Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Инсон популяцияларининг генетик хилма-хиллигини ўрганиш, унинг генофонди шаклланиши сцена-рийлари борасидаги тадкиқотлар замонавий генетиканинг энг истиқболли йўналишларидан биридир. Ушбу фан соҳасининг жадал ривожланиши инсон томонидан китъаларнинг эгалланиш йўлларини аниқлашга имкон берди. Марказий Осиё халкларини ўрганиш бу йўналишда жуда қизиқарли маълумотларни бериши мумкин, зеро Марказий Осиё ўзининг географик жойлашуви бўйича Европа ва Осиё ўртасидаги боғловчи халқа бўлиб хизмат қилади. Тарихий этнографик ва археологик тадқиқотлар маълумотларига кўра, ушбу худуд замонавий одам аждодларининг кадимда шаклланишида ва Евроосиё бўйича тарқалишида муҳим роль ўйнаган. Марказий Осиё халқлари ҳақидаги маълумотлар, ҳатто ўрганилган генетик маркерлар бўйича ҳам, бўлинган ва тасодифий характерга эга эканлигини кўрсатади. Бундан ташқари, тарихий, археологик, палеонтологик ва баъзи бир антропогенетик тадқиқотларга кўра, ушбу ҳудуд ҳозирги одам аждодларининг Евроосиё қитъаси бўйлаб тарқалишида маълум роль ўйнаганлигини кўрсатади. Шу сабабдан, Марказий Осиё ахолиси генофонди ҳакидаги янги ва аввал йиғилган маълумотларга комплекс бахо бериш ва умумлаштириш жуда муҳим, чунки ушбу минтақа аҳолиси генофондининг мураккаб популяцион тизим сифатидаги тахлилий тадқикотлари мавжуд эмас.
Одам популяцияларининг генетик тузилишини ўрганишда уларнинг бўлиниши ва тузилиши ҳақида тасаввурга эта бўлиш учун, ҳамда популя-циялар ўртасидаги генетик муносабатларнинг хусусиятларини аниқлаб бериш учун турли усуллар ишлатилади. Уларнинг орасида популяциялар ўртасидаги генетик масофаларни кўп ўлчамли статистик ёндашув ёрдамида тахдил килиш усули алоҳида ўрин тутади. Янада аниқроқ тасаввур килиш учун популяциялар ўртасида дендрограммалар бўйича жойнинг “генетик ландшафта” тузилади, унда популяциянинг генетик тузилиши эквидистант шакллар ёрдамида тасвирланади, популяциялар ўртасидаги генетик масофасига караб популяциялар кетма-кет бирлаштирилади ва шу тарзда генетик ландшафт хосил бўлади. Ушбу усул нафакат элементар популяциялар чегараларини ажратиш учун восита бўла олиши мумкин, балки популяциянинг табиий тарихий бирлик сифатида чегара ва ўлчамларини аниклаш учун самарали ёндашув бўлиб ҳисобланади.
Мультигенетик ландшафт маълум ҳудуд ва этносларга хос бўлган турли генетик тизимлар мажмуаси бўлиб, улар, ўз навбатида, ўзининг географик ареали, географик ва тарихий-маданий чегараларига эга.
Ушбу шартли чегара орасидан генлар оқими ўтади, аммо уларнинг ареал доирасидаги фаоллиги камрокдир. Бу чекланишлар бир хил эмас, ўзгарувчан, шу билан бирга, мутлако реалдир. Уларни никоҳ миграциялари тузилишини ўрганиш мисолида аниклаш мумкин. Шу сабабли турли популяциялар
антропогенези, албатта, бир-биридан фарқ килади. Этногенетик таркиб вақт ўтиши билан наслдан-наслга ўзгариб боради, демак, нафакат ҳозирги вақтдаги генофонд тузилишини билиш, балки уни шаклловчи ва ўзгартирувчи генетик жараёнларни хам ўрганиш лозимдир. Юкоридагилардан келиб чиқадики, мультигенетик ландшафтларни тадқиқ қилиш демография, тиббий генетика, антропология, этнология, археология ва халклар тарихи, яъни, табиий ва гуманитар билим сохалари билан узвий богликдир.
Геном хилма-хилликни ўрганиш нафақат турли миллатларнинг келиб чикиши ва генетик тарихини билиш, балки ирсий ва мультифакторли касалликлар молекуляр эпидемиологиясининг асоси бўлиб хам хисобланади. Ҳар бир ҳудуд ўзида маълум ва кенг таркалган генетик детерминирланган касалликлар тўплами билан тавсифланади. Турли минтақаларда у ёки бу касалликлар таркалишининг сабабларини тушуниш ҳамда уларни эрта ДНК-ташхислаш ва самарали профилактика килиш учун, авваламбор, касалликнинг ривожланишини аниқлаб берувчи популяцион тадкиқотларни ўтказиш зарурияти пайдо бўлди.
Тадқиқотниинг мақсади Марказий Осиёнинг маҳаллий халқларининг демографик, филогенетик ва эволюцион хусусиятларини митохондриал ДНК (мтДНК), Y-хромосомаси (NRY), Х-хромосомасининг микросателлитлари ҳамда Helicobacter pylori (H.pylori) ва В гепатити вируси (HBV) иммуногенетик вариантлари генетик хилма-хиллигини асосида уларнинг генофонди тузилишини тавсифлашдан иборат.
Мақсадга эришиш учун қуйидаги тадқиқот вазифалари хал қилинди:
Марказий Осиё территориясида яшовчи беморлардан ажратиб олинган H.pylori ва HBV нинг иммуногенетик ва регионал вариантларини дунёнинг бошка ҳудудларидаги вариантлари билан киёсий филогенетик тахлили оркали тавсифлаш;
Марказий Осиё популяциялари генетик дифференциация даражаси ва генетик хилма-хиллигини мавжуд популяцион-генетик объектлар маълумотлари - мтДНК, NRY, аутосома ва Х-хромосома маркерлари бўйича аниклаш;
Марказий Осиё популяциялари генофондига Евроосиё ғарби ва шарқи популяциялар ирсиятининг худудий, этник, субэтник ва элементар популяциялар даражасида қўшган ҳиссасини баҳолаш;
этнографик, ижтимоий ва лингвистик маълумотларни хисобга олиб мтДНК, аутосома, Х-хромосома ва NRY маркерларининг генетик хилма-хиллиги асосида регион популяцияларининг ўзаро муносабатлари хусусиятларини ўрганиш;
мтДНК, NRY, Х-хромосома ва аутосома маркерлари полиморфизми бўйича регионал, секс-специфик генетик ва ижтимоий тузилмаларни бахолаш;
мтДНК, NRY, аутосома ва Х-хромосома маркерлари ҳамда Н. pylori ва //ДКнинг иммуногенетик вариантлари бўйича Марказий Осиё халкларининг қадимий миграция йўллари ва шаклланиш сценарийларини аниклаш;
барча ўрганилган популяция - генетик кўрсаткичларни киёсий тахлил килиш йўли билан Марказий Осиё популяцияларининг Евроосиё ва дунё генофонди тизимидаги ўрнини белгилаш.
Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
илк бор Марказий Осиёнинг 6 та халкига кирувчи 26 та популяция гурухи генофонди тузилиши яхлит популяцион тизим сифатида кенг миқёсли генетик объектлар ёрдамида аниқланган;
илк бор мазкур халқлар таркибидаги гурухлар генофонди тузилишининг батафсил тавсифи берилган ва олинган натижалар асосида хар бир генетик объект типининг информативлиги баҳоланган;
биринчи марта Евроосиё ғарбий ва шарқий линиялари бўйича тадкиқ қилинган генетик маркёрларининг ўзаро нисбати комплекс аникланган, ушбу худуд умумий генетик хилма-хиллиги ва популяцияларининг генетик дифференциация даражалари бахоланган;
илк бор мазкур генетик объектлар асосий гаплогурухларининг филогенетик тахлили таърифланган;
илк маротаба қўшни худудлар ва Евроосиё популяциялари генофонди тизимида Марказий Осиё халкларининг ўрни асослаб берилган;
биринчи марта Марказий Осиёнинг 6 та этносида мультиген патологиялар шаклланишини башоратлашда зарур бўлган ҳудуд эволюция ва адаптация механизмлари таърифланган.
Хулоса
1. Марказий Осиѐ минтақасид анажратиб олинган H.pylori Ғарбий Европа изолятларига ўхшаш бўлиб, иккита турли аждод популяциялар ѐрдамида шаклланган - Ancestral Europe1 (устунроқ бўлган) генотипива Ancestral Europe2 генотипи, AE1-генотипи учун Марказий Осиѐ ҳудудиманба бўлиб ҳисобланиши мумкин. Марказий Осиѐ ҳудудидан ажратиб олинган H.pylori штаммлари алоҳида кластер гуруҳлар ташкил этади: тожик, ўзбек штаммлари ва шимолий Эрондан бўлган эрон изолятларининг ўзаро яқинлиги аниқланди. Қирғиз изолятлари (hpЕAsia, hpAsia2 генотиплари) Сибирь популяцияларига яқинлиги исботланди.
2. Марказий Осиѐ ҳудудида HBV генотипларининг юқори даражадаги хилма-хиллиги аниқланди – 4 та генотип (А, С, D, G). HBV нинг Марказий Осиѐ генотиплари бошқа ҳудудлардаги вариантлар билан филогенетик таҳлили доминант бўлган D1 генотипининг (0,78) Европа, Яқин Шарқ ва Африка вариантлари билан яқинлигини кўрсатди.
3. Қозоқлар, туркманлар, Тўрткўл қорақалпоқларининг NRY бўйичагенетик яқинлик кўрсаткичлари битта уруғ даражасида юқори бўлди: 0,54 (p<0,001); 0,34 (р<0,01) ва 0,77 (р<0,001), мувофиқ равишда. Яқинлик коэффициентлари клан даражасида қозоқлар, туркманлар, Қўнғирот қорақалпоқлари, ўзбеклар ва Тўрткўл қорақалпоқлари учун камроқ бўлди: 0,30 (р<0,01); 0,21 (р<0,001) ва 0,40 (р<0,001); 0,07 (р<0,05) ва 0,09 (р<0,05) мувофиқ равишда. Қабила даражасида ушбу кўрсаткичлар барча туркий популяциялар учун негатив бўлди: -0,02 (р<0,05); -0,04 (р<0,001); -0,07 (р<0,01); -0,0011 (р<0,1) ва -0,10 (р<0,01) мувофиқ равишда.
4. мтДНК HVS-1 таҳлили шуни кўрсатдики, барча популяциялар учун умумий коэффициент даражаси паст бўлди: FST=0,013; р<0,0001. Хилма-хиллик даражаси гуруҳлар ўртасида умумий вариабеллик даражасидан 0,6% (р<0,001) ни ташкил этди. Туркий ва ҳинд-эрон популяциялари ўртасидаги генетик фарқ ўрсаткичи умумий генетик вариабелликдан 0,55% (р<0,0283) ни ташкил этди. Субэтник даражадаги генетик дифференциация кўрсаткичи ҳинд-эрон гуруҳида (FST=0,0197; р<0,001) туркий гуруҳларга (0,3%; р=0,10) қараганда яққолроқ намоѐн бўлди. Барча популяцияларда глобал даражада мтДНК HVS-1 бўйича генетик ва географик масофалар ўртасида ўзаро боғлиқлик аниқланмади: r= -0,00682; р=0,502.
5. NRY тахлили қуйидаги кўрсаткичларни кўрсатди: этник гуруҳлар ўртасидаги генетик дифференциация даражаси 5,6% (р<0,02)ни ташкил этди; популяциялар ўртасидаги умумий дифференциация RST=0,186 (р<0,001) га тенг бўлди. Туркий ва ҳинд-эрон популяцияларини яшаш тарзи ва тилини ҳисобга олган холда ўтказилган комбинацияланган тахлил ўтказилганда генетик фарқлар кўрсаткичи иккала гуруҳ ўртасида ~9,1% ни ташкил этди. Этнос-этнос даражасида генетик дифференциация кўрсаткичлари этнослар ичидаги кўрсаткичларга нисбатан пастроқ: 5,6% - этник гуруҳлар ўртасида, 18,6% ва 13,7% га тенг бўлди – этник гуруҳ ичидаги популяциялар ўртасида.
6. Гетерозиготалик кўрсаткичлари (Н) ва мтДНК бўйича жуфт фарқлар ўртача қиймати (р) чорвадор популяцияларда (ўртача Н=0,99; ўртача р=5,29) ва фермер популяцияларида (ўртача Н=0,99; ўртача р=5,32) юқори бўлганлигини кўрсатди. NRY бўйича гетерозиготалик (Н) кўрсаткичи чорвадор гуруҳларда аграр гуруҳларга нисбатан пастроқ бўлган, мувофиқ равишда 0,86 ва 0,99 (p<0,01). Номад популяциялар фермер популяцияларига нисбатан юқори популяцион дифференциация даражасини (RST) кўрсатди – 0,19 ва 0,06, мувофиқ равишда (p<0,01). Демографик ўсиш кўрсаткичлари (r) чорвадор популяцияларда аграр популяцияларга нисбатан пастроқ бўлганлиги аниқланди– 1,004 ва 1,008, мувофиқ равишда (р=0,056).
