54
UMUMTA’LIM MAKTABLARIDA FAZOVIY GEOMETRIK SHAKLLARNI ÒQITISH
METODIKASINI TAKOMILLASHTIRISH
Erkinova Odinaxon Kozimjon qizi
Andijon davlat pedagogika instituti Matematika va informatika yonalishi talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8435999
Annotatsiya.
Ushbu maqolada belgilangan tamoyillar asosida va taklif qilingan g‘oyalar
va mulohazalarni umumlashtirib, o‘quvchilarni fazoviy tasavvurini rivojlantirish metodikasini
takomillashtirish maqsadida bir necha usullar tavsiya qilingan.
Kalit so‘zlar:
favozoviy jismlar, geometrik shakllar, geometriya, uchburchak, aylana,
gradus, to‘ĝri chiziq, metodika.
IMPROVING THE METHODOLOGY OF TEACHING SPATIAL GEOMETRIC
SHAPES IN HIGH SCHOOLS
Abstract.
Based on the principles established in this article and summarizing the proposed
ideas and considerations, several methods are recommended to improve the methodology of
developing students’ spatial imagination.
Key words:
spatial bodies, geometric shapes, geometry, triangle, circle, degree, straight
line, methodology.
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ МЕТОДИКИ ПРЕПОДАВАНИЯ
ПРОСТРАНСТВЕННЫХ ГЕОМЕТРИЧЕСКИХ ФОРМ В ВУЗАХ
Аннотация.
На основе принципов, определенных в данной статье, и обобщения
предложенных идей и соображений рекомендуется несколько методов совершенствования
методики развития пространственного воображения учащихся.
Ключевые слова:
пространственные тела, геометрические фигуры, геометрия,
треугольник, круг, степень, прямая, методика.
KIRISH
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning O’zbekiston Respublikasi Oliy
majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 27 yanvar kuni bo’lib o’tgan qo’shma
majlisidagi “Mamlakatni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor
maqsadimiz” hamda Vazirlar mahkamasining 2010 yil 29 yanvar kuni bo’lib o’tgan majlisidagi
“Asosiy vazifamiz-vatanimiz taraqqiyotini va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish”
mavzularidagi ma’ruzalari mazmun-mohiyati va undagi xulosalarni o’rganish yuzasidan Vazirlar
mahkamasining 2010 yil 23 fevraldagi 101-F –sonli farmoyishi bilan tasdiqlangan tashkiliy
55
tadbirlarni amaliyotga joriy etish hozir ham jamiyatimizdagi kun tartibidagi bosh masalalardan
biridir.
Prezidentimiz o’z ma’ruzasida “ ....mamlakatni modernizatsiya qilish va kuchli fuqаrolik
jamiyati barpo etish ustuvor maqsadimiz” degan fikr mulohazalaridan jamiyatimizda barkamol
avlodni tarbiyalash boshlang’ich ta’limning asosiy vazifalardan biri ekanligi gavdalanadi.
Ayniqsa, bo’lajak boshlang’ich sinf o‘qituvchilari ta’lim va tarbiyaning tub maqsadi kuchli
fuqarolik jamiyatining barpo etilishiga xizmat qilishi asosiy maqsadimiz ekanligi sharqona tarbiya
mazmunida his etilishi zaruriyati mavjuddir.
Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Barkamol avlod yili” davlat dasturi
to’g’risidagi Qarorida mamlakatimizda sog’lom va barkamol avlodni tarbiyalash yoshlarning o’z
ijodiy va intelektual salohiyatini ro’yobga chiqarish bo’yicha qo’yilgan vazifalarda “....ta’lim
jarayoniga yangi axborot kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar,
multimediya vositalarini keng joriy etish orqali mamlakatimiz maktablarida, kasb-hunar kollejlari,
litseylari va Oliy o’quv yurtlarida o’qitish sifatini tubdan yaxshilash ... samarali tizimini yanada
rivojlantirish” ko’zda tutilganligi diqqatga sazovordir.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov 2010-yilda mamlakatni ijtimoiy –
iqtisodiy rivojlanish yakunlari va 2011-yilga mo’ljallangan eng muhim ustuvor yo’nalishlarga
bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida:
“Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini rejalashtirish, xalqimiz farovonligini
oshirishga xizmat qiladi” – deb ta’kidlagan.
2011-yilga mo’ljallangan dasturiy vazifalarni amalga oshirish, birinchi navbatda har
birimiz o’z ishimizni qanday tashkil etishimiz, oldimizga qo’ygan ulkan maqsadlarga erishish
uchun kuch va imkoniyatlarimizni, bilim va tajribamizni qanchalik samarali safarbar eta
olishimizga bog’liq ekani haqida ortiqcha gapirishning hojati deb yakunlagan.
