50
Stomatologiya
КУЧЛИ ЎҚЧИҚ РЕФЛЕКСИ
БОР БЕМОРЛАРГА
СИФАТЛИ СТОМАТОЛОГИК
ЁРДАМ КЎРСАТИШ
МУАММОЛАРИ
Annotanion
In the Republic of Uzbekistan, a great attention is
paid to Healthcare problems, including its integral part of
Dentistry.
Therefore, in this article authors deal with issues of
quality prosthetic on the patients with increased vomiting
reflex, based on foreign, National and own clinical
observations.
Key words:
vomiting reflex, dentistry servis
Аннотация
В Республике Узбекистан большое внимание уделя
-
ется проблемам здравоохранения, в том числе его не
-
отъемлемой части, стоматологической помощи.
В связи с этим, в данной статье авторами рассма
-
триваются вопросы качественного протезирования па
-
циентов с повышенным рвотным рефлексом, исходя из
опыта зарубежных, отечественных и собственных кли
-
нических наблюдений.
Ключевые слова:
рвотный рефлекс, стоматологи
-
ческая помощь.
Алимов А.С.,
Шамсиев Ф.Х.,
Алимов А.А
Тошкент врачлар малакасини ошириш институти
УДК: 616.315-007.254
Мамлакатимизда соғлиқни сақлаш муаммоларига
катта эътибор берилаётган бир пайтда [5], тиббиётнинг
ажралмас қисми бўлган стоматологик ёрдам сифатини
ошириш хам катта ахамият касб этади. Шу туфайли
қуйида келтирилган мақолада стоматологик беморлар
-
га, айникса кучли уқчик рефлекси (КЎР) бор беморлар
-
га сифатли ёрдам кўрсатиш ва протезлаш муаммола
-
ри [4,6], кучли уқчиқни келтириб чиқарувчи омиллар,
ўқчиқни сўндириш ва йўқотиш тадбирлари хақидаги
маълумотларни амалиётдаги врач-стоматологларга бе
-
морларни кабул вақтида ўқчиқ рефлексини камайтириш
учун тавсиялар берилади.
Кўпгина врач-стоматологлар, жумладан врач-сто
-
матолог-ортопедлар ўз тажрибаларидан биладиларки,
ўқчиқ рефлекси кучли бўлган беморлар стоматологик
ёрдамга жуда иштиёқсиз мурожат этадилар. Ўқчиқ ту
-
файли бундай беморлар ҳар кандай, хаттоки жуда оддий
стоматологик муолажалардан ҳам қўрқадилар. Натижа
-
да бу беморлар врач – стоматологга анча кечикиб, ка
-
салликлари асоратланган ҳолда мурожаат этадилар ва
стоматологик ёрдамни ўз вақтида олмасдан, овқат ей
-
ишга, гапиришга қийналиб юрадилар, бу ўз навбатида
умумий соғлиқларига ҳам салбий таъсир килади. Баъ
-
зан, беморлар даволанганларидан сўнг ўқчиқ йўқолма
-
са, врач мени нотўғри даволади, муолажа, айниқса, тиш
протези сифатсиз бўлган, деб ўйлайдилар ва врач ҳақи
-
да нотўғри фикрга борадилар. Бизнинг кузатувларимиз
ва кўп йиллик тажрибамиз шуни кўрсатадики, ўқчиқ
рефлекси кучли бўлган беморлар етарли даражада уч
-
райди ва улар бу нуқсон туфайли врач-стоматологга му
-
рожаат қилмайдилар.
Хўш, ўқчиқ рефлекси нима ўзи? Адабиётларда
келтиришларича “Ўқчиқ рефлекси – физиологик ҳи
-
мояланиш механизми бўлиб, ёт жисмларни трахея
-
га, халқумга тушишини олдини олади, бунда ёт жисм
халқум мушакларини қисқариши туфайли юқори нафас
йўлларидан сиқиб чиқарилади” [8].
