SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
192
АДАБИ¡ТШУНОСЛИК// ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ //
STUDY OF LITERATURE
ИМОМНАЗАРОВ МУҲАММАДЖОН
Филология фанлари доктори, профессор, ТошДШИ
Анварий ва Навоий
Аннотация.
Алишер Навоийнинг X–XV асрлар форс мумтоз шеъриятига муносабати
бирмунча ўрганилган бўлишига қарамай, унинг анъанага кўра “қасидада пайғамбар” деб
эътироф этилган Анварий Абивардий (1105–1191) ижодига нисбати деярли ёритилмаган.
Мақолада Анварий ижодининг мазмуний жиҳати ҳақида қисқача маълумот берилиб, унинг
тасаввуфий-ирфоний таваккул мавзуидаги қасидаси ушбу асарга Навоий бағишлаган
татаббуъ-қасидага қиёсан таҳлил этилади.
Таянч сўз ва иборалар:
Алишер Навоий, Анварий Абивардий, XII форс мумтоз
шеърияти, тасаввуфий-ирфоний шерият, қасида, “таваккул”, “ҳақиқат тариқи”, “мажоз
тариқи”, “ҳақиқат асрори”.
Аннотация.
Хотя отношение Алишера Навои к представителям классической
персоязычной поэзии X–XV веков относительно неплохо изучено, но проблема взаимоот-
ношений узбекского поэта с творчеством Анвари Абиварди (1105–1191), персоязычного
поэта, признанного по традиции «пророком в касыде», до сих пор почти не затронута. В
статье вместе с краткой информацией о содержательной стороне творчества этого
поэта более подробно рассматривается его касыда, посвященная суфийско-ирфанической
теме «таваккул» (упование на волю Бога) в сравнительном плане с касыдой Навои, также
посвященной этой же теме в ответ на касыду Анвари.
Опорные слова и выражения:
Алишер Навои, Анвари Абиварди, классическая пер-
соязычная поэзия XII века, касыда, суфийско-ирфоническая поэзия, «таваккул» (упование
на волю Бога), «хакикат тарики» (путь Истины), «маджоз тарики» (путь метафоры),
«хакикат асрори» (тайны Истины).
Summary.
Although the attitude of Alisher Navai towards the representatives of Persian
classical poetry of the X-XV centuries has been studied relatively well, but the issue of the
relationship of Uzbek poet with the works of Anvariy Abivardi (1105–1191), Persian-speaking
poet, recognized as "Prophet in qasida" by tradition hasn’t been researched yet. In this paper,
with an argument of this poet’s works, his qasida dedicated to Sufi-irfani theme "Tawakkul"
(trusting in the will of God) is discussed in detail compared with Navoiy’s qasida which is devoted
to the same subject as an imitation of Anvari’s qasida.
Keywords and expressions:
Alisher Navai, Anvari Abivardi, classical Persian poetry of the XII
century, qasida, Sufi-irfani poetry, "tawakkul" (trusting in the will of God), "hakikat tariki" (the
method of Truth), "majoz tariki" (the method of metaphor), "hakikat asrori "(the mystery of truth).
Алишер Навоийнинг ижодий меросини ўша давр минтақа маданияти,
жумладан, форс мумтоз адабиётининг буюк намояндалари ижоди ҳақида
етарли тасаввур ҳосил қилмай туриб жиддий англаб етиш ва тўғри талқин
қилиш қийин. Албатта, навоийшуносликда бу борада катта ишлар амалга
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
193
оширилган. Навоий ва Аттор, Навоий, Деҳлавий, Низомий асарларини қиё-
сий ўрганиш бўйича ўтказилган тадқиқотлар талайгина. Нажмиддин
Комилов ўзининг “
Фақр нури порлаган қалб
” китобида
1
шоирнинг “
Девони
Фоний
” таркибига кирган форсий қасидаларини батафсил таҳлил қилиб,
унинг “
Хоқонийга татаббуъ
” деб изоҳланган “
Насим ул-хулд
” қасидасини
шу мавзудаги салафлари (Хоқоний, Амир Хусрав ва Жомий) асарлари билан
мукаммал қиёслаб чиққан. Маълумки, “Ситтайи зарурия” деб номланган
олти фалсафий-ирфоний қасидаларнинг 4 таси, шоирнинг ўз эътирофига
кўра, таниқли форсигўй шоирларнинг асарларига татаббуъ сифатида ёзилган
бўлиб, шулардан “
Қут ул-қулуб
” бевосита Анварийга, “
Минҳож ун-нажот
”
эса Анварий ва Хоқоний қасидаларига татаббуъ эканлиги қайд этилган.