7. Барча этносларда генетик дифференциация даражаси NRY бўйича мтДНК га нисбатан баландроқлиги аниқланди. Фермер популяцияларида генетик дифференциация фарқи деярли аниқланмади - FST (Y)=0,069 ва FST (мтДНК)=0,034, патрилинеал номад популяцияларда эса генетик хилма-хиллик даражаси эркаклар линияси учун юқорироқ бўлди – FST (Y)=0,177 ва FST (мтДНК)=0,010. Аутосома ва Х-боғланган маркерлар бўйича популяцион тизимнинг генетик хилма-хиллиги патрилинеал чорвадорларда қуйидаги қийматларни ташкил этди: FST(A)=0,008 (0,006-0,010) ва FST (X)=0,003 (0,001- 0,006) (H0: FST (A)=FST(X); H1: FST (A)>FST(X); p=0,02). Билинеал фермер популяцияларда аутосома ва Х-хромосомали маркерлар фарқи деярли кам бўлди: FST (A)=0,014 (0,012-0,016) ва FST (X) =0,013 (0,008-0,018; p=0,36 га тенг бўлганда).
8. мтДНК таҳлили Евроосиѐ ҳудудида экспансия ѐши (τw) шарқдан ғарбга сезиларли даражада камайиб борганлигини кўрсатди(r=0,72; p<0,001). Экспансия ѐши Хитой ҳудудида 30 минг йилдан Ғарбий Европада 17 минг йилгача камайиш тенденциясига эга эканлиги аниқланди. Марказий Осиѐ ҳудудида экспансия ѐши 26 минг йилни ташкил этди. NRY бўйича экспансиялар таҳлили натижалари ҳам генетик хилма-хилликни Евроосиѐда шарқдан ғарбга камайиб борганлигини кўрсатди (r=0,49; р<0,001). Марказий Осиѐда бу ѐш 16 минг йилни ташкил этди. Batwing таҳлилининг натижаларига кўра ўзбек популяциясининг келиб чиқиш минимал ѐши 1232,71 йилни ташкил этди (Ne=14088 (6765-23942); α=0,0108 (0,0065-0,0155)).
9. Марказий Осиѐ популяциялари этник ва лингвистик гуруҳлари ўртасида мультилокусли генетик вариациялар пропорционал тақсимланиши шуни кўрсатдики, вариацияларнинг 98% дан ортиғи популяция чегарасида кузатилган (p<0,0001). Кузатилган вариацияларда этник ва лингвистик баҳолаш аниқ муносибликни кўрсатди - FCT=0,007; p<0,0001 ва FCT=0,011; p<0,0001, мувофиқ равишда. Ҳар бир туркий ва ҳинд-эрон популяциялари ичида географик изоляция далиллари топилмади (p=0,363 ва p=0,772, мувофиқ равишда).
10. Мультилокусли аллел хилма-хиллик таҳлили (AR) ва гетерозиготалик таҳлили (He) Марказий Осиѐ популяциялари ва бошқа популяциялар ўртасидаги фарқларни кўрсатди: ҳам аллел хилма-хилликда (2 =105,29; d.f.=25; p<0,0001), ҳам гетерозиготаликда ( 2 =67,98; d.f.=25; p<0,0001). Марказий Осиѐ аҳолисининг мультилокусли таҳлилида популяцияларнинг дифференциацияси Евроосиѐнинг бошқа ҳудудлари аҳолисига нисбатан сезиларли даражада эканлиги аниқланди: Европа ва Яқин Шарқ гуруҳларида FST жуфтли баҳолаш – 0,011 дан 0,015 гача ва -0,008 дан – 0,021 гача ўзгарган, мувофиқ равишда; Шарқий Осиѐ гуруҳларида -0,011 дан 0,046 гача; ва ниҳоят, Марказий Осиѐда ушбу кўрстакичлар -0,004 дан 0,056 гачани ташкил этди. Гетерозиготалик ҳиндэрон популяцияларида туркий популяцияларга қараганда сезиларли даражада юқори эканлиги кузатилди (He=0,818 ва He=0,787, мувофиқ равишда; Z=-4,55; p<0,0001). Мультилокусли таҳлилга кўра барча 26 та Марказий Осиѐ популяциялари ўртасида унча кўп бўлмаган, аммо лекин аниқ бўлган тафовутлар аниқланди (FST=0,015; CI99%=0,011 – 0,018; p<0,01).
Ўзбек халқи этногенези ва этник тарихи масаласини ўрганиш XIX аср сўнгги чорагидан бошланди. XX асрда масалага оид кўплаб илмий изланишлар олиб борилди. Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг, ушбу мавзуни ўрганиш долзарб масала сифатида кўтарилди. Этнографик, археологик, антропологик, лингвистик тадқиқотлар билан бир қаторда манбашунослик соҳасида ҳам муаммо тадқиқ этилди. Мустақиллик дастлабки йилларида ўзбек халқи этногенези ва этник тарихи масаласини ўрганишда турли хил илмий ёндашувлар вужудга келди. Тадқиқотчилар совет даврида ҳукм сурган мафкуравий қолипларидан воз кечиб илмий изланишлар олиб бордилар. Тарихий асарлар ёзиш назарий-методологик жиҳатдан ўзгариб, халқ тарихини холис ёзиш бошланди. Совет даврида пайдо бўлган назарий-услубий ёндашув ва нашр этилган адабиётлардан фойдаланиш ҳам давом этди. Манбашунослик тадқиқотларда туркий халқлар тарихи, уларнинг тарихий шаклланиши, географик жойлашуви, этник жараёнлар, давлат бошқарувида туркий халқларнинг ўрни, ўрта асрларда туркий халқларнинг идтимоий-иқтисодий муносабатлари каби масалалар ўрганилди. Туркий халқларнинг тарихда тутган ўрнини ёритишга кўпроқ эътибор берилди. Араб-форс тилли қадимги манбаларда Марказий Осиё минтақасидаги этник ва этносиёсий жараёнлар тадқиқ этилди. Мустақиллик йилларида қадимги хитой манбаларини ўрганиш ривожланди. Қадимги хитой манбаларида Марказий Осиё халқларига оид маълумотлар тўпланди. Номаълум бўлган туркий уруғлар номлари, жойлашуви
масалаларига аниқлик киритилди. Манбашунос олим Аблат Хўжаев томонидан нашр этилган адабиётлар қадимги хитой манбаларида Марказий Осиё халқлари тарихига оид янги маълумотларни тақдим этди. Тадқиқотчи Х.М.Мамадалиев араб тили манбалари асосида Ўрта Осиё ҳудудида IX – XII асрларда содир бўлган минтақа халқлари, этник жараёнлар, хусусан ўзбек халқи этногенезининг шаклланиши, давлатчилик қуриш жараёнлари тадқиқ этди. Кейинги йилларда Шамсиддин Камолиддин томонидан
қадимги араб-форс тилли манбаларда “ўзбек”, “Ўзбекистон” атамаларини шарҳлаб берилди. Ўзбек уруғлари ҳақида ҳам мақолалар чиқди.