Айни вактда, бу муаммо билан шуғулланаётган
олимлар ўқчиқ рефлекси клиник кўринишини хил
-
ма-хил эканлигини қайд этганлар: КЎР назорат қилиб
бўлмайдиган қусуқ ва халқум мушакларининг кучли
қисқариши ҳамда кўз ёши оқиши, сўлак ажралиши, тер
-
лаш, айрим ҳолларда хаттоки ҳушдан кетиш ҳолатлари
каби симптомларнинг йиғиндисидан иборатдир [1,2].
Бу симптомлардан атиги биттасини намоён бўлиши
врач муолажаларини қийинлашувига ва даволаш сифа
-
тининг пасайишига олиб келади.
Бизга маълум бўлган ва мавжуд адабиётларни таҳ
-
лил қилар эканмиз, кучли ўқчиқ рефлекси муаммоси
жуда юзаки ёритилганлигини пайқадик. Ўқчиқни ка
-
майтириш учун стоматологик муолажа вақтида бемор
тана ҳолатини тўғри тутиши (бошини олдинга олиши),
бурун билан чуқур-чуқур нафас олиши, қолип олина
-
диган қошиқни тўғри танлаш каби усулларни қўллаш
таклиф қилинади. Бу тадбирлар хар доим ҳам самара
бермайди ва ўқчиқ муаммосини ҳал қилмайди.
51
в помощь практикующему врачу
КЎР муаммосини мухокама қилишда психоген ва
соматик келиб чиқувчи ўқчиқ рефлексини бир-биридан
аниқ ажратиш қийин. Бу турдаги кўринишларни диф
-
ференциал ташҳисотида уларнинг биринчи белгила
-
рининг намоён бўлиш ва сўниш вақти аҳамиятлидир.
Соматик КЎР физик таъсир туфайли келиб чиқади ва
бу таъсир тўхташи билан йўқолади. Психоген КЎР эса
беморни қабул қилишдан анча олдин ёки врач билан
суҳбат жараёнида бошланади ва бемор клиникадан кет
-
ганидан сўнг йўқолади. Бу ўқчиқ тури ҳусусиятлари
шундан иборатки, клиник белгилар кўриш, сезиш, эши
-
тиш каби таъсирлар туфайли ҳам пайдо бўлади.
КЎР клиник кўриниши ва белгилари ҳусусиятла
-
рини билиш тўғри даволаш тактикасини белгилаш ва
даво усулини танлаш учун зарурдир. Ўқчиқ рефлекси
кўриниши бўйича енгил даражаси халқум орқа девори
қитиқланганда пайдо бўлади. Ўрта даражада эса ўқчиқ
қаттиқ танглайни орқа қисмини ва тил елкасини қи
-
тиқлаганда юзага келади. Беморни оғзига стоматологик
асбобни киритилган заҳоти пайдо бўладиган ўқчиқни
оғир даражали, деб ҳисобланади.
G.S.Bassi КЎР пайдо қилувчи 4 та этиологик омилни
кўрсатиб ўтади:
1) махаллий омиллар;
2) анатомик омиллар;
3) психоген омиллар;
4) ятроген омиллар.
КЎР чақирувчи махаллий омилларга юқори нафас
йўллари касалликлари, тумов, ошқозон ичак йўли ка
-
салликлари, моддалар алмашинуви бузилиши каби
омиллар киради.
Анатомик омилларга оғиз бўшлиғи шиллиқ қавати
-
нинг юқори сезувчанлиги, тил холати ва тил ости суяги
жойлашуви каби ўқчиқ чақирувчи омиллар сабаб, деб
кўрсатилади. Илмий адабиётларда эса ”триггер соҳа
-
лар” деб аталувчи сабабларни учратиш мумкин [8]. Бу
соҳаларга тил ўзаги, танглай, тилча, ҳалқум орқа дево
-
ри, танглай-ҳалкум бурмалари киради.
Психологик омиллар – бу инсоннинг психологик ҳо
-
латига боғлиқ бўлиб, стресс ҳолатлари, қўрқув, протез
-
лаш ва даволаш самарасига ишончсизлик каби ҳолатлар
киради. Бу омилларни йўқотиш ёки камайтириш анча
оғир кечиши мумкин.