Авҳадиддин Али ибн Муҳаммад ибн Исҳоқ Анварий Абивардий XII аср
бошларида (1105 йилда) Эроннинг Ховарон вилоятида дунёга келиб, аввал
Ховарий тахаллуси билан шеърлар ёзди. 1125 йили 20 ёшида Султон Санжар
мадҳидаги қасидаси ҳукмдорга маъқул келиб, ёш шоир саройга кириб келди
ва Амир Муиззий вафотидан сўнг саройнинг етакчи қасиданависига айланди.
Шоирнинг салжуқийлар саройига кириб келиши билан боғлиқ бир ри-
воят тазкираларда сабт этилган. Ўша даврда Султон Санжар ҳузуридаги
шеърият мактабининг етакчиси Муиззий тахаллусли Абу Абдуллоҳ ибн
Абдулмалик Нишопурий (1048–1126) бўлган. Амир уш-шуаро унвонига са-
зовор бўлган бу санъаткорнинг ўз вақтида обрўйи шу даража кўтарилганки,
бирор ёш шоир сарой хизматига ўтмоқчи бўлса, аввал унинг кўригидан
ўтиши талаб қилинган. Муиззий хотираси ниҳоятда кучли бўлиб, бир марта
эшитган шеърини тўлиқ ёдида сақлаб қоларкан. Бундан усталик билан фой-
даланган Амир уш-шуарога агар бирор истеъдодли ёш шоир ўз шеърини
ўқиб берса, Муиззий ҳукмдор олдида ўша шеърни бошдан-оёқ ёд айтиб, бу
шеърни мен ёзганман, деб даъво қилар ва натижада асл муаллиф мулзам
бўлиб қолаберар экан. Хондамирнинг “
Ҳабиб ус-сияр
” тарихий асарида ҳи-
коя қилинишича, Муиззийнинг ҳийласини биринчи бўлиб фош қилган шоир
Анварий Абивардий бўлиб, у эски-туски кийимларда Муиззийга ўзини но-
чор ҳолатда кўрсатиб, “
Мен султон мадҳида қасида битдим, шуни ул ҳаз-
ратга ўқиб бермоқчиман”
, деган ва унга яроқсиз бир мадҳия-шеърни ўқиб
берган. Муиззий уни шоҳ олдида мазаҳ қилиш мақсадида Султон Санжар
ҳузурида шеър ўқишига рози бўлади. Шунда Анварий ўзининг кейинчалик
катта шуҳрат қозонган гўзал бир қасидасини бошлаб 2 байт ўқигач, Амир
уш-шуарога қараб “
Агар шу шеър сизники бўлса, марҳамат қилиб давом
этинг”,
дейди. Хижолатда қолган Муиззий лом-мим дея олмайди ва
Анварий ўзи шеърини охиригача давом эттиради. Шу кундан бошлаб,
Анварий султон надимлари қаторидан ўрин олади.
1
Нажмиддин Комилов. Фақр нури порлаган қалб. – Т.: Маънавият, 2001. 96 саҳ.
Кейинчалик бу китоб тўлиғича олимнинг Навоий ижодига бағишланган
“Хизр
чашмаси”
(– Т.: Маънавият, 2005. 320 саҳ.) асарига киритилди (193–282-б.).
