(Doctor axborotnomasi, 2011, № 2, Sainarqand
DORI VOSITALARINING SALBIY TA'SIRLAR!
RShTYolM SF (Direktori - prof. Axmedov Yu.M.) Toksikologiya bo'limi Samarqand davlat tibbiyot instituti
(rektori - prof. Shamsiev A.M.) Klinik farmakologiya kafedrasi (mudiri - prof. Ibadova D.N.)
JSST bo'yicha dori vositalarining salbiy ta’siri (side
effect) deb - dori vositasini odatdagi dozada qo'llanilganda
kelib chiqadigan va uning farmakologik xususiyatlariga
bog'liq bo'lgan har qanday kutilmagan (terapevtik
bo'lmagan) sama- ralariga aytiladi.
Dorilardan kelib chiqadigan salbiy reakciyala- ri
(adverse drug reactions) deb - odamlarda dori vositalarni
profilaktika, diagnostika, davolash, shuningdek fiziologik
funkciyalarni korrekciya- lash va modifikaciyalash uchun
buyurilgan doza- lar qabul qilinganda kelib chiqadigan
organism uchun zararli, xavfli reakciyalardir.
Dori vositalarining zaxarli ta’siri esa dori vositalarining
dozasi oshirilganda kelib chiqadi va odatdagi terapevtik
dozada qo'llanilganda kuza- tilmaydi, shuningdek ulaming
og'irlik darajasi dozaga bog'liq bo'ladi.
Salbiy ta'sirlarning kelib chiqish chastotasi va ulaming
og'irlik darajasi pacientning individual xususiyatlariga,
yoshiga va jinsiga, asosiy va qo'shimcha kasalliklaming
og'irlik darajalariga, dori vositasining farmakodinamik va
farmakoki- netik xususiyatlariga. uning dozasiga. qo'llash
davomiyligiga, yuborish yollariga, boshqa dorilar bilan
o'zaro hamkorligiga bog'liq.
Salbiy ta'sirlarni ko'p kelib chiqishi sababla- ridan biri -
dori vositalarini noracional va asossiz qo'llashdir.
Salbiy ta'sirlar asosan quyidagi xavfli guruh- larida ko'p
uchraydi:
•
Buyrak va jigar funkciyasi buzilgan bemor- larda.
•
Bir vaqtda bir nechta dori visitalari qabul qilayotgan
bemorlarda. shuningdek terapevtik di- apazoni tor dorilar
qabul qilayotgan bemorlarda.
•
Yoshi keksa bemorlarda va homiladorlarda.
Salbiy ta'sirlarni tasnifi
•
Prognozlashga ko ra:
Prognozlab bo'ladigan
•
Prognozlab bo'Imaydigan
•
Kelib chiqish xarakteriga ko'ra - bevosita va
bilvosita.
•
Klinik ko'rinishlarini joylashishiga ko'ra - mahalliy
va tizimli
•
Kechishiga ko'ra - o'tkir (dori vositasi qabul
qilingandan so’ng 60 minut ichida rivojlansa), o'tkir osti (1-
24 soat ichida rivojlansa), latent (2 va undan ko'p sutka
davomida kelib chiqsa).
•
Klinik kechishini og'irlik darajasiga ko'ra - yengil,
o'rtacha og'irlikda. og'ir darajali.
Klinik tasnifi:
•
Umumiy reakciyalar
•
Teri va shilliq pardalarni zararlanishi
•
Nafas olish a'zolarining zararlanishi
•
Yurakning zararlanishi
Salbiy ta'sirlarni kelib chiqish vaqti va mex-
anizmiga ko'ra, shuningdek klinik xususiyatla-
riga ko'ra tasnifi:
•
A tip - prognozlab bo'ladigan ta'sirlar.