Мустақиллик йилларида манбашунослик изланишлар натижасида, ўзбек халқи
этногенези ва этник тарихи масаласини ўрганишга доир бир қатор илмий асарлар, кам
сонли диссертациялар, кўплаб мақолалар чоп этилди. Мавзуга оид қатор масалалар очиқ
қолди. Мақолада ушбу муаммонинг манбашунослик тадқиқотларда ўрганилиши тизимли таҳлил қилинган. Ўзбек халқи этногенези ва этник тарихига доир манбашунос олимларнинг қарашлари, илмий ёндашувлари ёритилган.
Марказий Осиёни илмий ўрганиш рус илмида чуқур илдиз отган. Шарқшунослик илмий ва таълим муассасаларининг тараққий этган тизими, шарқ қўлёзмаларининг энг бой тўпламлари, китоблари, моддий маданият объектлари шарқшунос олимларнинг тадқиқотлари учун етарлича манбавий асос бўлиб хизмат қилди. Шарқий цивилизация ютуқларига олимларнинг чуқур қизиқиши бошқа мамлакатлар ҳалқларини Марказий Осиё маданияти ва тарихи билан таништиришда маълум рол ўйнади. Ўзининг асарлари ва ижтимоий ва илмий фаолияти билан Ўрта Осиё ҳалқлари илм-фани ва маданияти ривожига, хусусан, Ўзбекистонни ўрганиш тарихига маълум ҳисса қўшган рус шарқшунослигининг ана шундай вакилларидан бири, Петр Иванович Лерх эди. Турли ҳалқларнинг тиллари ва лаҳжаларини чуқур ўрганиши, қадимги археология билан қизиқишининг натижаси сифатида эса бир қатор қизиқарли мақолаларнинг пайдо бўлиши; шарқона нумизматикага бўлган иштиёқининг натижаси сифатида махсус илмий тадқиқотнинг пайдо бўлишининг барчаси олимнинг илмий қизиқишлари доираси жуда кенг бўлганидан далолат беради. Шуни ҳам ёдда тутиш керакки, унинг илмий тадқиқотлари географияси, қайси йўналишда бўлмасин ҳам кенг эди: Россиянинг чекка вилоятларидан янги қўшилган қўшни ҳудудларга қадар. Буни археология, тилшунослик, нумизматика, этнография ва бошқалар бўйича Лерхнинг тадқиқотларини ўз ичига олган архив материаллари тасдиқлайди. Шунингдек, у чет эл олимларининг тарих, этнография, шарқшуносликка бағишланган асарларини ҳам ўрганиб чиққан. П.И.Лерхнинг Хива ва Бухородаги саёҳати олимнинг илмий фаолияти кўламини кенгайтирди. Ўшандан бери унинг илмий тадқиқотлари доирасига Ўрта Осиё мамлакатлари ва ҳалқлари, шарқий нумизматика ҳамда ибтидоий қадимий нарсалар кира бошлади. 1858-1859 йиллар давомида саёҳат пайтида олим Осиё музейи учун 30 дан ортиқ шарқ қўлёзмаларини сотиб олди. Олимнинг илмий қизиқишлари ва қобилиятининг кўп қирралилигини унинг илмий жамиятлардаги илмий маърузаларидан ҳам кўриш мумкин. Мақолада Россия Фанлар академиясининг архив илмий муассасаларининг кенг доирадаги манбалари, хусусан, П.И. Лерхнинг Санкт-Петербургдаги Шарқ тиллари институти илмий архивидаги шахсий фондидаги материаллар ишлатилган.
Одним из основных направлении политики Советского государства была национальный вопрос. Поэтому одним из первых нормативных актов которая была принята Советским государством является «Декларация прав народов России» (2(15) ноября 1917 г). По своему значению этот документ был уникальным. Потому что впервые в истории впервые признавалась право на равенство, сувсрсннность и самоопределение народов в многонациональной стране. Исследователи этот документ приравнивают с Вестфальской системой международных отношений [1]. На наш взгляд Вестфальская система в межгосударственных отношениях внедрила«принцип национального государственного суверенитета». Декларация не только признала, но и притворила в жизнь равенство и суверенность народов, входящих в многонациональное государство.
Тасаввуф маънавий мероси бутун ислом олами халқларининг муштарак маънавий мероси саналади. Қолаверса, бу маънавий мерос бутун инсониятники ҳисобланади. Бугунги глобализация даврида кичик миллий маданиятларнинг қудратли давлатлар ва йирик маданиятларнинг кучли таъсири остида қолиб кетаётган пайтда, 1200 йилдан буён жаҳон цивилизациясининг ривожига улкан ҳисса бўлиб қўшилган суфизм таълимотини илмий жиҳатдан ўрганиш алоҳида аҳамият касб этади. Тасаввуф – бу минтақа халқларининг тарихий борлиғи, фалсафий ва бадиий тафаккур тарзи сифатида қадрлидир. Ҳеч кимга сир эмас, бугунги давр инсони маънавий қашшоқлик ва руҳий инқироздан азият чекиб келмоқда. Тасаввуфга ўхшаган маънавий ва фалсафий таълимотлар айнан ана шундай инқирозлар учун ўзига хос ваксинадир. Тасаввуф тарихи ва фалсафаси бўйича шу пайтгача жаҳон олимлари томонидан амалга оширилган ишлар денгиздан томчидай гап. Бу ҳали ишнинг бошлани- ши, холос. Бу борада амалга ошириладиган ишлар ҳали кўп, бу соҳадаги арзигулик тадқиқотлар ҳали олдинда. Шундай экан, бу диний, фалсафий, ахлоқий ва эстетик таълимотни халқларимизнинг муштарак мероси сифатида биргаликда ўрганиш, тадқиқ этиш ва жаҳон илмий жамоатчилигига кўрсатиш ижобий натижалар бериши табиий.