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
194
Анварийнинг ижодий мероси баракали бўлиб, Саид Нафисий нашрга
тайёрлаган девонида 250 қасида, 335 ғазал, 557 қитъа, 1 маснавий, 432 рубоий
– жами 14720 байт шеърий асарлар жой олган
1
. Тожик олими Т. Самадов
бунга бошқа қўлёзмалардан ўзи топган яна 1 қасида ва 7 ғазални қўшиб,
байтлар сонини 14805 га етказган
2
. Биз шоир девонини топишга муяссар
бўлмадик. Интернет саҳифаларидан
3
унинг фақат 208 та қасидасини топдик.
Шоир ижодининг адабий жараёндаги ўрни ва аҳамиятини тўғри талқин
қилиш учун мумтоз форс шеъриятининг ривожланиш жараёни ҳақида уму-
мий тасаввурга эга бўлиш лозим.
Маълумки, мусулмон минтақа адабиёти VIII–XV асрлар мобайнида
дунёни идрок этиш ва уни ижодий акслантириш нуқтаи назаридан катта
тараққиёт йўлини босиб ўтди. Минтақа маданияти доирасидаги халқларнинг
маънавий камолот йўли билан
минтақадаги
адабий жараённинг ривожига
оид
Алишер Навоийнинг назарий кузатишларини ўзаро қиёслаб хулоса
қилиш асосида бу тараққиётни уч босқичга ажратиш мумкин
4
.
Биринчиси, IX аср охири – XI асрларга оид бўлиб, бу давр адабиёти
асосан соф дунёвий мавзуларни куйлашга бағишлангани учун уни дунёвий
адабиёт босқичи деб номлаш мақбул топилди. Бу даврда шаклланган турли
адабий мактаблар кўпроқ у ёки бу ҳукмдор саройида марказлашган бўлиб,
уларнинг мазмуний мундарижасида мадҳия қасидалар, ишқий ғазаллар, хам-
риёт, зуҳдиёт, ҳижо (ҳажв) каби мавзу турлари етакчилик қиларди.
Аммо XII аср ўрталарига келиб энди бу мавзулар улуғ мутафаккир
шоирларни қониқтирмай қўйди. Улар бирин-кетин бу йўналишни тарк эта
бошладилар. Анварий ёзади:
Ғазалу мадҳу ҳичо – ҳар се бад-он мегуфтам,
Ки маро шаҳвату ҳирсу ғазаби буд ба ҳам…
5
/ Ишқий ғазаллар, мадҳиялар, ҳажв – ҳар уч йўналишда
шеърлар битганим сабаби,
Қонимда шаҳвату ҳирсу ғазаб туйғулари жўш урганидандир…/
Шоирнинг бу эътирофлари минтақа мумтоз шеъриятидаги катта бир
босқич ниҳоясига етиб, бадиий тафаккурнинг янги босқичи бошланаёт-
ганининг нишонаси эди.
Мумтоз форс шеъриятининг мазмуний ривожидаги иккинчи босқич XII–
XIII асрларни ўз ичига олиб, уни Алишер Навоий минтақа адабиётига оид
назарий мулоҳазаларидан келиб чиқиб, “
Ирфоний-тасаввуфий адабиётнинг
1
Т. Самадов. Анварий ва ғазалиёти у. – Душанбе: Дониш, 1988. – С. 34.
2
Ўша манба. 39-б.
3
Ganjoor.ir.
4
Қаранг: М. Имомназаров. X–XV асрлар форс мумтоз шеърияти (Даврлаштириш
муаммолари. Адабиётнинг мустақил маънавий моҳиятининг шаклланиши). – Т.:
ТДШИ, 2013. 311-б.
