ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
149
БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРНИНГ ЎЗБЕК ТИЛИ ДАРСЛАРИДА СЎЗ
МАЪНОЛАРИ УСТИДА ИШЛАШ
Олимжон Ешимбетов
Тошкент гуманитар фанлар университети ўқитувчиси педагогика фанлари бўйича фалсафа
фанлари доктори PhD
https://doi.org/10.5281/zenodo.8132456
Аннотация
.
Бошланғич синфларнинг ўзбек тили дарсларида сўз маънолари устида
ишлаш негаки, бола таълим-тарбиясида бевосита ўқитувчининг ўрни ва роли аҳамиятли
бўлгани боис уларнинг нутқини мунатазам равишда ўстириб бориш тақозо қилинади.
Калит сўзлар:
Миллий тил, нутқ, талаффуз, нутқ ўстириш, таълим, муҳит, фикр.
WORKING ON WORD MEANINGS IN THE LESSONS OF THE UZBEK
LANGUAGE OF ELEMENTARY GRADES
Abstract.
Because of the importance of the role and role of a direct teacher in the education
of a child in the lessons of the Uzbek language of the primary classes, it is assumed to grow their
speech in a munatazam manner.
Key words:
National language, speech, pronunciation, speech cultivation, education,
environment, thought.
РАБОТА НАД ЗНАЧЕНИЯМИ СЛОВ НА УРОКАХ УЗБЕКСКОГО ЯЗЫКА
НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ
Аннотация.
Работа над значениями слов на уроках узбекского языка начальных
классов так как роль и роль непосредственного учителя в воспитании и образовании
ребенка значительны, то требуется систематическое развитие их речи.
Ключевые слова:
национальный язык, речь, произношение, развитие речи,
образование, среда, мысль.
Ҳар қандай жамиятнинг ривожланиши миллий тилни ислоҳ қилиш билан ҳам
белгиланади. Миллий тилнинг ижтимоий-руҳий жараён билан узвий боғлиқ ҳолда тараққий
этиши кўп ҳолларда ўзлашган сўзлар эвазига ҳам юз беради. Негаки, бола таълим-
тарбиясида бевосита ўқитувчининг ўрни ва роли аҳамиятли бўлгани боис уларнинг нутқини
мунатазам равишда ўстириб бориш тақозо қилинади. Қорақалпоқ синфларида “Ўзбек тили”
(Давлат тили) фани ўқувчиларга фақат нутқ ўстириш учунгина ўтилмайди, балки уларнинг
тўғри талаффузини шакллантириш билан биргаликда ёзма нутқини ўстиришга ҳам
қаратилади.
Х.Мухитдинованинг таъкидлашича, мамлакатимизда таълим қозоқ, қирғиз, туркман
ва қорақалпоқ тилларида олиб борилиши кўзда тутилса, уларга нисбатан ўзбек тилини
хорижий тил сифатида ўқитиш тушунчасини қўллаш ўринли эмасдек туюлади. Олиманинг
таълим рус тилида олиб бориладиган гуруҳларда турли миллат вакиллари, ҳатто ўзбеклар
ҳам таълим олиши ўзбек тилини давлат тили сифатида ўқитиш ҳақидаги хулосалари
ҳақиқатга яқиндир [4].
Шу ўринда методист Н.Умарованинг қуйидаги фикрларига қўшилишни зарур деб
биламиз: “...Русийзабон талабаларга ўзбек тилининг чет тили сифатида ўқитилишини,
бизнингча, оқлаб бўлмайди. Албатта, ўзбек тилини ўқитиш жараёнида чет тилини
ўқитишдаги илғор метод ва технологиялардан оқилона фойдаланиш мақсадга мувофиқ.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
150
Лекин талабалар ўзбек тилини нутқий муҳит шароитида ўзлаштиришлари мумкинлигини,
давлат тилини мактабда ўргана бошлаганликларини (айримлари ҳатто мактабгача тарбия
муассасаларидан бошлаб ўрганаётганликларини) инобатга олиш керак” [5; 133-б.].
Таълим қорақалпоқ тилида олиб бориладиган бошланғич синфларда одатда, ўзбек
тили 2-синфдан ўтилишини инобатга олсак, муаммога аниқ ечим топилгандек бўлади.