Ушбу мақолада Авестадаги мифологик парийка (пари) образининг тарихий-ижтимоий илдизлари, ахлоқий-фалсафий талқини ҳақида фикр юритилади. Пари образи эронийзабон ва туркий халқлар мифологиясида ўзига хос катта ўрин тутади. Мақолада пари ҳақидаги тасаввурларнинг барча туркий халқлардаги турли-туман кўринишлари ҳақида батафсил маълумотлар келтирилади. Шу билан бирга пари образининг турли халқлар оғзаки ижодида ҳамда бадиий адабиётидаги кўринишлари мисоллар билан кўрсатилади. Мақолада пари образининг таснифи ва тавсифи ҳамда функционал таҳлилига алоҳида ўрин берилган. Авестада пари образининг инсонни чин эътиқодидан чалғитувчи, алдамчи қиёфаси мақолада асосланган. Париларнинг жисмсиз хилқатлар сифатидаги таърифи, ўрни келганда уларнинг жисмонан кўриниш хоссаси, ҳатто инсон билан мулоқоти, қаҳрамон билан турмуш қуриш ҳоллари – буларнинг бари париларнинг ижобий қиёфаси сифатида кўрсатилган. Париларнинг салбий ёвуз образ сифатидаги талқини ҳам мақолада ишончли очиб берилган. Пари образининг ёвузлик ибтидоси Ахриманнинг ўзининг намоён этиш шаклларидан бири экани асосланади. Турли хил магик ҳаракатлар, фолбинлик, башоратчилик кабиларда одамнинг руҳиятига таъсир ўтказиш орқали фирибгарлик ишларида пари образидан фойдаланиш ҳоллари ишончли мисоллар билан очиб берилган.
Замонавий дунёда глобаллашув жараёнлари билан бир қаторда, постиндустриал жамиятнинг интеграцияси ва алоқа жараёнларининг ўтказувчанлиги ошиб бориши билан бир қаторда миллий идентикликни ўрганиш муаммоси тобора ортиб бормоқда. Глобал ўзгаришлар маданиятлар ва халқларнинг ажралиши, миллий идентикликка салбий таъсир кучайиши билан бирга келади, бу маданий ўзини ўзи тасдиқлаш истаги, миллий қадриятлар ва давлат манфаатларини сақлаб қолиш истагини келтириб чиқаради. Одамларнинг идентиклигини йўқолиб қолиш хавфи туфайли миллий ўзига хосликни сақлаш ва намойиш этиш учун янгиланган ёндашувни излаш керак бўлади. Шу муносабат билан миллий идентиклик хусусиятларини аниқлашга қаратилган фалсафий ва услубий тадқиқотларга эҳтиёж тобора ортиб бормоқда. Илмий мақолада япон ва ўзбек халқларининг маданий анъаналари доирасида услубий база ва фалсафий тоифаларнинг шаклланиши кўриб чиқилган. Тадқиқот мавзусининг аҳамияти замонавий глобал оламнинг ривожланиш динамикаси, интеграция жараёнлари, турли мамлакатлар ва минтақалар ўртасидаги ўзаро таъсир ва ҳамкорликнинг ўсиши билан белгиланади, бундай шароитда миллий идентикликнинг тез ўзгариши содир бўлмоқда. Миллий идентиклик ҳодисаси, миллий менталитет ва характернинг шаклланиши замонавий дунёнинг энг долзарб ва мунозарали мавзуларидан бири бўлиб, унинг келиб чиқиши асрларга бориб тақалади.
Тарихдан ҳозирги кунга қадар сақланиб келинаётган халқлар ўртасидаги мулоқатларда ҳам рақамларнинг ҳам маданий ҳамда маънавий жиҳатдан ўзига хос талқини мавжуд. Миллатлар ўртасидаги маданиятларнинг ўхшаш ва бирбиридан фарқли жиҳатларини ёзма ёдгорликлар ва адабий асарлардаги ижтимойи яшаш тарзи, этнографияси ва географик жойлашинуви натижасида аниқлаш мумкин. Шарқ халқлари тафаккурида ва мифологиясида рақамлар билан боғлиқ узоқ ўтмишга бориб тақаладиган тушунчалар бугунги кунга қадар етиб келганини адабий манбалар, маълумотлар ва бугунги кунгача сақланиб қолган урф-одатлардан ҳам кўриш мумкин. Бу мақолада япон ва турк ҳалқлари маданий ҳаётида мавжуд урфодат ва анъаналарда сақланган рақамлар хусусида маълумотлар келтирилди. Ҳудудий жойлашинув нуқтаий назардан бир-биридан олис бўлишига қарамай айрим рақамлар билан боғлиқ ўзига хос маросимлар мавжуд эканлиги хусусида сўз юритилди. Рақамлар билан боғлиқ маросимлар Турк миллий маданиятида алоҳида аҳамият касб этади. Туркларнинг ўзига хос менталитетини шакллантирувчи миллий қадриятларни сақлаб қолиш ва қайта яратиш бугунги кун турк маданий сиёсатининг устувор йўналишларидан бири саналади. Мақолада туркларда бола ҳаётининг илк йилларида ўтказиладиган ва келажагига таъсир қиладиган асосий удумларнинг бажарилиши, турк халқининг ўзига хослигини ва бошқа миллат ва элатлардан ажратиб турадиган асосий этнопсихологик таърифлари ҳам келтириб ўтилди. Миллат тафаккурида диний тушунчаларниг ҳам ўзига хос ўрнини эсдан чиқармаслик керак. Динига эътиқод халқларнинг яшаш тарзида, кундалик ҳаётига кўп ҳолатларда дин таъсири натижасида кириб келган. Айрим миллат ва ҳалқларнинг маданиятига диннинг таъсири натижасида юзага келган тушунчалар инсонлар орасида янгича урф-одат ва анъаналарни юзага келишига сабаб бўлганлигини кўриш мумкин. Эътиқоднинг махсулини Турк фольклори ва маданий ҳаётда диннинг ва диний тушунчаларнинг инсонлар онгига чуқур сингиб кетганлигини, минтақалардаги маҳаллий аҳоли томонида нишонланадиган турли маросимларда фикримизга жавоб топшимиз мумкин. Рақамлар туркларнинг дуоларида ва турли маросимларида ўз ўрини ва маъносига эга. Рақамлар билан боғлиқ маросимлар Туркиянинг қишлоқ ва туманларида бир-бирига яқин ўхшашликлари мавжуд.
В данном тезисе приводится обоснования необходимости разработки и моделирования, а также производства конструкции навигационного хирургического шаблона и способов его клинического применения для трансплантации свободного эпителиального десневого трансплантата с целью воссоздания зоны кератинизированной десны при операциях вестиболопластики. В работе приводятся конструкционные особенности уже разработанного, навигационного хирургического шаблона, изготовленного с применением современных компьютерных технологий моделирования и производства.