5
Самадов Т. Анвари ва газалиёти у. – Душанбе, 1988. 26-б.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
195
юксалиши
” деб атади. Бу даврда биринчилардан бўлиб саройни ва мадҳия-
гўйликни тарк этиб, шеъриятга жиддий фалсафий-ижтимоий ва ахлоқий
масалаларни олиб кирган “
Сайрул-ибод илал-маод
” ва “
Ҳадойиқ-ул-ҳақиқа
”
достонларининг муаллифи Абдулмажд Саноий (ваф. 1141) бўлса, ундан
кейин Абдулвосиъ Жабалий (ваф. 1160), Анварий Абивардий (ваф. 1191),
Асириддин Ахсикатий (1108–1196), Хоқоний Ширвоний (1120–1199), Заҳир
Фарёбий (ваф. (1202), каби қатор таниқли шоирлар ҳам тасаввуфий-ирфоний
ва ижтимоий-фалсафий мавзуларни ўз ижодларида кенг акс эттира бош-
ладилар. Кейинчалик бу йўналишда Низомий Ганжавий (1141–1202),
Фаридиддин Аттор (1147–1229), Жалолиддин Румий (1207–1273) каби
умумбашарий миқёсда ижод этган буюк сиймолар етишиб чиқди. Анварий
айни шу иккинчи босқичнинг илк байроқдорларидан эди.
1153 йилдаги ўғузлар босқинида Султон Санжар асирга тушиб, давлат
пароканда бўлади. Шу муносабат билан Анварий султоннинг асранди ўғли
Самарқанд ҳокими Рукниддин Қилич Тамғочхондан Хуросон аҳлига кўмак
сўраб, ўзининг “
Хуросоннинг кўз ёшлари
” номи билан шуҳрат топган қаси-
дасини яратади. Шеър шундай бошланади:
Бар Самарқанд агар бугзари, эй боди саҳар,
Номайи аҳли Хуросон ба бари хоқон бар.
Номае – матлаи он ранжи тану офати жон,
Номае – мақтаи он дарди дилу хуни жигар.
Номае – бар рақамаш оҳи азизон пайдо,
Номае – дар шиканаш хуни шаҳидон музмар.
Нақши таҳрираш аз синайи мазлумон хушк,
Сатри унвонаш аз дийдайи маҳрумон тар...
(Самарқандга йўлинг тушса агар, эй тонг шаббодаси,
Хуросон аҳли мактубини етказ хоқон ҳузурига.
Бир мактубки – бошланиши тан азоби, жон офати,
Бир мактубки – интиҳоси дил дардию жигар қони.
Бир мактубки – ёзувлари азизлар оҳидан нишон,
Бир мактубки – нуқталари шаҳидлар сачраган қони.
Нақшлари мазлумларнинг бағри каби куйиб кетган,
Унвонлари маҳрумларнинг кўз ёшидан ювилиб кетган...)
Шеър бошидан охиригача шу оҳангда халқ дардининг изҳоридан иборат.
Уни ўқир экансиз, вайрон бўлган шаҳру қишлоқ, масжиду мадрасалар,
ситамдида халқу ғоратгар босқинчилар, бағриқон оналару қонига беланган
мурғак болалар кўз олдингизда ёрқин намоён бўлади. Шоҳ саройида “
амир
уш-шуаро
” унвонига эришиб, гўзал санамлар васфини қилиб юрган шоир
бирдан халқ ҳаётининг аччиқ лаҳзаларини кўзи билан кўргач, ўз касбига
муносабати ҳам ўзгара бошлайди. Бунинг устига улуғ ҳомийси вафотидан
кейин шоирнинг шахсий ҳаётида ҳам кетма-кет кўнгилсиз воқеалар юз бера
бошлайди
1
. Натижада шоирнинг ўз касбига муносабати тубдан ўзгаради.
1
Самадов Т. Анварий ва ғазалиёти у. – Душанбе: Дониш, 1988. – С. 16–22.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
196
Юқорида шоирнинг бу ҳақдаги икки сатр аччиқ иқрори берилган эди.