Birlamchi toksik reakciyalar yoki dori vositalarini
dozasini oshirib yuborish tufayli kelib chiqadigan nojo'ya
ta'sirlar
Xususiy salbiy ta'sirlar
Ikkilamchi ta'sirlar
Dorilaming o'zaro hamkorligi tufayli kelib chiqadigan
nojo'ya ta'sirlar
•
В tip - prognozlab bo'lmaydigan salbiy ta'sirlar
Dori vositasini individual ko'tara olmaslik
Idiosinkraziya
Dori vositasiga yuqro sezgirlik yoki allergiya
Psevdoallergik reakciyalar
•
C tip - dori vositalarini uzoq qo'llash bilan bog'liq
bo'lgan reakciyalar
•
D tip — uzoq vaqtdan so ng kelib chiqadigan
reakciyalar
•
E tip - dori vositasini kutilmagan samara- sizligi
Mavzuning
dolzarbligi:
Tibbiyotning
barcha
sohalarida davolashda dori vositalari keng qo'llaniladi,
ularni ishlab chiqish ham kundan kunga ko'payib bormoqda.
Dori vositalari terapevtik samara ko'rsatishi bilan bir qatorda
nojo'ya ta'sir ham ko'rsatadi, shuningdek keying vaqtlarda
ulardan zaharlanish holatlari ham ko'p uchramoqda. Ushbu
holatlar ko'pincha bemorlarning vaqtincha ish qobiliyatini
yo'qotishiga. ayrim holatlarda og'ir asoratlarga, hattoki
o'limga sabab bo'lmoqda.
Izlanishdan maqsad:
Dori vositalari bilan zaharlanish
asosan qaysi jinsda, necha yoshda, qaysi guruh yoki aynan
aysi dorilardan ko'p uchrashini tahlil qilish, ularni oldini
olish chora- tadbirlarini ishlab chiqishda qaysi holatlarga
ko’proq e'tibor qaratishligini kerakligini aniqlab i olish.
Tekshiruv materiallari va uslublari:
RShTYolM SF
ning toksikologiya bo'limiga yotqizilgan bemorlarning
kasallik tarixlari va j
Sayilov U.K.,
Tursunkulov A.R.,
Ibadova D.N.,
Siddiqov O.A.
QOofyor tvtforotnomasi, 2011, № 2, Samarqand
ulami statistic tahlil qilish.
Asosiy qism:
RShTYoIM SF ning toksikologiya
bo'limiga 1010 yil sentabr-noyabr oylarida yotqizilgan
bemorlarning kasailik tarixlari tahlil qilinganda 68 ta
holatlarda dori vositalaridan zaharlanish, 30 ta holatda dori
vositalarining nojo'ya ta'sirlari aniqlandi. Ularni statistik
tahlil qilinganda quyidagilar aniqlandi:
1-
Jadval
Dori vositalaridan zaharlanish
jinsi/
Jami ______ Ayollar ______ Erkaklar
yoshi
Soni
%
Soni
%
Soni
%
20 yoshgacha
29
42,6
26
45,6
3
27,3
21-30 yosh
25
36,8
20
35,1
5
45,5
31 -40 yosh
7
10,3
5
8,8
2
18,2
41-50 yosh
6
8,8
5
8,8
1
9,1
51 -60 yosh
0
0,0
0.0
-
0,0
60 yosh va >
1
1,5
1
1.8
-
0,0
Jami
68
100
57
100
11
100.0
Dori vositalarini zaharlanishdagi ishtiroqi
DV guruhi
yoki nomi
Zaharlanish
holatlarida
ishtiroqi
%
NYaQ
25
36,8
Psixotrop
19
27,9
Dimedrol
10
14.7
Sonnat
6
8,8
Antimikrib
3
4.4
Dori vositalaridan allergik reakciyalar
Jinsi Jami Ayollar Erkaklar
Yoshi
Soni
%
Soni
%
Soni
%
20 yoshgacha
7
23.3
3
15,8
4
36,4
21-30 yosh
10
33,3
6
31,6
4
36,4
31 -40 yosh
4
13,3
2
10,5
2
18,2
41-50 yosh
1
3,3
1
5,3
-
0,0
51 -60 yosh
5
16,7
5
26,3
-
0,0
60 yosh va >
3
10,0
2
10,5
1
9,1
Jami
30 100,0
19
100,0
11
100,0
Allergik reakciyalarni keltirib chiqarga dorilar
guruhi va ularning allergik reakciyalarda ishtiroqi
(allergic reakciyalar bir nechta dori vositalarini birga
qo'llanilgan holatlarda kuzatilganda. allergic reakciya
sababachisi aniq bo'lmaganligi sababli har bir dori
vositasi uchun 1 ta allergic reakciya hisoblanadi). Dori
vositalaridan allergik reakciya- lardan anafilaktik shok (2
ta bemorda baralgin va vikasol in ekciyada qo'llanilgan),
Stiwens-Jons sindromi (2 ta bemorda Ofloksacin AMO
bilan birga qo'llanilganda va strofantindan so'ng), Layel
sindromi (1 ta bemorda Analgin qo'llanilganda)
ko'rinishida
kuzatilgan,
qolgan
holatlarda
o'tkir
krapivnica, Kwinke shishi ko'rinishida kechgan.