XXI asr ilm–fan, texnika sohasida rivojlanish davri, bugungi kunda boshlang’ich
davrlardayoq yangi pedagogik texnologiyalarni ta’lim jarayoniga tatbiq etish g’oyat dolzarbdir.
Har bir o’qituvchi o’z darsning samarali bo’lishini istaydi. O’tgan mavzu yuzasidan
o’quvchi tegishli tushuncha va bilimga ega bo’ldimi, yo’qmi?-degan savollar o’qituvchi dilida
hamisha ko’ndalang bo’lib turadi. Bu savollarga ijobiy javob olish ko’p jihatdan o’qituvchining
samarali faoliyatiga bog’liq.
Matematik tushunchalarini o’quvchilarining shaxsiy tajribalari asosida shakllantirish
o’qitish maqsadlariga qo’yiladigan birinchi shart, birinchi talab bo’lib o’qish jarayonini turmush
bilan o’quvchilarning amaliy faoliyati bilan bog’liq bo’lishi prinsipidan kelib chiqadi.
56
O’qilishning turmush bilan bog’lanishi faqat o’qituvchining so’zidagina emas, balki
o’quvchilarning matematika o’rganish jarayonidagi butun amaliy faoliyatlarida ko’rsatib borilishi
lozim-bu rivojlantiruvchi ta’limning ikkinchi shartidir.
Boshlang’ich sinf matematika darslarida geometriya materiallarni o’tishda mana shu talablarga
asoslanamiz.
Mavzuning dolzarbligi. Mavjud ilmiy-metodik adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki,
geometriya elementlarini o’qitishning sifat va samaradorligini oshirish maqsadida o’quv – metodik
kompleksi yaratilmagan.
Geometriya elementlarini to’g’ri tashkil etish uchun o’qitishning barcha usul va
vositalaridan eng unumli va samaralilari maqsadga muvofiq holda tanlab olinishi kerak va
mavjudlari zamon talablari, fan-texnika taraqqiyoti natijalarini hisobga olgan holda qayta
ko’rilishi kerakligi ma’lum bo’ladi.
Tadqiqotning ishlanganlik darajasi: Geometrik elementlarini o’rgatish metodikasi
masalalari bilan M.I.Mo’ro, A.S.Pchyolko, A.M.Pishkolo, L.I.Skatkin, M.A.Bantova,
A.A.Stolyar, B.A.Drozd, A.Sh,Levenberg, N.U.Bikbayeva, R.I.Sidel’nikova, G.A.Adambekova,
P.I.Sorokin. M.E.Jumayev, Z.G’.Todjiyeva va bir qancha olimlar, shu jumladan ilmiy tekshiruv
institutining xodimlari shug’ullanganlar.
N.U.Bikbayeva, R.I.Sidel’nikova, G.A.Adambekova “Boshlang’ich sinflarda matematika
o’qitish metodikasi” da (Toshkent: O’qituvchi 1996 yil) geometrik materialni o’rgatishning
nazariy asoslarini ochib bergan va boshlang’ich sinflarda geometrik materialni o’rgatishdan
ko’zda tutilgan asosiy maqsadlarni sanab o’tgan. A.Sh,Levenberg “Boshlang’ich sinflarda
geometriyadan grafik laboratoriya ishlari” (Toshkent: O’qituvchi 1983 yil) nomli o’qituvchilar
uchun o’quv qo’llanmasida boshlang’ich sinflarda geometrik materialni o’rgatishda
foydalaniladigan amaliy ishlarga misollar keltirgan va ushbu metodning afzalliklarini bayon etgan.
P.I.Sorokinning “4-sinfda geometriya materialini o’rgatish tajribasi” (Toshkent: 1953 yil) nomli
kitobida biz 4-sinf geometrik materialni o’rgatishning metodlarini ko’rishimiz mumkin. Faqat bu
ko’rsatmalar hozirgi kun standart va dasturidan bir qancha farq qiladi. M.E.Jumayev,
Z.G’.Tadjiyeva “Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi” (Toshkent: “Fan va
texnologiya” 2005-yil) o’quv qo’llanmasida ham boshlang’ich sinflarda geometrik materialni
o’rgatishning nazariy asoslarini ochib bergan va uni o’rganish metodikasi bayon etilgan.
Tadqiqot ob’yekti: Umumta’lim maktab boshlang’ich sinf matematika darslari jarayoni.
Tadqiqot predmeti: Boshlang’ich sinflarda geometrik materialni o’qitish.
57
Tadqiqotning ilmiy farazi: Matematika darslarida geometrik materiallarni o’rganishda
tadqiqot ishida tavsiya etilgan didaktik materialidan foydalanilsa, o’quvchilar nazariy olgan
bilimlarini amaliyot bilan bog’lab oladilar, tasavvuri kengayadi, mantiqiy fikrlashi rivojlanadi,
o’qitish samaradorligi oshadi.