Бундай сатрлар унинг девонида кўп учрайди. Ҳатто, бу мавзуда алоҳида
қасидаси ҳам бор. Қасида шундай бошланади:
Эй биродар бишнави рамзе зи шеъру шоири,
То зи мо мушти гадо касро ба мардум нашмари
Дон, ки аз канноси нокас дар мамолик чора нест,
Ҳошалиллоҳ, то надони ин суханро сар-сари.
З-он ки гар ҳожат фитад то фазлаеро кам куни,
Ноқиле бояд тў натвони, ки худ берун бари...
Боз агар шоир набошад, ҳеч нуқсон уфтад,
Дар низоми олам аз рўйи хирад, гар бингари.
Одамиро чун маунат шарти кори бандагист,
Нон зи канноси хурад, беҳ з-он бувад, к-аз шоири...
(Эй, биродар, шеъру шоирликка бир рамз айтайин,
То ки инсон деб адашма, биз – тиланчи зотини.
Билки, бир фаррошу ахлаткаш зарур ҳар мулк учун,
Тангри ҳаққи бу сўзимни шунчаки гапдир, дема.
Ҳовлида ахлат кўпайса, бартараф этмоқ учун
Сенга бир ёрдамчи лозим, битмас иш у бўлмаса...
Лек агар шоир топилмай қолса, не нуқсон бўлур
Олам ичра, гар фикр қилсанг ақлни ишлатиб.
Шундай эркан, бандалик-чун танласанг бир касб агар,
Бўлсанг ахлаткаш дуруст, шоирлик этмоқдан кўра...)
Анварийнинг кексалик даври ижоди жуда қайғули сатрлардан иборат.
Унинг баъзи шеърларида замонасининг ижтимоий-сиёсий ҳаёти жуда
кескин танқид остига олинади:
Он шунидасти, ки рўзе зираке бо аблаҳе
Гуфт, к-ин волии шаҳри мо гадое бериёст.
Гуфт: “Чун бошад гадоон, к-аз кулоҳаш тугмае,
Сад чу моро рўзҳо, бал солҳо баргу навост?!”
Гуфтам: “Эй нодон, ғалат инак аз ин жо кардайи,
Он ҳама баргу наво дони, ки он жо аз кужост?
Дурру марвориди тожаш ашки атфоли ман аст,
Лаълу ёқути ситомаш хуни айтоми шумост!
Он ки то оби сабу пайваста аз мо хостаст,
Гар бижуйи, то ба мағзи устухонаш они мост!”
(Эшит, бир кун бир донишманд бир нодонга дер эди:
“Билсанг агар шаҳримизнинг ҳокими ғирт гадойдир”.
Нодон айтур: “Ундай дема, ахир унинг либосида бир тугма
Баҳосидир сену менинг неча кунлик рўзғоримиз маоши”.
Мен дедим: “Сен билмайин шунда хато кетмоқдасан,
Ул ҳама бойлик-ҳашам қайдан келур билмасмисен?
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
197
Тожида дур-марваридлар гўдагим кўз ёшидан,
Отининг анжомида лаъл – етимлар қонидан.
Кўзада сувигача бизнинг ҳисобдан-ку, ахир,
Эътибор қилсанг, бутун мавжудлиги биздан эрур...”
XV аср Ҳирот адабий мактабида Анварийнинг обрўйи жуда юқори бўл-
ган. Жомий ўзининг “Баҳористон” асарида Анварий ҳақида муболағали таъ-
рифлар қилиб, унинг сарой шоирлари танқидида ёзган бир қитъасини на-
муна сифатида келтиради
1
. Бундан ташқари, Саъдий хусусидаги таърифи
сўнггида қуйидаги тўртликни келтирадики, Анварийнинг форс мумтоз ада-
биётидаги ўрнига берилган жуда юқори баҳо дейиш мумкин:
Дар шеър се кас паямбаронанд,
Ҳар чанд ки ло набию баъди.
