг
бошидан
кечирган
воқеалари
Эронда
содир
бўлган
воқеалар
(
Ризошоҳнинг
тахтга
келиши
,
Ислом
инқилобининг
сабаблари
ва
оқи
-
батлари
,
бу
даврда
мамлакатда
содир
бўлган
намойишлар
,
уларнинг
иштирокчиларининг
тақдири
,
Эрон
–
Ироқ
уруши
,
шаҳидлар
ҳақидаги
сиёсат
,
қамоқхонадаги
маҳбусларнинг
қийноқларга
учраши
)
билан
параллел
1
Қ
уронов
Д
.
ва
бошқалар
.
Адабиётшунослик
терминлар
луғати
. –
Т
.:
Академнашр
, 2010. 6-
б
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
32
равишда
ҳикоя
қилинади
.
Шуниси
эътиборлики
,
асарда
тарихий
воқеалар
ҳақида
сўз
борганда
“
телевиденияда
кўрсатишди
”, “
радиода
эшиттиришди
”
сингари
қисқа
жумалаларда
ёки
“
отам
билан
онамнинг
суҳбатидан
эшитиб
қолдим
”
каби
асослар
ёки
“
газета
эълони
”
рукни
остида
берилган
лавҳалар
орқали
мамлакатда
ва
қўшни
давлатларда
содир
бўлаётган
воқеаларга
ҳам
ишоралар
бериб
борилади
.
Масалан
,
шулардан
баъзиларини
келтирсак
:
“
Ҳиндистонда
Г
анди
.
Ҳиндлар
ва
мусулмонлар
инглизларни
енгиш
учун
бирлашишлари
керак
.
Турцияда
Отатурк
.
Биз
турклар
зодагон
ғарблик
-
лармиз
.
Менинг
кўзларимнинг
яшил
ранги
ҳам
бундан
далолатдир
”.
Шу
-
нингдек
,
барча
реал
воқеалар
шунчаки
тарих
ҳодисаси
сифатида
қайд
этилмасдан
,
балки
Маржонанинг
онгига
,
шуурига
таъсири
,
бу
воқеалар
асосида
унинг
ботинида
кечаётган
ўй
-
хаёллар
ва
мушоҳадалар
тарзида
баён
этилади
.
Маржонанинг
болалиги
юқорида
таъкидлаганимиз
икки
йирик
тарихий
воқеа
:
Эронда
Ислом
Республикаси
қарор
топаётган
бир
давр
,
маданий
инқилоб
ва
Ироқ
уруши
пайтига
тўғри
келади
.
Романнинг
ҳар
бир
фасли
алоҳида
номланган
бўлиб
,
қаҳрамон
ҳаётида
янги
бир
давр
бошланганидан
далолат
беради
.
Масалан
, 1-
фасл
“
Рўмол
”
деб
номланиб
,
унда
асосан
аёлларга
ҳижоб
жорий
қилинган
сиёсатнинг
бош
-
ланиши
ва
унга
Маржона
ҳамда
унинг
ота
-
онасининг
муносабати
масаласи
билан
боғлиқ
. 2-
фасл
“
Саёҳат
”
деб
номланиб
,
бу
фаслда
мамлакатдаги
барча
университетларнинг
ёпилиши
,
Эрон
–
Ироқ
уруши
бошланиши
ва
Австрияга
кетиши
билан
боғлиқ
воқеалар
баёни
берилади
. 3-
фасл
“
Шўрва
”
деб
номланиб
,
унда
Маржонанинг
Австриядаги
ҳаёти
тасвирланади
. 4-
фасл
“
Қ
айтиш
”
деб
номланиб
,
бу
фаслда
Маржонанинг
дастлаб
В
атанга
қайтиши
,
сўнгра
яна
хорижга
кетиши
тасвирланади
.
Асарнинг
бошламасиёқ
китобхонда
қизиқиш
уйғотади
.
Асар
10
ёшли
қизалоқ
Маржонанинг
дин
ҳақидаги
тасаввурлари
баёни
билан
бошланади
.