Ятроген омиллар эса осон, енгил йўқотилиши мум
-
кин. Бунинг учун қолип қошиқларини тўғри танлаш,қо
-
лип ашёси миқдорини меъёридан кўпайтирмаслик,
протез чегарасини кенгайтириб юбормаслик, прикус
баландлигини тўғри аниқлаш, протез юзасини яхши
силлиқлашга ва жилвирлашга эътибор бериш керак.
Бизнинг фикримизча юкоридаги омиллар айрим
ҳолатлардагина якка ҳолда таъсир килади, аксарият
ҳолатларда эса биргаликдаги таъсири кузатилади. Шу
-
нинг учун этиологик жиҳатдан аралаш омилларни ҳам
қўшиш керак, деб ҳисоблаймиз.
КЎР бор беморларни протезлашга киришиш учун
юқорида келтирилган омилларни йўқотишга ёки камай
-
тиришга эришиш лозим. Бундай беморларни даволаш
жараёнида врач-стоматолог бемор билан яқин суҳбат
-
дош бўлиб, унинг ишончига кириб бориши жуда аҳа
-
мият касб этади. Шунинг билан биргаликда ўқчиқни
қолдирувчи ёки камайтирувчи усулларни биргаликда
кўллаб яхши натижаларга эришиш мумкин.
G.S. Bassi КЎР ни камайтирувчи омилларни таҳлил
қилиб чиқиб, бу омилларни умумий ва махсус усуллар
-
га ажратади [7, 8].
Махсус усулларга қуйидагилар киради:
1) беморга ҳар-ҳил ҳаракатлар қилишни буюриб
чалғитиш;
2) фармакологик;
3) аралаш;
4) муаллифлар таклиф қилган ҳар –ҳил усуллар.
Беморларни текшириш ва анамнез йиғиш босқичида
қуйидагиларга этибор бериш керак:
1. КЎР келиб чиқиш сабаблари, оғирлик даражасини
аниқлаш ва дифференциал диагностика қилиш керак.
2. Олдинги даволаниш натижаларини сўраб су
-
риштириш (стоматологик ва умумий даволаниш).
3. Беморлар билан яқин мулоқатга кириб, ишончини
оқлаш ва беморлар даволаниш жараёнида нимани кута
-
ётганлигини аниқлаш.
4.“Триггер соҳалар” бор-йўқлигини аниқлаш (тил
узаги, танглай, тилча,халкум орка девори, танглай-тил
ва танглай халкум бурмалари сохасида).
КЎР бор беморларга ўзгача диққат билан қараш
талаб этилади. Бу эса қабул вақтини чўзилишига олиб
келади. Врач бемор билан узоқ суҳбатлашиб ҳар бир ва
-
зиятни ва муолажани хавфсизлигини беморга тушунти
-
риб, агар зарур бўлса муолажани бемор ҳоҳлаган вақтда
тўхтатиш мумкинлигини уқтириб ўтиши лозим (ўқчиқ
келиб қолганда бемор қўли билан ишора қилиши ёки
бирор овоз билан белги бериши мумкин). Беморлар қа
-
були жараёнида ятроген омилларни хам камайтиришга
харакат қилиш керак.
Қолип олиш жараёнида қуйидаги омилларга этибор
бериш керак:
1. Беморни қолип олиш учун олдиндан тайёрлаш.
Масалан: ош тузи эритмаси билан оғизни чайиш, шил
-
лиқ қаватни анастетик шимдирилган тампон билан ар
-
тиш.
2. Қолип олиш қошиғини тўғри танлаш (катта ва
узун қошиқлар шиллиқ қаватни қитиқлайди).
3. Беморни ўргатиш учун қолип олиш қошиғини бир
неча бор оғизда ўлчаб кўриш. Қошиқни оғизга қўйиш
-
дан олдин тана температурасигача иситиш керак. Қо
-
лип ашёсини ортиқча олмасдан, тўғри ва керакли миқ
-
дорда олиш.