Авсофу қасидаву ғазалро
Фирдавсию Анварию Саъдий
2
.
(Агарчи Муҳаммад (сав)дан кейин
пайғамбар бўлмаслиги аниқ бўлса-да,
Шеъриятда уч шахсни пайғамбар дейиш мумкин:
Булар – васфда, қасидада ва ғазалда
Фирдавсий, Анварий ва Саъдий).
Шу ўринда бир масалани қайд этиб ўтиш лозим кўринади. М. Л. Рейснер-
нинг “X–XIII аср бошлари форс лироэпик шеърияти. Мумтоз қасиданинг келиб
чиқиши ва ривожи” монографик тадқиқотида
3
негадир Анварий ижодига етар-
ли эътибор қаратилмаган. Шоирдан фақат биргина қасидани олиб, 2-боб 1-
фаслда таҳлил қилган олима, аввало, ушбу боб сарлавҳасида (“Генезис пер-
сидской касыды в X–XI вв.”) чегараланган тарихий даврдан бутунлай чиқиб
кетган (Анварий XII асрда яшаган)
4
. Қолаверса, Анварий яшаган даврга ба-
ғишланган 3-бобда (“Завершение формирования канона в персидской касыде
XI – начала XIII века”) XI аср шоири Носир Хусравнинг 3 та қасидасини таҳлил
қилган ҳолда Анварий ижодига умуман мурожаат қилмаган. Шундай қилиб,
қасиданависликда нега Унсурий, Фаррухий, Носир Хусрав, Масъуд Саъд,
Саноий ёки Хоқоний эмас, балки айни Анварий “
пайғамбар
” деб тан олин-
гани хусусидаги савол мутлақо жавобсиз қолган
5
.
1
Абдарраҳман Джами. Баҳаристан (Весенний сад). Крит.текст и предисловие А. Афсаҳзада.
– М.: ГРВЛ, 1987. – С. 132–134.
2
Там же. – С. 145. (Шеър таржимаси Саъдий ижодига оид фаслда келтирилган.)
3
М. Л. Рейснер. Персидская лироэпическая поэзия X – начала XIII века. Генезис и
эволюция классической касыды. – М.: Наталис, 2006. – С. 424.
4
Тўғри, тадқиқотчи боб охирида изоҳ берган. Аммо илмий тадқиқотда сарлавҳа боб
матнига мувофиқ бўлиши керак эмасми?
5
Албатта, бу муаммони ҳал қилиш, умуман, Анварий ижодини қасиданавислик тараққиёти
жараёни фонида алоҳида жиддий қиёсий ўрганишни талаб қилади. Ушбу мақола ҳажми
бундай вазифани кўтара олмайди.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
198
Навоийнинг “
Хамсат ул-мутаҳаййирин
” асарида Жомий билан суҳбат-
лардан бири шундай хотирланади:
“Бир кун фақир алар хизматида эрдим ва яна киши йўқ эрди. Анварий
қасойиди бобида сўз ўтадур эрди. Алар бу навъ таъриф қиладур эрдиким:
«Биз анинг ашъорин, батахсис қасойидин оз кўруб эрдик, бу яқинда бир-икки
девони бизнинг илигимизга тушубтур, гоҳи анга машғул бўладурбиз, баъзи
ерда айтса бўлғайким, башар каломидин ўтуб, эъжоз ҳаддиға етмиш
бўлғай, ғариб таркиблар ва ажиб адолар назарға келадур».