Бу
пайтда
унинг
асосий
орзуси
:
пайғамбар
бўлиш
эди
.
Бувисининг
“
Пайғамбар
бўлганингда
нима
қилардинг
?”
деган
саволига
жавобларидаёқ
ва
ўзи
хаёлан
яратган
“
муқаддас
китоб
”
ига
киритмоқчи
бўлган
7
та
қоидада
тенглик
ва
тўғрилик
ғоялари
бўй
кўрсатган
эди
: “
тўғри
хулқ
,
тўғри
сўз
,
тўғри
ҳаракат
,
зардуштийларнинг
олов
ва
форсларнинг
Наврўз
байрамларини
нишонлаш
,
ҳар
бир
кишида
машина
бўлиши
,
оқсочларнинг
барча
билан
бирга
овқатланиши
ва
бирорта
буви
касал
бўлмаслиги
”
акс
этган
эди
.
Муваф
-
фақиятли
чиққан
бошланма
бутун
асар
давомидаги
воқеалар
ривожига
таъсир
қилади
.
Адиба
болаларга
хос
тафаккур
тарзи
,
болаларча
соддалик
билан
унинг
олам
,
дин
ва
тарих
ҳақидаги
тасаввурларини
бера
олади
.
Маржона
улғайгани
сари
унинг
дунёқараши
ўзгара
боради
.
Адиба
буни
унинг
хатти
-
ҳаракатлари
,
нутқи
,
атрофдагилар
билан
муносабатида
ҳам
кўрсата
боради
.
Атрофида
содир
бўлаётган
ҳар
бир
ҳодиса
унда
чуқур
ҳайрат
,
таажжуб
уйғотади
.
Урф
-
одатлар
,
кийиниш
,
одоб
-
ахлоқ
,
оилавий
муносабатлар
,
диний
қадриятлар
каби
масалаларда
Маржонада
кимгадир
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
33
кўр
-
кўрона
эргашмаслик
,
балки
ҳодисаларнинг
моҳиятини
чуқур
таҳлил
қилиб
,
хулоса
чиқариш
характери
шакллана
боради
.
Романда
реалистик
тасвир
методи
етакчилик
қилади
.
Маржона
Сотропий
реализмининг
ўзига
хос
жиҳати
шундаки
,
унда
дидактика
ва
танқид
уй
-
ғунлашиб
кетади
.
Ё
зувчининг
танқиди
нафақат
мақсадсиз
урушга
сабаб
бўлган
омиллар
,
балки
у
туфайли
халқи
бошига
тушган
фожиа
,
жамиятдаги
иллатларни
ҳаққоний
кўрсатишга
,
балки
ўзига
нисбатан
,
яъни
ўзидаги
камчиликлар
(
тушкунликка
берилиши
,
чекишга
,
палапартиш
ҳаёт
тарзига
берилиб
қолиши
)
ни
ҳам
бор
бўй
-
басти
билан
кўрсатишга
қаратилган
.
Бу
ўринда
у
ўзини
ҳеч
ҳам
аямайди
,
танқид
тиғини
ўзига
қаратишдан
чўчи
-
майди
.
Бироқ
,
реал
воқелик
замирида
ҳаракатланаётган
бу
қаҳрамон
ўзининг
хатоларини
англаб
етади
,
уларни
тўғирлаш
,
жамиятда
ўзининг
муносиб
ўрнини
топиш
учун
интилади
,
ҳаракат
қилади
.
Айнан
шу
жиҳати
асарнинг
дидактиклигини
белгилайди
.
Романнинг
асосий
жиҳатларидан
яна
бири
унда
эсселашиш
ҳодисасининг
намоён
бўлишидир
. “...
эссе
жанридаги
асар
учун
жамиятнинг
барча
аъзо
-
лари
ёхуд
унинг
кўпчилиги
томонидан
қабул
қилинган
жамоавий
қараш
эмас
,
балки
муаллифнинг
индивидуал
фикри
қимматли
саналганидек
,
эсселашган
ижод
учун
ҳам
ижтимоий
манфаат
ёинки
қабул
этилган
ёнда
-
шувларга
мувофиқлик
эмас
,
муаллифнинг
ўз
кўзқараши
муҳимдир
...