Yuqoridagi ma'lumotlarga ko'ra dori vositalaridan
zaharlanish holatlari acocan 30 ёшгача бул- ган аёллар
орасида (80,7%) ko'p uchramoqda. Buning asosiy
sabablandan biri oiladagi turli xil kelishmovchiliklar va
tushunmovchiliklardir.
Zaharlanish holatlarini keltirib chiqargan dori- lar va
ularning zaharlanish holatlarida ishtiroqi (zaharlanish
holatlari bir vaqtda bir nechta dori vositalardan kuzatilgan
holatlarda har bir dori vo- sitasi uchun 1 ta zaharlanish
holati hisoblanadi)
2-
Jadval
Yuqorida keltiriIganidek allergic reakciyalar B-
tipdagi salbiy ta'sirlarga kiradi va ularni kelib chiqishini
oldindan aytib bo'lmaydi. Allergik
reakciyalar nojo'ya ta'sirlar orasida ko'p uchraydi va og'irk
ko'rinishlarda kechganda o'lim ko'rsatkichi yuqori bo'ladi.
3-
Jadval
•Doctor a^borotnomasi, 2011, № 2, Samarqand
12.
4-Jadval
Qayd etilgan allergik reakciyalarda NYaQDV va antimikrob DV ning ishtiroqi
DV guruhi yoki
nomi
Allergik
reakciyalarda
ishtiroqi
%
Antimikrob
13
43.3
NYaQ
12
40
Zaharlangan bemorlarga yordam
ko'rsatish standard:
1.
ABC principida bemor holatini stabillash (A -
Airway
-
nafas yo'llarini o’tkazuvchanligini
ta'minlash, В - Breathing - nafas olishni va C -
Circulation - qon aylanishini qo'llab quv- vatlash)
2.
Bemorning anamnezini o'rganish va bemorni ko'zdan
kechirish
3.
Bir
nechta
toksikantlar
bilan
zaharlanish
mumkinligini va qo'shma patologiyalar (travmalar,
ko'yishlar, somatic kasalliklar) bo'lishi mumkinligini
ham hisobga olish
4.
Toksikantlarni (toksikantni) identifikaciya- lash, agar
mumkin bo'Isa manbasini aniqlash
5.
Antidotlami qo'llash (ko'rsatma bo'yicha):
Antixolinergik vositalar- Fizostigmin, Nivalin
Benzodiazepinlar -Flumazenil
B-blikatorlar - Glucagon
Kalciy kanallari blokatorlari - Kalciy, Glucagon Yurak
glikozidlari - Digoksinspecifik Fab Heparin - Protamin
sulfat
Temir preparatlari - Deferoksamin
Izoniazid - Piridoxin
Metotreksat - Folat, Leykovorin
Triciklik antidepressantlar - Natriy bikarbonat
salliklarni aniqlash
8.