4. Қолип ашёси оғизда узоқ қолмаслиги учун ашё
-
ни тезроқ қотиш тадбирларини қилиш ёки тез қотувчи
ашёлардан фойдаланиш керак.
5. Беморни тўғри ўтқазиб, бошини олдинга бироз
оғдириш керак.
52
Stomatologiya
Адабиётларда КЎР бор беморларни кўниктириш
учун ҳар –хил махсус усуллар келтирилган. Булар жум
-
ласига тиш чўткаси, резина дисклар, ҳар-хил шарчалар
-
ни оғизда ушлаб туриш, оғизни очиб турганда ютиниш,
чуқур-чуқур бир маромда нафас олиш (нафас олишни
абдоминал тури) киради.
Кўп йиллик тажрибамиздан келиб чиққан ҳолда
биз КЎР бор беморларни даволаш жараёнида қуйидаги
усулларни таклиф этамиз: юқори ва пастки жағлар учун
мўлжалланган қолип олиш қошиқларини оғизда ўлчаб
кўриб, ўлчамлари мос келганини танлаб олиб, бир неча
кунга беморни қўлига бериб юборамиз. Бемор уй ша
-
роитида бўш вақтларида, овқатланишдан олдин ва кей
-
ин бу қошиқларни оғизда галма-гал жойлаштириб, бир
неча дақиқа оғизда ушлаб туради. Қошиқларни навбат
-
ма-навбат гоҳ юқорисини, гоҳ пасткисини оғизга қўйиб
чуқур-чуқур нафас олиб, машқ ўтказади. Бунинг нати
-
жасида оғиз бўшлиғи шиллиқ қавати ёт жисмлар таъси
-
рига аста-секин ўрганиб, ўқчиқ рефлекси сўниб боради.
Бу машғулот бир неча кун давом этиши мумкин. Бемор
қошиқларни оғизда ўқчиқсиз бемалол солиб юрадиган
бўлганидан сўнг врач қабулига келади. Бунда қолип
олиш жараёни бемор учун ҳам, врач учун ҳам анча ен
-
гил кечади.
Қолип олиш жараёнида қошиқларни оғизга жой
-
лаштириш кетма-кетлиги борасида ҳам олимлар ва
амалий шифокорлар ҳар-хил фикр билдиришади. Ай
-
римлар, КЎР ни олдини олиш учун юқори жағда қо
-
лип ашёси тўлдирилган қошиқни аввал дистал (орқа)
томонидан (“А” чизиғи) қўйиб, аста- секин олдинги
соҳаларга олиб келишни тавсия этадилар. Баъзи муал
-
лифлар эса бу усулда қолип ашёси ортқчасини юмшоқ
танглай ва халқум деворига ўтиб кетишини назорат қи
-
лиш қийин, деб ҳисоблайдилар. Шунинг учун улар қо
-
шиқни аввал олдинги (фронтал) соҳада босиб, назорат
остида орқа соҳаларга оҳиста ботиришни таклиф эта
-
дилар. Бунда ортиқча ашёни стоматологик ойна ёрда
-
мида олиб ташланади. [4,6].
Бу иккала ҳолатда ҳам асосий эътибор ортиқча қо
-
лип ашёсини юмшоқ танглайга ва халқум деворига ўтиб
кетишини олдини олиш чораларини таъминлашдан
иборат.
Шуни таъкидлаб ўтиш керакки, айрим ҳолларда
қолип олиш қийинлиги туфайли чала-ярим қолиплар,
баъзи жойлари аниқ тасвири йўқ, суркалиб кетган, ҳаво
бўшлиқлари бор қолиплардан фойдаланиб тиш про
-
тезлари тайёрланади. Бу жуда катта хато ҳисобланиб,
протез тайёр бўлганидан сўнг, улардан фойдаланиш
жараёнида қайтариб бўлмас асоратларга олиб келади.
Оғиз бўшлиғига мос келмаган бундай протезлар баттар
ўқчиқ чақиради.