эссе
-
лашиш
бадиий
тасвирга
муаллифнинг
эркин
аралашуви
имкони
ва
шахсий
қарашлар
устуворлиги
мақомини
беради
.
В
оқелик
ва
одамлар
қабул
этил
-
ганидек
эмас
,
балки
муаллиф
кўрганидай
акс
эттирилади
.
Эсселашган
тафаккурнинг
ўзига
хослиги
шундаки
,
индивиднинг
фикри
фикр
эгасидан
ташқаридаги
объектив
қарашлар
воситасида
эмас
,
балки
шахсий
фикрнинг
ўзи
билан
асосланади
...
эсселашиш
шахснинг
фикрлаш
эркинлигини
юзага
келтиради
...
жамият
дейилганда
,
ижтимоий
тузум
эмас
,
балки
индивиднинг
ўзидан
бошқа
одамлар
билан
муносабати
тушунилади
”
1
.
Маржонанинг
ха
-
рактери
шаклланишида
ҳам
адиба
унинг
айнан
фикрлаш
эркинлиги
хислатига
асосий
эътиборни
қаратади
.
Юқорида
таъкидлаганимиздек
,
Маржонанинг
дин
,
инқилоб
,
уруш
,
тенглик
,
ота
-
онага
,
дўстларга
муноса
-
батда
,
оила
қуриш
,
айниқса
,
аёллар
масаласида
ҳеч
кимга
ўхшамаган
ўз
қарашлари
бор
.
Қ
уйида
улардан
баъзиларини
келтириб
ўтамиз
.
Маржона
-
нинг
Австриядан
қайтгандан
сўнг
,
Эрон
кўчаларида
юрганидаги
ўйлари
:
“
Илгарилари
кўчалар
қандай
эди
-
я
...
кўпларининг
номлари
ўзгарибди
ва
эндиликда
булар
“
Фалончи
ёки
писмадончи
жабрдийда
номидаги
кўча
”
деб
номланибди
...
менда
худди
қабристон
бўйлаб
кетаётгандек
ҳис
уйғонди
.
Атрофимни
мен
қочган
ўша
уруш
қурбонлари
ўраб
олишгандек
гўё
”.
Бу
лавҳалар
орқали
мамлакатда
ўша
пайтда
уруш
қурбонлари
масаласи
кул
ь
т
даражасига
кўтарилганлигига
ишора
қилинади
.
Унинг
университетга
кириш
1
Й
ўлдошев
Қ
.
Роман
жанрининг
етакчи
белгилари
ва
бугунги
ўзбек
романларига
хос
хусусиятлари
/”
Озод
ватан
саодати
”
китобида
. –
Т
., 2014. 358–359-
б
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
34
имтиҳонлари
ҳақидаги
лавҳаси
ҳам
фикримизни
яна
бир
карра
тасдиқлайди
:
“1989
йилнинг
июн
ь
ойи
.
Икки
ойлик
машаққатли
меҳнатдан
кейин
буюк
кун
келди
.
Эркаклар
ва
аёллар
турли
биноларларда
имтиҳон
топширишарди
.
Санъат
факул
ь
тетига
кириш
учун
,
тестдан
ташқари
расм
чизиш
бўйича
мусобақадан
ўтиш
лозим
эди
.
Мавзулардан
бири
албатта
“
жабрдийдалар
”
мавзуси
бўлса
керак
...
ва
мен
ҳақ
бўлиб
чиқдим
!
Мен
ҳар
куни
Микеланджелонинг
“
П
ь
ета
”
асарини
20
маротабалар
қайта
чизиб
машқ
қилардим
.