Maqola muallifi tojiklar va o‘zbeklar o‘rtasidagi yaxshi qo‘shnichilik va do‘stona munosabatlar dunyomizda yagona ekanligini ta’kidlaydi. Yangi do'stona munosabatlar nafaqat siyosiy, balki, birinchi navbatda, ijtimoiy jihatdan odamlar farovonligiga qaratilgan. Maqolada tojik va o‘zbek xalqlarining adabiy aloqalari umumiy din, an’ana va turmush tarzi, geografik yaqinlik ta’sirida shakllangani, tarixiy jarayon davomida bu xalqlarni bir-biriga yaqinlashtirgani qayd etilgan. Barqaror rivojlanish va farovonlikning mustahkam poydevori va kafolati hamkorlikka tayyorlik va samimiy intilishdir. Aynan shu omil O‘zbekiston bilan Tojikiston o‘rtasidagi aloqani hayotning turli jabhalarida yanada mustahkamlashga izchil xizmat qilmoqda. O‘zbek va tojik xalqlarini asrlar davomida yaqin qo‘shni bo‘lib kelgan, ularni do‘stona va oilaviy rishtalar bog‘lab kelgan. Ikki xalq ma’naviyati, adabiyoti, musiqasi, turmush tarzining uyg‘unlashuvi tarixda noyob hodisadir. Eng og‘ir tarixiy davrlarda ular bir-birini qo‘llab-quvvatlab, yelkama-yelka turishgan. Muallif Tojikiston va O‘zbekistonning uzoqni ko‘ra biluvchi rahbarlari o‘z mamlakatlari xalqlarini bir-biriga begona bo‘lib qolishining oldini olib, asrab qolganini, do‘stlikning shonli tarixiy an’analarini davom ettirish uchun sharoit yaratganini qayd etadi. Muallif, shuningdek, ikki davlat rahbarlarining xizmatlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning izchil qadamlari hamda tinchlik va milliy birlik asoschisi – Millat yetakchisi, Tojikiston Prezidenti Imomali Rahmonning sa’y-harakatlarini tahlil qiladi. mustaqillik davrida tojik-o‘zbek adabiy va do‘stona aloqalarni yo‘lga qo‘yish.
Автор в статье отмечает, что добрососедские и дружеские отношения между таджиками и узбеками являются уникальными в нашем мире. Новые дружеские отношения являются не только полностью политическими, и символическими, но в первую очередь социально ориентированными на благосостояние людей. В статье отмечается, литературные связи таджикского узбекского народов были сформированы под влиянием
общности религии, традицией и быта, географической близости, и в ходе исторического процесса сблизили эти народы. Прочным фундаментом и гарантом устойчивого развития и процветания являются готовность и искреннее стремление к сотрудничеству. Именно этот фактор последовательно служит дальнейшему укреплению связи Узбекистана и Таджикистана в различных сферах жизни. Узбекский и таджикский народы в течение веков были близкими соседями, их связывали дружеские и родственные узы. Переплетение духовности, литературы, музыки и образа жизни двух народов – уникальное явление в истории. В наиболее сложные исторические периоды они поддерживали друг друга, стояли плечом к плечу. Автор отмечает, что дальновидные главы Таджикистана и Узбекистана уберегли народы своих стран, не дав им стать чужими друг другу, и создали условия для продолжения славных исторических традиций дружбы. Автор также рассматривает заслуги лидеров двух стран, последовательные шаги Президента Республики Узбекистан Шавката Мирзияева, в том числе усилия Основателя мира и национального единства - Лидера нации, Президента Таджикистана Эмомали Рахмона по созданию литературные и дружеские таджикско-узбекские связи в период независимости.
Мазкур мақолада адабиётшуносликда долзарб бўлган баҳсли масалалардан бири – бадиий психологизм тушунчаси ҳамда ушбу масаланинг тарихи борасида фикр юритилган. Бадиий психологизмнинг адабиётшунослик илмига кириб келиши, бу соҳада амалга оширилган илк тадқиқотлар, рус ва ўзбек адабиётшунос олимларининг назарий қарашларига алоҳида тўхтаб ўтилган ҳамда бадиий психологизм ва психологик таҳлил терминларига муносабат билдирилган. Шунингдек, бадиий психологизмнинг аналитик, динамик ва типологик принсиплари ва уларнинг адабий турлар ҳамда жанрлар кесимидаги ўрни, хусусан замонавий араб ва ўзбек адабиётида психологик ҳикоя жанрининг хусусиятлари ва ривожи таҳлил этилган. Ҳар бир миллат адабиёти ўзининг тараққиёт босқичига эга. Шунингдек, ҳар бир мамлакат адабиётини тараққиёти босқичларини ўрганар эканмиз, унда бошқа қардош ва нисбатан узоқ мамлакатлар адабиёти таъсирини ҳар бир босқичларда муайян даражада кузатишимиз мумкин. Ўзбек адабиётининг араб адабиёти билан алоқалари, ўзаро таъсири узоқ ўтмишга бориб тақалади ва бу адабий алоқалар бугунги кунга қадар давом этиб келмоқда. Араб адабиётининг дунёга машҳур “Минг бир кеча” асари билан аждодлармиз қадим замонлардан таниш бўлса, илк ўрта асрлар ва ўрта асрларда яшаб, илмий ва адабий ижодининг асосий қисмини араб тилида насрий ва назмий жанрларда ёзган буюк ўзбек мутафаккирлари ва қомусий олимларнинг ижод маҳсуллари араб адабиётининг ва адабий жанрларинг ривожига ўзининг салмоқли ҳиссасини қўшган. Шунингдек, иккала миллат адабиётига ўз таъсирини ўтказган Ислом маданияти, диний урф-одатлар, Шарқ фалсафаси, ҳаёт тарзи ва анъаналари, Европа модернистларининг асарлари ва ғоялари – адабий асарлар муштараклигида намоён бўлади. Мазкур муштаракликлар икки миллат адабиётининг ўхшаш жиҳатлари, адабий жанрлар тадрижини, мавзу ва ғояда умумийликлар уларни қиёсий тадқиқ этишда муҳим аҳамиятга эга. Замонавий араб ва ўзбек адабиётидаги муштарак мавзулар, ўхшаш сюжет ва образлар, адабий услубдаги яқинлик, Шарқ адабиёти анъаналари ва адабий жараёнларни қиёсий-типологик ҳамда қиёсий-тарихий ўрганишни тақозо қилади. ХХ аср охири XXI аср бошида араб ва ўзбек ҳикоянавислигида бадиий психологизм ва психологик ҳикоя ўз ривожланиш жараёнида бошқа жанрларга нисбатан етакчилик қилди. Авваламбор, бундай психологик ҳикояларда бугунги кун жамиятининг муаммолари ва унда инсон тақдирининг мураккаб кўринишларини ўта таъсирчан тарзда тасвирланган бўлса, иккинчидан, мазкур ҳикоялар орқали ҳозирги кундаги жамиятимиз муаммолари, иллатлари инсон руҳиятига, руҳияти орқали эса унинг тақдирига қандай салбий таъсир кўрсатаётганлиги психологик тасвир воситалари ҳамда психологик таҳлил орқали очиб берилганлиги таҳлил этилган.