Врач-стоматолог-ортопед тиш протезларини кўздан
кечириб ва баҳолаб, ўқчиқ чақирувчи омилларни барта
-
раф этиш керак. Бу омлларга:
• Тиш протези оғизда тўлиқ жойлашмаслиги (балан
-
сировка);
• Пластинкали протез орқа чегарасини ўта узун бў
-
лиши (дистал соҳаси, “А” чизиғи, тил ости соҳаси). Бу
ҳолат “триггер соҳалари”ни қитиқлашига ва ўқчиққа
олиб келади;
• Прикус баландлигини кўтариб қўйиш;
• Протез юзасини ўта силлиқ бўлиши. Бунда протез
юзасига ёпишқоқ сўлак ёпишиб олиб, беморда нохуш
-
лик пайдо бўлади. Шунинг учун баъзи беморларга юза
-
си жилосиз, хира бўлган ёки шиллиқ қават рельефини
такрорлайдиган юзали протез тайёрлаб берилади. [3, 7,
8].
Махсус усуллардан яна беморларни чалғитиб,
стресс ҳолатидан чиқариш, беморлар диққатини бошқа
бир ҳодисаларга чалғитиш (қўл ва оёқ мушакларини та
-
ранглаштириш, оёқ-қўлни қимирлатиш, дилда маълум
бир сонгача санаш, беморга яхши ҳиссиётли ходисалар
-
ни эслаш ва ўйлаш, бирор куй ёки қўшиқни дилида хир
-
гойи килиш). Баъзи ҳолларда эса гипноз усулини ҳам
қўллаш мумкин.
Фармакологик усулларга маҳаллий ва умумий таъ
-
сир этувчи омилларни киритиш мумкин. Стоматологик
амалиётда одатда перорал, ингаляцион, томирга юбо
-
риб таъсир этиш орқали КЎР ни камайтириш ёки сўн
-
дириш усуллари қўлланилади. Қатор муаллифлар та
-
блеткалар, драже, гель, спрей дорилар (пурковчи), оғиз
чайиш учун ҳар-хил суюқликлар қўллашни таклиф эта
-
дилар [7]. КЎР ни ўрта ва оғир даражаларида седатив
препаратлар ва хатто умумий наркоз ҳам қўллаш мум
-
кин. Булардан ташқари акупунктура, электронейрости
-
муляция, гипноз каби мураккаброқ усулларни ҳам қайд
этиб ўтиш лозим.
КЎР муаммосини мухокамаси ниҳоясида шу ҳуло
-
сага келиш мумкинки, стоматологик ёрдам қуйидаги
шарт-шароитларни ва талабларни бажаргандагина си
-
фатли бўлиши мумкин:
Бемор томонига қўйиладиган талаблар:
• Стоматологик ёрдамга вақтида мурожаат қилиш;
• Бемор психоэмоционал ҳолати яхши даражада бў
-
лиши;
• Беморни врачга, клиникага ишончи;
• Бемор билан врач орасидаги ўзаро муносабатни
ижобий тарафга шакллантириш;
• Бемор протезга кўникиш имкониятини ошириш;
• Врач тарафидан буюрилган ҳамма тавсияларни
аниқ бажариш.
Врач томонига қўйиладиган талаблар:
• КЎР бор беморлар билан ишлаш тажрибаси борлиги;
• Врачнинг бемор билан ўзаро бевоста ва билвосита
касбий ва шахсий муносабатларни ўрната олиши;
• Беморларда КЎР борлигини аниқлаш, текшириш, ва ўқчиқ
рефлексини сўндириш усуларини билишлик;
• Сифатли ва бемор талабини қондирадиган стома
-
тологик ёрдам кўрсата билиш;
53
• Беморга протезлашдан кейин протезга ўрганиш ва
кўникиш учун оптимал шароитларни таъминлаш.