Имтиҳон
куни
мен
уни
яна
қайта
чиздим
,
фақат
бу
гал
Микеланжелодаги
Марямнинг
бошига
чодра
ёпиб
ва
Исусга
ҳарбий
кийим
қийган
ҳолда
тасвирладим
,
шунингдек
,
англашилмовчилик
бўлмаслиги
учун
суратнинг
ҳар
жойига
жабрдийдалар
рамзи
бўлган
қизил
лолалар
аксини
туширдим
”
1
.
Бироз
киноя
ва
юморга
йўғрилган
бу
лавҳада
кўр
-
кўрона
ғояларни
идеаллаштириш
нималарга
олиб
келгани
англашилади
.
Маржонанинг
динга
муносабати
ҳам
ўзига
хос
бўлиб
,
у
бу
масалага
мутаассибларча
эмас
,
тафаккур
билан
дилдан
эътиқод
қилиш
тарафдори
.
Кириш
имтиҳонининг
сўнгги
босқичида
мулла
билан
бўладиган
суҳбатдан
ўтиш
лавҳасидаги
диалогда
бу
яққол
кўзга
ташланади
:
·
Сотропий
хоним
.
Маълумотномага
кўра
,
сиз
Австрияда
яшаган
экан
-
сиз
...
у
ерда
рўмол
ўраганмисиз
?
·
Й
ўқ
,
мен
доим
агар
шунча
кулфатларнинг
сабабчи
аёллар
сочи
бўлганида
,
худо
уларни
кал
қилиб
яратан
бўларди
,
деб
ўйлаганман
.
·
Сиз
ибодат
қилишни
биласизми
?
·
Й
ўқ
.
·
Қ
изиқ
,
нега
билмайсиз
?
·
Бошқа
эронликлар
сингари
мен
ҳам
арабчани
билмайман
.
Ибодат
бу
Аллоҳ
билан
мулоқот
экан
,
мен
у
билан
она
тилимда
гаплашишни
хоҳлайман
.
Мен
Худога
ишонаман
,
лекин
унга
форсийда
мурожаат
қиламан
.
Пайғамбар
Муҳаммад
айтган
:
Аллоҳ
қон
томиримиздан
-
да
инсонга
яқин
-
роқдир
.
Демак
,
Аллоҳ
доимо
биз
билан
бирга
,
У
бизда
!
Шу
ва
шунга
ўхшаш
кўплаб
лавҳаларда
Маржонанинг
ватанида
урушдан
кейин
бўлган
ўзгаришлар
(
дин
,
шаҳидлар
,
мужоҳидлар
,
уруш
қурбонлари
,
урушнинг
оқибатлари
,
кўплаб
ёшларнинг
ногирон
бўлиб
турмушга
яроқсиз
бўлиб
қолганликлари
,
аёлларнинг
хижобга
кириши
,
таълим
тизими
каби
-
лар
)
га
муносабатлари
акс
этади
.
Юқоридаги
мисоллардан
кўринадики
,
Маржонанинг
ҳар
бир
масалага
муносабатида
воқеликка
муносабати
ўта
субъектив
,
баъзан
киноя
,
баъзан
енгил
юмор
тарзида
берилади
.
Бунинг
сабабини
унинг
қуйидаги
сўзлари
орқали
изоҳлаш
мумкин
: “
Ўша
куни
мен
муҳим
бир
нарсани
тушуниб
етдим
:
токи
бахтсизлигимизга
чидар
эканмиз
,
биз
ўзимизга
шафқат
қилишга
қодирмиз
...
лекин
бу
чегарадан
ўтилса
,
сабр
косаси
тўлса
,
чидаб
бўлмас
1
Изоҳ
:
Г
рафик
романларда
саҳифалар
рақамланмайди
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
35
нарсани
енгиш
йўли
–
бу
унинг
устидан
кулишдир
”.
Лекин
бу
бизнинг
тасаввуримиздаги
ижобий
маънодаги
кулгу
эмас
,
балки
адибанинг
кулгуси
ортида
бекинган
аччиқ
кўз
ёшлари
ифодаси
ўлароқ
намоён
бўлади
.