Tadqiqot maqsadi: Boshlang’ich sinflarda geometrik materialni o’qitishning didaktik
ta’minotini ishlab chiqish.
Tadqiqotni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar hal etiladi:
-
Boshlang’ich sinflarda geometriya elementlarini o’qitishning maqsadi, vazifalari, o’rnini
aniqlash, geometrik materiallarning mazmunini yoritish;
-
Geometriya elementlariga oid standart va dastur talablarini o’rganish;
-
Geometriya elementlariga oid didaktik materiallarning turi va mazmunini aniqlash;
-
Tajriba -sinov ishlarini o’tkazish va natijalarini tahlil qilish.
Tadqiqot metodlari: Ilmiy tadqiqot va ilmiy-pedagogik adabiyotlar hamda me’yoriy, o’quv-
dasturiy hujjatlarni tahlil qilish, o’quv jarayonini kuzatish, so’rovnoma, testlar o’tkazish,
eksperiment uslublari, pedagogik tajriba-sinov natijalariga matematik-statistik uslublaridan
foydalanib ishlov berish va umumlashtirish.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati: Tadqiqotda ko’rsatilgan geometrik materialni o’rgatishda
qo’llaniladigan metodik ko’rsatmalardan boshlang’ich sinf o’qituvchilari foydalansa bo’ladi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
Boshlang’ich sinflarda geometrik materiallarni o’rgatishning didaktik ta’minoti mazmuni,
turlari qo’llash metodikasi asoslandi va izchil bayon etildi;
Geometrik mazmundagi diktantlar, qiziqarli geometrik masalalar, geometrik material bo’yicha
testlar, didaktik o’yinlar jamlandi, tuzildi va ishga kiritildi.
Geometrik material boshlang’ich sinf matematika dasturida katta o’rinni oladi. Ko’pchilik
hollarda bu material arifmetik material bilan uzviy bog’lanadi. Shu bilan birga geometriya
elementlarini o’rganishga ilgariga qaraganda ko’proq mustaqillik beriladi va maqsadga
yo’naltiriladi.
Boshlang’ich sinflarda geometrik materialni o’rgatishning asosiy maqsadi geometrik figuralar
(nuqta, burchak, to’g’ri va egri chiziq, ko’pburchak, aylana va doira) haqida, ularning elementlari
haqida, figuralar va ularning elementlari orasidagi munosabatlari haqida, ularning ba’zi xossalari
haqidagi tasavvurlarning to’la sistemasini tarkib toptirishdan iborat.
58
Bunda o’quvchilarda nuqta, to’g’ri chiziq, to‘g’ri chiziq kesmasi, siniq chiziq kesmasi, siniq
chiziq, burchak, ko’pburchak, doira kabi figuralar to’g’risidagi boshlang’ich tushunchalar va
tasavvurlarni puxta shakllantiriladi.
Geometrik mazmunli masalalar va mashqlar tizimi hamda ular ustida ishlash metodikasi
bolalarda fazoviy tasavvurlarni shakllantirish, taqqoslash, abstraktlash va umumlashtirish
uquvlarini rivojlantirishga yordam berishi lozim.
O’qitishning asosiy vazifalaridan biri o’quvchilarda geometrik figuralarni o’lchov va chizma
asboblari yordamida va bu asboblarning yordamisiz o’lchash va yasashlarning amaliy malakalarini
(ko’zda chamalash, qo’lda chizish va h.k.) tarkib toptirishdir. O’quvchilarning nutq va fikrlashlari
shu asosda tarkib rivojlantiriladi.
Geometrik materialni o’rganish vazifalarini nazarda tutib, materialni o’rganayotganda turli
ko’rsatma qo’llanmalardan keng foydalaniladi. Bular jumlasiga geometrik figuralarning rangli
karta yoki qalin qog’ozdan tayyorlangan sinf ko’rgazmali modellari, figuralar, turli shakldagi
jismlar, shuningdek geometrik figuralar tasvirlangan plakatlar, doskadagi chizmalar, diafilmlar
kiradi. Bundan tashqari individual ko’rsatma qo’llanmalar bo’lgan qog’oz poloskalar, turli
uzunlikdagi cho’plar, qog’ozdan qirqilgan figuralar va ularning bo’laklari kabi tarqatiladigan
material talab etiladi. Ayrim mavzularni o’rganishda o’quvchilar bilan birgalikda qo’lda
ko’rgazmali qo’llanmalar tayyorlash foydali, bular to’g’ri burchak modeli, ko’pburchaklar
modellari (shu jumladan to’g’ri to’rtburchaklar va kvadratlar ham) va boshqa narsalardan iborat.