Айнан ўқувчилар ўша даврда атрофидаги оламдан жуда кўплаб янгиликларни қабул
қилишга мойил бўлади. Бу вақтда ўқувчи мустақил фикрлаш тарзига одатланса, нарса-
буюмларнинг номларини тўғри талаффуз қилса, матнни бехато ёзса, эшитган сўзларини
мулоқот давомида эркин қўллашга ўзида куч топади.
Қорақалпоғистон таълим тизимида белгиланган расмий тил қорақалпоқ ва ўзбек
тилидир. Қорақалпоқ синфларида ўзбек тилига, ундаги сўзларнинг маъноларини
ўзлаштиришга эътибор берилса, шундагина мақсадга тўғри мўлжал олинган бўлади. Бунда
ўқитувчидан фаоллик талаб этилади. Чунки, ўқитувчи ҳар бир машғулотга тайёрланган
вақтида ёш хусусияти ва синфнинг ўзлаштириш даражасидан келиб чиққан ҳолда дастур
асосида иш олиб бориши лозим. Масалан, булар қайси шаклда амалга оширилади:
биринчидан, ўқитувчи мавзуни аниқ ва пухта режа асосида ташкил қилиши; иккинчидан,
мавзуга оид манбаларнинг ишончилилигини қайта текшириши; учинчидан, мавзуга оид
талаффузи қийин сўзларни ўйин ва кўргазмалилик тарзида юзага чиқариши; тўртинчидан,
мавзуга оид луғатлар тузиб ва улар ёрдамида бола хотирасига сингдириб бориши керак
бўлади.
Нутқий фаолият билан боғлиқ тадқиқотлар, хусусан, М.Аҳмаджонованинг илмий
ишида нутқнинг яхши ривожланиши киши фаолиятининг зарур воситаларидан бири
эканлиги таъкидланади. Шунинг учун нутқ муваффақиятли таълим омили эканлиги, болани
кичиклигиданоқ тўғри талаффузга ўргатиш муҳимлиги, бу жиҳатлар луғат иши, синтактик
қурилиш ва боғланишли нутқни ўзлаштиришга хизмат қилиши ўз ифодасини топади [1;
124–129-б.].
Дарҳақиқат, келтирилган маълумотда икки жиҳат эътиборимизни жалб қилади,
биринчидан, боғланишли нутқ табиатан бола тасаввурларининг ўсиб-улғайиб боришида
аҳамият касб этса, иккинчидан, уни тарбия қилаётган муҳит ва оила ўртасидаги алоқа,
муносабат амалга ошади. Айниқса, бола уйда ёлғиз қолган пайтлари, ўзининг истаклари
кетидан эргашади, телевизор томоша қилади, ўйинчоқ ўйнайди, расм чизади. Демак, нутқий
кўникмани ҳосил қилиш жараёнида ота-она болага мунтазам ва оптимал даражада эътибор
қаратиб, унинг нима билан машғул бўлаётганига қизиқиши шарт. Зеро, мулоқот, оиладаги
муҳит, жонли парвариш, эътибор биринчи галда бола дуёнқарашига тез таъсир қиладиган,
таъсирчан воситаларни жалб этишни талаб қилади.
Х.Мухитдинова нутқий кўникмалар ўқиш, тинглаб тушуниш, гапириш ва ёзувни
эгаллаш асосида юзага келиши, ўқувчилар иккинчи тилни ўрганиш даврида ўзлаштирган
билимларини нутқий фаолиятда мустақил қўллай олиши нутқий компетенцияни
шакллантиришга хизмат қилишини алоҳида таъкидлайди [3; 167-б.].
И.А.Зимняя тўғри ёзганидек, малака – бу машқлар орқали ҳаракатларнинг
мукаммалликка эришуви бўлиб, у нутқий жараёнларнинг автоматлашуви ҳисобланади [2;
268-б.].
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
151
Ҳозирги кунда мактабларда ўқитувчининг жонли мулоқоти нутқига техник
воситаларни жалб қилиш орқали кўзланган мақсадга эришувга ёрдам беради.