Романда
Маржонанинг
ота
-
онаси
,
бувиси
,
дўстлари
,
оиласининг
дўст
-
лари
каби
кўплаб
образлар
яратилади
.
Уларнинг
аксарияти
прототип
образлар
бўлиб
,
адиба
ҳаёт
йўлида
маълум
бир
аҳамиятга
,
ўринга
эга
бўлган
,
дунёқарашининг
шаклланишида
таъсир
ўтказган
шахслардир
.
Адиба
нафа
-
қат
атроф
-
муҳит
,
балки
оиладаги
муҳитнинг
фарзанд
тарбиясидаги
ўрнини
ўзининг
ҳаёти
мисолида
очиб
беради
.
Сотропий
ота
-
онанинг
фарзанд
тар
-
бияси
масаласида
фарзандининг
қарорини
доимо
ҳурмат
қилиши
,
унинг
фикрларини
диққат
билан
тинглай
олиши
,
ҳар
қандай
вазиятда
ҳам
босиқлик
ва
мулоҳаза
билан
иш
тутиши
,
уни
қўллаб
-
қувватлаши
,
зарур
маслаҳатлар
бера
олиши
каби
тамойилларига
урғу
берадики
,
бу
жиҳатлар
асарнинг
аҳамиятини
оширади
.
Айнан
шу
тамойиллар
асносида
тарбия
топган
Маржона
мусофир
юртда
бошига
қийин
кунлар
тушаганида
қалтис
вазият
-
лардан
чиқиб
кета
билди
,
ўз
юртига
келганида
маълум
бир
касбни
эгаллаб
,
ҳаётда
ўз
йўлини
топа
олди
.
Маржона
характеридаги
энг
муҳим
хусусият
–
унинг
ҳар
бир
масалага
ўз
танқидий
нутқтаи
назарининг
борлиги
,
ҳар
қандай
қийин
вазиятда
баъзан
тушкунликка
тушиши
,
ҳатто
жонига
қасд
қилиш
хаёлигача
бориши
ва
энг
охирги
дақиқада
ўзини
тўхтата
олиши
билан
характерланади
.
Асардаги
эътиборли
яна
бир
жиҳат
шуки
,
адиба
бош
қаҳрамон
образини
талқин
этаркан
,
унинг
фақат
сиёсий
жиҳатдан
дунёқарашининг
ўсиши
жараёнини
тасвирлаш
билан
чегараланмайди
,
балки
Маржонанинг
севги
-
муҳаббат
,
оила
,
аёллик
ҳақидаги
тасаввурлари
,
улғайиш
жараёнида
унинг
жисмида
ва
руҳиятида
кечаётган
ўзгаришлар
каби
жиҳатларни
ҳам
эъти
-
бордан
четда
қолдирмайди
.
Асар
график
шаклда
бўлганлиги
унда
воқеаларни
“
ҳаракатда
кўрсатиш
”,
жестлардан
фойдаланиш
тамойили
ҳам
сезилади
,
диалог
,
монолог
-
мушо
-
ҳада
,
ички
монологга
катта
функция
юкланади
.
Маржона
Сотропий
роман
қаҳрамонлари
нутқини
шакллантиришда
вул
ь
гаризм
,
варваризм
,
арго
ва
жаргонлардан
унумли
фойдаланади
.
Улар
воситасида
адиба
персонажлар
яшаётган
Ислом
инқилоби
,
Эрон
–
Ироқ
уруши
йилларидаги
иқтисодий
қи
-
йинчилик
,
уруш
йилларида
авж
олиб
кетган
ўғирлик
,
ногирон
бўлиб
қолган
аксарият
ёшларнинг
ночор
турмуш
тарзи
,
адолатсизлик
,
таҳликали
ҳаёт
ва
нотинч
ижтимоий
муҳит
колоритини
бериш
билан
бирга
,
персонаж
нутқини
индивидуаллаштиради
,
руҳиятини
таҳлил
қилади
.