Detoksikacion va quvvatlovchi terapiya o'tkazish
9.
Ko'rsatma asosida va yetarli sharoit bo'Isa
detoksikaciyaning efferent usullaridan foyda- lanish
Xulosa:
Yuqoridagi ma'lumotlami hisobga olib
aytadigan bo'lsak, aholi orasida asosan oila- dagi turli xil
kelishmovchiliklar va tushunmovchi- liklar tufayli o'z
joniga qasd qilish maqsadida dori vositalarini ko'p
miqdorda. aralash dorilarni qabul qilish holatlari ko'payib
bormoqda, ayniqsa bu holatlar 30 yoshgacha bo'lgan
ayollar orasida ko’p uchramoqda. Dori vositalaridan
zaharlanish- larda asosan nosteroid yallig'lanishga qarshi,
psixotrop, antigistamin (dimedrol), uyqu chaqi- ruvchi
(sonnat) dori vositalarini qabul qilish ko'pchilikni tashkil
etadi.
Ushbu holatlarni kamaytirish maqsadida aholi
o'rtasida, oilada ma'naviy-ma'rifiy ishlarni ku- chaytirish
bilan bir qatorda dori vositalarining salbiy ta'sirlarini,
ulardan zaharlanish oqibatiari to g'risida. shuningdek
uyda dori vositalaridan foydalanish, ularni saqlash tartib
qoidalari, shar- tlari to'g'risida ham tushuntirish ishlari
olib borish kerak.
Varfarinli (bilvosita) antikoagulyant - vitamin К
Aktivlangan ko'mir - zaharlovchi moddalami
Allergik reakciyalarni oldini olish chora- tadbirlarini biri
- dori vositalarini shifokor tav-
absorbciya yo'li bilan organizmda kamaytiruvchi vosita
bo'lib, uni zaharlovchi vositalarga 1:10
nisbatda qo'llash kerak.
siyasisiz va nazoratisiz qabul qi Imaslikdir. Sog'liqni
saqlash vazirligining 2010 yil 18 iyun-
dagi 191-sonli buyrug'ini joylarda amalga oshiri-
6.
7.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Zaharlovchi moddani oshqozon-ichak trakti- dan,
teri va kon'yunktiva yuzasidan olib tash- lash
Intoksikaciya asoratlarini va qo'shimcha ka-
lishi va nazorat qilinishi ushbu holatlarni kelib chiqishini
kamaytirishdagi chora-tadbirlaming asosiysisi va eng
samara!isidir.
Adabiyotlar
Клиническая фармакология. Под редакцией акад. РАМН, проф. В.Г. Кукеса Москва 2008
Щербак С.Г., Першин А.В., Терешин А.Е., Сарана А.М., Белокопытов И.Ю. Диагностика острых отравлений. Учебное
пособие. С.-Петербург-2004
Общая токсикология. Под редакцией Б.А. Курляндского, В.А. Филова. Москва 2002
Р. Лудевиг, К. Лос Острые отравления Москва - 1983
Луис Дж. Линг, Ринард Ф. Кларк, Тимоти Б. Эриксон, Джон X. Секреты токсикологии Москва 2006
М.Г. Астафьева, Л.А. Горячкина Аллергиология Москва 2002
В.И. Пыцкий, В.И. Адрианова, А.В. Артомосова Лекарственная аллергия Москва 1991
Д. Станева-Стойчева Лекарственные взаимодействия Тошкент 1990
Наджимутдинов К.Н. Побочное действие лекарственных средств. Методическая рекомендация. 1987
Белоусов Ю.Б. «Клиническая фармакология и фармакотерапия». М., 1993, 1997,2000
Мавлянов И.Р., Музрабеков Ш.М. Психотроп дори воситаларининг клиник фармакологияси. Укув-услубий кулланма.
Тошкент. 1996
Михайлов И.Б. Клиническая фармакология, С-Петербург, 1999