Ўқитувчининг синф билан мунтазам мулоқот қилиши ҳам уларнинг оғзаки нутқини
ўстиришда катта аҳамиятга эга. Бу ўринда сўзловчи кўпинча сўзларнинг содда турини
қўллайди, шу орқали бола дунёқарашини чархлаб боради. Оғзаки нутқда такрорланган
градация, муболаға ва киноявийлик, қиёслаш методлари, турли маъно кўчимларини ҳам
кенг ифода қилиш заруратини юзага келтиради.
Қорақалпоқ ўқувчиларда ўзбекча нутқий кўникмаларни ҳосил қилишда ўзбек тили
грамматикасини ўргатиш ва кўникмаларни шакллантириш ҳам асосий мақсад ҳисобланади.
Бунинг учун турли гап қурилмаларининг тузилишини ўргатиш тегишли грамматик
тушунчалар, сўз ва сўз бирикмаларининг ўзаро боғланиш кетма-кетлигини ўзлаштириш,
фикрни баён этиш ва нутқий эҳтиёжлар мақсадига кўра танланади.
Шу ўринда таъкидлаш жоизки, Е.И.Пассовнинг тилни она тили сифатида ўқитиш
билан иккинчи тил сифатида ўқитиш ўртасида фарқ мавжудлиги ва алоҳида тамойилларга
таянилган ҳолда ўқитилиши борасидаги фикрлари ўринлидир. Иккинчи тилга ўргатишда
муҳим жиҳат тилнинг нутққа боғлиқ томони бўлганлиги сабабли муаммоли масалалар
учрайди. Бу педагог, методист ва психологлар томнидан махсус тадқиқотларни талаб этади
[4; 277-б.].
Шунингдек, қорақалпоқ мактабларининг 5–6-синфларида шеърий матнларни
ёдлатиш ҳам муҳим роль ўйнайди. Катта ёшга қадам қўйган ўқувчи ўз она тилини
ўрганганидек, бошқа тилни ўргатишда ҳам қиёсий тасаввурлардан фойдаланади. Булар
қуйидаги шаклда олиб борилса натижали бўлади:
– биринчидан, шеърий матн ҳиссий-эмоционал тасаввурларни ифода қилади;
– иккинчидан, сўз ва унинг маъно қатламларини қайта идрок этишга замин яратади;
– учинчидан, жамоавий мулоқот кўпинча англанмайдиган саволларга хос жавоб
топишга етаклайди;
– тўртинчидан, нутқий кўникмалар шаклланиши ўқитувчининг режали мулоқоти
натижаларидан дарак беради.
Демак, ўқитувчи шеърий матнни ўзи ифодали ўқиб бериши зарур. У ўқувчига оғзаки
етиб боради. Қабул қилиш жараёнида ўқувчининг маълум сўзларни билиб олиши
баробарида, унга ўз шахсий муносабатини билдиришга, эркин мулоқот қилиш малакасини
эгаллашга ёрдам беради.
REFERENCES
1.
Аҳмаджанова М., Маматқулова Д. Бошланғич синф ўқувчиларининг оғзаки ва ёзма
нутқини ўстириш тизими // Молодой учёный. Международая конференция. – М.,
2019. – С. 124-129.
2.
Зимняя И.А. Психологические аспекты обучения говорению на иностранном языке.
– М.: МГУ, 1998. – 268 с.
3.
3.Муxиддинова X. Таълим босқичларида ўзбек тили ўқитилиши узлуксизлигини
таъминлашнинг илмий-методик асосларини такомиллаштириш. Пед. фан. док.
дисс. – Тошкент, 2011. – 270 б.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
152
4.
Пaссов Е.И. Основы коммуникативной методики обучения иноязычному говорению.
– М.: Просвещение, 1989. – 277 с.
5.
Umarova M., Hakimova Sh. O‘qish kitobi. – Toshkent: Ijod dunyosi, 2019. – 240 b.
6.
6.О.Ешимбетов. бошланғич синф ўқувчиларининг ўзбек тилидан боғланишли
нутқини ривожлантириш методикаси. (таълим қорақалпоқ тилида олиб бориладиган
мактаблар мисолида) Пед. фан. бўй. фалс. док. (PhD) … дисс. Тошкент, 2022. – 119
б.