Мужоҳид
,
шаҳид
,
сиғе
каби
тушунчалар
ва
улар
билан
боғлиқ
ҳодисаларга
қайта
-
қайта
мурожаат
қилиниши
эса
Эрон
турмуш
тарзини
тушунишда
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Хулоса
қиладиган
бўлсак
,
қаҳрамон
характерининг
тадрижий
шакл
-
лантирилиб
борилиши
,
ундаги
ўзгаришларнинг
қизиқарли
ва
реал
воқеалар
билан
асосланиши
ўқувчини
матнга
“
ҳамроҳлик
қилаётган
тасвирлар
”
ни
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
36
унутиш
даражасига
олиб
чиқади
.
Романда
расм
ва
воқеа
нисбати
солиш
-
тирилганда
,
шубҳасиз
,
воқеанинг
,
лўндароқ
ифодалайдиган
бўлсак
,
Сотропийнинг
рассомчиликдан
кўра
ёзувчилик
маҳоратининг
мавқеи
юқорилиги
англашилади
.
Албатта
,
Шарқ
халқлари
романчилиги
учун
“
график
роман
”
жанри
бирмунча
янги
ҳодиса
.
Баъзи
ҳажвий
ҳикоялар
,
эртакларда
асосий
матнга
турли
расмлар
илова
қилиниши
ҳолати
учрагани
ҳолда
,
махсус
“
график
роман
”
яратилиши
шу
пайтга
қадар
кузатилмаган
.
Шу
жиҳатдан
,
Маржона
Сотропийнинг
“
Персиполис
”
романининг
ўрганилиши
,
бу
жанрда
асар
яратишга
уриниш
,
тажриба
сифатида
аҳмиятга
моликдир
.
МУҲИДДИНОВА
ДИЛАФРУЗ
Филология
фанлари
номзоди
,
ТошДШИ
Араб
адабиётининг
жаҳон
адабий
жараёнига
кириб
келиши
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
Машриқ
араб
(
Миср
,
Сурия
,
Ливан
,
Фаластин
,
Иордания
,
Ироқ
)
мамлакатлари
адабиётида
ХХ
асрнинг
1960–1970
йиллардаги
ғоя
-
вий
-
эстетик
ўзгаришлар
,
жумладан
,
ҳикоя
жанрининг
ривожланишида
услубий
ва
мазмуний
такомиллашуви
ёритилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
адабий
жараён
,
реализм
,
модернизм
,
экзистенциализм
,
“
янги
мавж
”,
абсурд
,
сюрреализм
,
коллаж
, “
онг
оқими
”.
Аннотация
.
Настоящая
статья
посвещена
значительным
изменениям
,
кото
-
рые
произошли
в
литературе
арабского
Машрика
(
Е
гипет
,
Сирия
,
Ливан
,
Палестин
,
Иордания
,
Ирак
),
в
частности
изменения
содержательного
и
стилис
-
тического
характера
в
жанре
рассказа
.
Опорные
слова
и
выражения
:
литературный
процесс
,
реализм
,
модернизм
,
«
Новая
волна
»,
литература
абсурда
,
сюрреализм
,
коллаж
, «
поток
сознания
».
Abstract.
This article is devoted to the significant changes in the literature of
the Arab Mashreq (Egypt, Syria, Lebanon, Palestine, Jordan, Iraq), in particular
the substantive and stylistic changes in the genre of the story
.
Keywords and expressions:
literary process, realism, modernism, ‘New Wave’
literary nonsense, surrealism, collage, ‘streams of consciousness’.
ХХ
аср
охирида
инсоният
ҳаётида
янги
тамойил
–
сиёсат
,
иқтисод
ва
маданиятни
ўзида
қамраб
олган
глобаллашув
жараёни
шаклланди
.
Ада
-
биётда
бу
тамойил
ижобий
натижаларга
олиб
келди
:
миллий
адабиёт
ютуқлари
тезлик
билан
оммалашди
,
миллатлараро
адабий
таъсир
кучайди
.
Шу
жумладан
замонавий
араб
адабиёти
ўзига
хос
алоҳида
сифатларга
эга