Doskada chizmalarni bajarish uchun chizmachilik o’lchash asboblari majmui: chizg’ich,
chizmachilik sirkuli, albatta, sinfda mavjud bo’lishi kerak. Shunday asboblar har bir o’quvchida
ham bo’lishi kerak.
O’quvchilarda geometrik tasavvurlarni tarkib toptirish, ularni chizish va albatta o’lchash
malakalari bilan qurollantirish, ular tafakkurini rivojlantirish masalalariga geometriya
elementlarini o’rganishda qo’llanadigan o’qitish metodlari javob beradi.
Geometriya propedevtik kursini o’qitishning muhim metodlari bu kuzatish metodi,
taqqoslash metodidan iboratdir; induktiv xulosa chiqarish bilan bir qatorda deduksiya
elementlaridan ham foydalaniladi. Amaliy ishlar metodi geometrik materialni o’rganishning
samarali metodlaridan biridir. Amaliy ishlar o’quvchilarning geometrik figuralarning mohiyatini
o’zlashtirishlarida ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bunda qog’ozdan, cho’plardan va simdan figuralarning
modelini yasash, chizish, o’lchash va hokazolar hisoblanadi. Shuningdek ob’yektlarning turli-
tuman bo’lishini ta’minlash lozim, bu bilan muhim bo’lmagan alomatlarni (rangi, o’lchami,
tekislikda joylashishi va h.k.) almashtirib turib, bolalar muhim alomatlardan (predmetlarning
59
shakli, figuralarning xossalari va boshqalarni) ajratishlariga va o’zlashtirishlariga yordam beriladi.
Geometrik tasavvurlar va tushunchalarning shakllanishi garchi mustaqil hamda maxsus yo’ldan
borsa ham, lekin geometrik materialni darsda mumkin bo’lgan joyda geometrik va algebraik
material bilan bog’lanishi kerak.
I-IV sinf o’quvchilariga geometrik materialni ochib berayotib, fazoda predmetlarning shakli,
o’lchami va o’zaro joylashishini bolalar maktabgacha davrdan egallashlarini hisobga olish kerak.
O’yin jarayonida va amaliy faoliyatlarida ular predmetlar bilan ish olib boradilar, ko’zlari
bilan ko’radilar, qo’llari bilan ushlab ko’radilar, chizadilar, yasaydilar va predmetlarning boshqa
xossalari ichidan asta-sekin shaklini ajratadilar. Maktabgacha yoshdagi ko’pchilik bolalar 6-7
yoshlarida shar, kub, doira, kvadrat, uchburchak, to’g’ri to’rtburchak shaklidagi predmetlarni
to’g’ri ko’rsata oladi. Biroq bu tushunchalarni umumlashtirish darajasi hali yuqori bo’lmaydi.
Kvadratni to’g’ri to’rtburchakka qarama-qarshi qo’yadilar, agar predmetlarning o’zi ularga tanish
bo’lmasa, uning tanish shaklini bila olmaydilar. Figuralarning burchaklari yoki tomonlarining bola
odatlanganidek bo’lmasligi, figuralarning har vaqtdagidan boshqacha joylashishi va hatto
o’lchamlari juda katta yoki juda kichik bo’lishi bolani dovdiratib qo’yadi. Shakllarning nomlarini
bolalar ko’pincha predmetlarning nomlari bilan chalkashtiriladi yoki almashtiriladi (masalan
uchburchakni “burchak”, “tom”, “bayroqcha” va h.k.) deb ataydilar. Predmetlarning fazodagi
vaziyatini xarakterlayotganda agar bolaning o’zi “sanoq boshi” (bolaga nisbatan chapda-o’ngda,
oldida orqasida, yuqorida-pastda, yaqinda-uzoqda va h.k.) bo’lsa, maktabgacha yoshdagi bolalar
fazoviy munosabatlarni ancha erkin anglaydilar. Tekislikdagi yoki fazodagi predmetlarning
boshqa predmetga yoki boshqa kishiga nisbatan vaziyatini bola ancha qiyinchilik bilan aniqlaydi.
Maktabda o’qitishda bolalarning mavjud tajribalariga tayanish ularning tasavvurlarini
aniqlashtirishi va boyitishi zarur.
REFERENCES
1.
Abdullayeva
Q.A.,Ochilova
M.O
va
boshqalar.Boshlanĝich
ta’lim
kontsepsiyasi.Boshlanĝich ta’lim.-T.:”Sharq”,1998.6-son 12-22b
2.
Abdullajonova M.Qobilova J kichik maktab yoshidagi òquvchilar aqliy faoliyati.Xalq
ta’limi 3-son.2003.52-53 betlar
3.
JumaniyozovQ.Geometrik tafakkurni rivojlantirish omili. Xalq ta’limi 3-son 2001-yil
4.
A.Abdurahmonov. “Maktabda geometriya tarixi” Toshkent 2006-yil.