Ушбу мақола Марказий Осиё туркий халқлари мифологиясининг пайдо бўлиши ва
ривожланишига бағишланган. Дастлаб, мақола афсонанинг фандаги, хусусан, адабиётдаги қисқача тавсифини беради. Мақолада мифларнинг ривожланиш босқичлари ишончли манбалардан олинган мисоллар асосида изчил очиб берилади. Миф қадимги замонларда ибтидоий одамнинг воқеликка бўлган ҳиссий муносабатини ифодалаш воситаси сифатида инсон ҳаётида, шу жумладан, босқичма-босқич ривожланиб боришда муҳим роль ўйнаган ва бугунги кунда адабиётда янги жанрларнинг пайдо бўлишига ва улар билан асарлар матнида бирлашишига таъсир кўрсатадиган муҳим ўринга эга.
Мақолада япон ва хитой адабий алоқаларининг муштараклиги ҳақида фикр юритилади. Хитой адабиёти япония адабиётига жанрлари, адабий турлари, адабий асарлардаги композиция, сюжети ва мотивлари орқали ўзининг улкан таъсирини кўрсатганлиги таҳлил қилинган. Машҳур хитой шоирлари Ли Бай, Ду Фу, Ван Вэйлар ижодидаги меҳр-мухаббат, гўзаллик ва нафосат, табиат тасвири япон шоирлари шеърларида ҳам кузатилиши, япон адабиётидаги Вака назмий жанри ва бу жанр орқали айнан япон адабиётидаги илк мамлакат шеъриятининг пайдо бўлиш даври мақолада қайд этилади. Шу билан бирга япон адабиётидаги айрим ижодкорлар, жумладан Ясунари Кавабата, Санэасу Мусянокодзиларнинг япон адабиёти ривожига қўшган ҳиссаси, Японияда “Хэйан” даври ва мазкур давр ижодкорлари ҳақида сўз боради. Хитой адабиёти япон адабиётидан анча илгари пайдо бўлишига қарамай, япон мумтоз адабиётини дунёга машҳур қилган “Кодзики” ва муаллифлик, ҳамда халқ шеъриятининг машҳур намунаси ҳисобланмиш “Манъёсю” каби япон адабиёти дурдоналарини япон ва хитой адабиёти тадқиқотчиларининг илмий ишларида ёритилганлиги солиштириб ўрганилган. Шарқ цивилизациясида Япония ва Хитойнинг алоҳида ўринга ва мавқега эгалиги, аввало бу икки мамлакатнинг буюк ва қадимий тарихга эга эканлигидан, ҳамда мамлакатлар адабиётининг шарқ адабиётига қўшган улкан ҳиссаси ва машҳурлигидан. Россиялик академик Н. И. Конрад айнан япон ва хитой адабиётларини ўрганган машҳур олим сифатида япон ва хитой адабиётини ўрганишдаги алоҳида ўрни эътироф этилади Бу икки халқ одатлари, анъаналари, маданияти, тарихи, тили, адабиёти ва кўплаб бошқа соҳаларида муштараклик борлиги аниқланган. Мақола сўнгида япон ва хитой халқларига хос яна бир фазилат бўлган меҳнатсеварликнинг ҳар икки халқнинг мақолларида кузатамиз. Бадиий адабиётнинг бош ғояларидан бири ҳам айнан ана шу ҳақиқатга кўпроқ эътибор қаратганлигидадир.Мазкур мақолларнинг ёш авлодни меҳнатга ўргатишда тарбиявий аҳамияти катта. Хулосаларда япон ва хитой халқларининг адабиёт, маданият соҳаларидаги муштараклик жиҳатлари эътироф этилади.
Жаҳон тамаддуни дурдоналаридан бири бўлган “Минг бир кеча” эртаклари яратилгани ва бошқа халқлар тилларига таржима қилинганидан бери унинг генезиси ҳақида турли мулоҳазалар мавжуд. Дунё олимларининг ушбу масаладаги фикрларини кенг мушоҳада этиб, муаллиф бу мулоҳазалар ва хулосаларга ўзининг хос қарашларини билдирган. Манбанинг яратилиш тарихига оид қарашлар икки лагерга бўлинадилар. Форс фольклори манбаси – “Ҳезор афсонэ” (“Минг эртак”) асосида яратилган дегувчилар бир қутб бўлсалар, тўпламдаги барча эртакларнинг асоси-араб фольклоридан келган, дегувчилар иккинчи қутб тарафдорлари ҳисобланадилар. Форс фольклори маҳсули дегувчилар ҳақ, деб биламиз. Паҳлавий тилида ёзилган “Ҳезор афсонэ” тўплами Эрон фольклорида жуда машҳур бўлган. Араб таржимашунослигининг “олтин асри” бўлган IX-X асрларда бу фольклор асар паҳлавийдан арабчага ўгирилган. “Минг бир кеча” қаҳрамонлари- шоҳ Шахриёр ва малика Шаҳризодаларнинг исмлари ҳам форсийдир. “Алф лайла ва лайла” китоби бир халқ-арабларгагина тааллуқли эмас, балки Марказий Осиё, Эрон, Ҳинд халқлари орасида тарқалган эртаклардан ҳам фойдаланиб, яратилган асардир. У жаҳон фольклоршунослигидаги турли халқлар мотив ва сюжетлари муштараклиги ва “сюжетлар кўчиши” жараёнлари мисолида таҳлил қилинган. Бу манбанинг икки варианти бўлган. Биринчи вариант VIII асрда форсларнинг “Минг эртак”идаги арабчага ўгирилган вариантидир. Иккинчи вариант эса X асрда яшаган бағдодлик Жахшиёр томонидан тузилгандир. Жахшиёр тўплаган араб эртакларидан кўплаб Миср эртаклари XIII-XIV асрларда ёзиб олинган халқ оғзаки ижоди намуналаридир. “Бир минг эртак” номи билан машҳур бўлган тўплам Мисрда йиғилган, кейинчалик унга янги-янги эртаклар киритилди. “Минг бир кеча” дастлаб ҳинд эртаклари асосида форсларда пайдо бўлган, араб сўз усталари томонидан ишлов берилиб, сайқалланган ва араб халқининг нодир ёдгорлигига айланган. Тўпламнинг ҳозирги нусхаси араб халқининг қимматли ёдгорлигидир. Бу асар дунё маданиятининг ноёб дурдонаси ҳамдир. “Минг бир кеча”дек маҳобатли ёдгорлик турли Шарқ халқларининг, шу жумладан ўзбек халқининг ҳам адабий мероси саналади.
Искандар қадим тарихнинг буюк саркардаси ва фотиҳларидан бири. Шу боисдан ҳам кўпгина турли халқлар адабиётида у билан боғлиқ асарлар мавжуд. Ушбу мақолада шарқ халқлари афсона ва ривоятларининг бош образи Искандарнинг Навоий ижодидаги талқини таҳлилга тортилган.