Чун фақир асҳоб орасида муттаҳам мунга борменким, Анварийға муъ-
тақиддурур ва анинг шеърин кўп ўқур. Филвоқеъ мундоқдур. Бағоят хуш-
вақт бўлуб айттим: «Илтимосим борким, ул қасидасинким будур:
Гар дилу даст баҳру кон бошад,
Дилу дасти худоегон бошад
1
(Агар кўнгил билан қўллар денгиз ва кон бўлса,
Албатта, улар ҳукмдорнинг кўнгли ва қўллари бўлур )
бир қатла ўқуб мулоҳаза қилилса». Алар мутабассим бўлуб айтти-
ларким: «Ажаб сўз айттинг,биз бу уч-тўрт кунда бу қасидасин ўқуб, хуш-
ҳол бўлуб, ғоят хуш келгандин жавоб ҳам айтибмиз,– деб мусаввадани бир
худранг варақда чиқариб, фақирнинг илгиға бердиларким: «Ўқуб кўр». Мат-
лаи бу эрдиким:
Ҳар киро дар даҳон забон бошад,
Дар санои шаҳи жаҳон бошад.
(Кимнинг агар оғзида тили мавжуд бўлса,
Бу тил жаҳон ҳукмдорининг мадҳи билан банддир.)
Биз фақирлар не истиҳқоқ била таъриф қила олғайбиз. Мунча густоҳлиқ
қилилдиким, ул қасидани сиҳр хаёл қилур эрдук, бу шеър ани паст қилғондек
кўрунадур, ҳамоноки мўъжиза деса бўлғай
”
2
.
Келтирилган иқтибосдан Навоийнинг Анварий ижодига алоҳида
эътибори ҳақидаги эътирофлари бежиз эмаслиги кўриниб турибди. “Девони
Фоний”даги форсий қасидалардан:
Жаҳонки марҳалайи танги шоҳроҳи фаност
Дар у мажўй иқомат, ки роҳи шоҳу гадост
–
сатрлари билан бошланадиган “
Қут ул-қулуб
” (Қалблар озиғи)
қасидаси Анварийнинг
Агар муҳаввали
3
ҳоли жаҳониён на қазост
1
Шоирнинг қандай қилиб Муиззий тузоғидан омон ўтиб, буюк салжуқий Султон
Санжар саройига кириб келгани ҳақида юқорида ҳикоя қилинди. Анварийнинг
ўшанда ўқиган ҳукмдор мадҳидаги илк қасидаси ривоятга кўра шу сатрлар билан
бошланган экан.
2
Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 15-том. – Т.: Фан, 1999. – С. 27.
3
Муҳаввал –
1. тағйир додашуда, дигаргун шуда, аз ҳоле ба ҳоле гардида. 2. ҳавола
карда шуда, супурда шуда, ба зиммаи касе гузошта шуда.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
199
Чаро мажорийи
1
аҳвол бар хилофи ризост
матлаъли қасидасига татаббуъ сифатида ёзилган
2
ва девонда
аниқ
“татаббуъи Ҳаким Анварий
” деб қайд этилган.
Қасида жами 70 байт бўлиб, 20 байти – ташбиб, 3 байти – гуризгоҳ, қол-
гани – мадҳдан иборат. Масала равшан бўлиши учун асарнинг бошланиши-
дан бир неча байтни насрий таржимаси билан келтирамиз:
1. Агар муҳаввали ҳоли жаҳониён на қазост
Чаро мажорийи аҳвол бар хилофи ризост
(Агар жаҳон аҳлининг аҳволида ўзгариш қазою қадардан бўлмаса,)
Нега дунё ишларининг бориши биз хоҳлагандек эмас.
2. Бале қазост ба ҳар неку бад инонкаши халқ
Бад-он далил ки тадбирҳойи жумла хатост.
(Ҳа, инсонларни ҳар қандай яхшилигу ёмонликка етакловчи тақдирдир,
Бунинг далили шуки, биз қандай тадбир қилмайлик барчаси хато бўлиб чиқади.)
3. Ҳазор нақш бар орад замона ву набувад
Яки чунон ки дар ойинайи тасаввури мост,
(Замона минг бир ҳунар кўрсатади, аммо бирортаси
Бизнинг тасаввуримиз кўзгусида акс этгандек бўлиб чиқмайди.)
4. Каси зи чун у черо дам ҳами наёрад зад
Ки нақшибанди ҳаводису ройи чун у черост.