Хулоса қилиб айтганда, ўқчиқ сабабли стоматоло
-
гик ёрдамдан қўрқиш ёки бош тортиш кўпинча ятроген
омиллар таъсири туфайли келиб чиқади. Бунга сабаб,
беморларда ташқи таъсирга жавоб реакцияси даража
-
сининг ҳар-хил бўлиши, яъни оғиз бўшлиғи шиллиқ
қавати оддий жавоб реакциясидан тортиб, то бош мия
пўстлоғида кечадиган ва мураккаб руҳий кечинмалар
-
ни пайдо қилувчи жараёнлар бўлиши мумкин. Шунинг
учун КЎР келиб чиқиши ва рефлектор ҳимоя механиз
-
ми ҳар хиллиги билан ажралиб туриши кузатилади.
Шундай қилиб, КЎР ни келиб чиқиши ва клиник
намоён бўлиши ҳусусиятларини ҳисобга олиб, бемор
-
ларни текширишнинг, даволашнинг умумлаштирилган
усулларининг йўқлиги стоматологик ёрдам сифатига
шубхасиз таъсир этади ва врач ишини ҳолисона баҳо
-
лашни қийинлаштиради.
Адабиётлар рўйхати
1. Арутюнов А.С., Кицул И.С., Лебеденко И.Ю.,
Газаян В.В. Опыт
2. разработки методов управления качеством
челюстно-лицевого протезирования // Стоматология.
- 2011. - №4. - С.59-62.
3. Ганиев У.А., Нигматов Р.Н. Методика объем
-
ного моделирования нижнего полного съемного проте
-
за // Stomatologiya. - 2016.- №4. С.41-
4. 43.
5. Ковалева И.А., Аболмасов Н.Н., Ратникова
С.П. Особенности курации пациентов пожилого и стар
-
ческого возраста с полным отсутствием зубов // Рос.
стоматол. журн.- 2007. №4. - С. 28-31.
6. Маслий В.Г. Факторы успеха стоматологиче
-
ской реабилитации пожилых пациентов // Дентал Юг.
– 2011. - №3 (87).
7. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тар
-
тиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тош
-
кент. - 2017. - 18-21 б.
8. Саввиди К.Г., Саввиди Г.Л. Клинико-лабора
-
торные приемы, способствующие привыканию к пол
-
ным съемным пластиночным протезам пациентов по
-
жилого и старческого возраста с неблагоприятными
клиническими условиями полости рта // Стоматоло
-
гия. – 2007. - №2. – С. 66-67.
9. Amariei C., Nuca C. Состояние полости рта и
качества жизни населения // Dental forum. - 2007. - №
3. – С. 8-13.
10. Bassi G.S., Humphris G.M., Longman L.P., The
etiology management of gagging: a review of the literature
// J.Prosthetic Dentistry. – 2004 may. - № 91 (5). – Р.459-
487.
смежная дисциплина
КОМПЛЕКСНОЕ ЛЕЧЕНИЕ
МЕСТНОРАСПРОСТРАНЕН
-
НОГО РАКА
ГОРТАНОГЛОТКИ
Annotation
In the department of head and neck tumors of the
Tashkent regional oncological dispensary complex
treatment of locally spread laryngopharyngeal cancer
is performed with the use of the combined operation
«Laryngopharyngoesophagectomy
with
one-stage
pharyngoesophagoplasty with the help of the gastric stem».
Despite the traumatism and high risk of postoperative
complications, laryngopharyngoezofagectomy with a one-
stage gastric stem plasty and pharyngogastroanastomosis is
an alternative treatment of locally spread forms of cancer
of the laryngopharynx and cervical esophagus resistant to
chemoradiotherapy.
Хулоса
Тошкент вилояти онкология диспансери Бош ва
бўйин ўсмалари бўлимида махаллий тарқалган хиқил
-
доқ-халқум ўсмаларини “Ларингофарингоэзофагэкто
-
мия ва бир вақтнинг ўзида ошқозон банди ёрдамида фа
-
рингоэзофагопластика” комбинирланган операциясини
қўллаган холда комплекс даволаш олиб борилмоқда. Ла
-
Ганиев А.А.,
Эгамбердиев С.К.,
Жилонов А.А.
Ташкентский государственный
стоматологический институт
УДК: 616.315-007.254