В статье затрагиваются проблемы двуязычия (многоязычия), её актуальность, процессы развития и взаимообогащения языков в многонациональном государстве. Благодаря этим процессам в языках народов возникают некоторые общие закономерности, общие явления, главным образом в области лексики, синтаксиса, стилистики, семантики. Они в какой-то степени облегчают развитие разных типов двуязычия у народов.
Мақолада туркий ҳалқларнинг адабий меросидаги сарой шеъриятининг хусусиятлари ва Бухар жиров ижоди ўрганилган. Ушбу муаммони ҳар томонлама кўриб чиқиш мақсадида тарихий-қиёсий ва қиёсий- типологик таҳлил усулларидан параллел равишда фойдаланилган. Мана шу тадқиқот усули асосида туркий ҳалқлар шеърий адабиётида сарой шоирлари фаолиятининг хусусиятлари аниқланди. Туркий адабиёт классикаси Навоий ва қозоқ шеъриятининг кўзга кўринган вакили Бухор жировнинг мунтазам изланиш объектига айланди. Ривожланишнинг турли босқичларида сарой шеърияти тематик йўналиш билан ажралиб турарди. Муайян мисоллар асосида сарой шеъриятининг нафақат мақтовли, улуғлайдиган, балки ижтимоий шаклда ҳам ривожланиб бориши аниқланди. Бухор жиров ижоди мисолида шеъриятнинг асоси саройда очиб берилган. Бухор саройда хизмат қилган бўлсада, у сарой шоирлари қаторига кирмаган. Саройда шоир Бухор жировнинг Абилайхоннинг вазири ва маслаҳатчиси мавқеига эга бўлишига қарамай, керак бўлса, хоннинг баъзи ҳаракатларини кескин танқид қилгани, бу эса шеъриятнинг тарихий ва ижтимоий шароит ва воқеалар билан чамбарчас боғлиқлигидан далолат беради.
Markaziy Osiyo xalqlari hayotida ma'naviy-axloqiy qadriyatlar markaziy o'rinni egallaydi. Axloqiy qadriyatlarning shakllanishiga etnik guruh yashaydigan tabiiy-geografik muhit, turmush tarzining o'ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy munosabatlar kabi omillar ta'sir ko'rsatadi. va ayniqsa ish turlari. Bu omillar insonning, xalqning atrofdagi olamga munosabatiga, ijtimoiy-madaniy hayotiga ta’sir etmay qolmaydi. Binobarin, bir xil tabiiy-geografik sharoitda yashovchi xalqlarning turli mintaqalarda joylashganligiga qaramay, ularning axloqiy madaniyatlarining yaqinligi, ko`plab umumiy xususiyatlarni uchratish mumkin. O‘rta Osiyoda qadimdan ma’naviy-axloqiy qadriyatlar madaniyat, san’at, milliy qadriyatlar, xalq og‘zaki ijodi orqali targ‘ib qilingan. Xususan, og‘zaki xalq og‘zaki ijodida ezgulik va yovuzlik, ulug‘vorlik va maydalik, olijanoblik va pastkashlik, nafosat va qo‘pollik kabi ikki tomonlama, qarama-qarshi hodisalar o‘rtasidagi kurashda xalq idealini ifodalovchi yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlar hamisha g‘alaba qozongan. Xalq amaliy sanʼati va sanʼatida yovuzlik, maydalik, qoʻpollik, qoʻpollik kabi axloqsiz hodisa va sifatlarning gʻalaba qozonishi deyarli yoʻq. Aytish joizki, ular ayrim epizodlarda yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlardan ustun bo‘lib, ijobiy bosh qahramonlarga qayg‘u va qayg‘u keltiradi, ularni xavf-xatar, tavakkal, jaholat, qo‘pollik kabi to‘siqlarga duchor qiladi, biroq xalq qahramoni ularni o‘z mahorati tufayli yengib chiqadi. ezgu va buyuk maqsadlar, harakatlar. Xalq og‘zaki ijodida axloq vatanparvarlik, olijanoblik, mardlikni ideal sifatida yuksaltirishda namoyon bo‘ladi. Qaysi xalq ertaki yoki she’rini olsangiz, ularning bosh qahramonlari inson sifatida, yuksak axloqiy fazilatlarga ega obrazlar, olijanoblik, mardlik, qo‘rqmaslik kabi timsollarda namoyon bo‘ladi. Badiiy-estetik obrazda bu olijanob fazilatlar avlodlarni maftun etuvchi, yetaklovchi idealga aylanadi. Maqolada axloqiy qadriyatlarning inson va jamiyat hayotidagi o'rni, ma'naviy va axloqiy me'yorlar, axloqiy ideal haqidagi savollar o'rganiladi.
Мазкур мақолада XIX аср биринчи ярмигача бўлган даврда Буюк Британия томонидан Марказий Осиёга юборилган махсус хизмат ходимларининг фаолияти ёритилади. Шунингдек, Марказий Осиё ҳудудига инглиз элчилари, савдогарлари, сайёҳлари ниқоби остида ташриф буюрган Британиянинг мустамлакачилик сиёсатини олиб борувчи Ост-Индия компанияси ва унга хизмат қилган ходимлар, компаниянинг асосий стратегик йўналиши, уларнинг минтақада амалга оширган геосиёсий мақсадлардаги фаолиятлари, иш услублари, Марказий Осиё минтақасида жойлашган мамлакатларнинг давлат тузими, бошқарув шакли, қўшни давлатлар билан муносабатлари, қўшин турлари, ҳарбий истеҳкомлари, минтақанинг топографияси, халқларнинг иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий аҳволи, уларнинг урф-одатлари, анъаналари, турмуш тарзи, миллатлар ранг-баранглиги, бу даврнинг ўзига хос хусусиятлари баён қилинади. Шунингдек, XIX асрнинг ўттизинчи йиллари охирида Британия империяси Афғонистон, Хива, Бухоро ва Қўқон хонликларига бостириб кириш учун ҳарбий-сиёсий ва дипломатик тайёргарликларни қай тариқа олиб борганлиги, улар мамлакатдаги ҳар бир йўлларнинг батафсил чизмаларини, сув йўлларини, ҳукумат амалдорларини, ҳар қандай манбаларни, ҳудудларнинг сиёсий-иқтисодий шароитларини синчковлик билан ўрганишгани ёритилади. Мазкур мақола моҳияти шундан иборатки: Буюк Британиянинг махфий хизмат тармоқлари, уларнинг фаолияти тизимли ва узлуксиз олиб борилиши, бунда ҳар қандай воситалардан фойдаланиши ёритилади. Мақола пировардида Британия империяси ҳар қандай ҳудудни босиб олишдан олдин узоқ йиллар ушбу жараёнга пухталик билан тайёрланиши кўрсатилади.