(Бирор инсон “нима учун” деб сўрашга ҳадди сиғмайди,
Чунки “нима учун”лиги ҳам ҳодисалар тарҳини чизувчининг ўзига аён.)
5. Агарчи нақш ҳама уммуҳот мибанданд,
Дар ин сарой ки кавну фасоду нашву намост.
(Агарчи ҳаёт ва мамот, ўсиш ва ўзгариш юз берувчи
Бу оламда барча ҳолатлар замирида тўрт унсур ётса-да)
6. Тафовути ки дар ин нақшҳо ҳами бини,
Зи хомайист ки дар дасти жунбиши обост.
(Улардаги кўриб турганинг ҳама фарқланишлар боиси
Сайёраларнинг самодаги ҳаракатлари натижасидир.)
7. Ба дасти мо чу аз ин ҳаллу ақд чизи нист,
Ба айши нохушу хуш гар ризо деҳим сазост.
(Бу ишларнинг тугуни ва ечими қўлимизда бўлмагач,
Умримизнинг яхши-ёмон кунларини ризолик билан ўтказганимиз маъқул.)
Кўриниб турибдики, қасида насиби тасаввуфий-ирфоний мавзуга,
яъни
таваккул
мавзуига бағишланган. Айни шу сабабдан ҳам Навоий
ўзининг фалсафий-ирфоний қасидасини унга татаббуъ қилган. Агар тақ-
1
Мажорий
–
мажро
сўзининг кўплиги.
Мажро –
жойи жараёни об,
мажорийи аҳвол -
вазъияти корҳо, жараёну рафти корҳо.
2
Девони Анварий. Қасоид. Қасидайи шумора 18 – Дар мадҳи
Носир ул-милла ва-д-дин
Абулфатҳ Тоҳир
(Интернет материали).
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
200
қослаш учун XI аср биринчи ярмида яшаб ижод қилган Манучеҳрий
шеъриятига мурожаат қиладиган бўлсак, унинг 1974 йилда Тожикистонда
нашр этилган “Сайланма”сидаги 36 қасидадан бирортасининг ташбиби бу
каби мавзуларга бағишланган эмас.
Навоийнинг “
Қут ул-қулуб
” (Қалблар озиғи) қасидаси Нажмиддин
Комиловнинг “Фақр нуридан порлаган қалб” ва кейинчалик “Хизр чашмаси”
китобларида “Таваккул талқини” фаслида (– С. 228–234.) батафсил таҳлил
қилинган
1
. Шу сабабли биз олимнинг мулоҳазаларини қайтариб ўтирмай фа-
қат бир масалага Анварий ва Навоий қасидалари орасидага фарқ ва унинг
сабабларига қисқача тўхталиб ўтиш билан чекланамиз. Биринчидан,
Анварий қасидаси аслида мадҳиявий қасида – вазир
Носирддин Абулфатҳ
Тоҳирга бағишланган, унинг фақат кириш (
ташбиб
ёки
насиб
) қисми
таваккул
мавзуида бўлиб, қасиданинг 21 байти
гўризгоҳ
(
ташбиб
дан
мадҳ
га
ўтиш) ва кейинги 47 байт вазирнинг мадҳидан иборат. Иккинчидан, биз
юқорида келтирган 7 байтнинг охиргиси – (яъни, “
Бу ишларнинг тугуни ва
ечими қўлимизда бўлмагач, умримизнинг яхши-ёмон кунларини ризолик билан
ўтказганимиз маъқул”,
деган фикр) кўтарилган мавзу бўйича шоирнинг
хулосаси бўлиб, кейинги байтларда бу хулоса чуқурлаштирилмаган (шу
сабабли биз уларни таржимаси билан келтиришни лозим топмадик).
Навоий эса, биринчидан, ўзининг 120 байтли татаббуъ қасидасини тўли-
ғича ягона мавзуга бағишлайди ва унинг асари соф фалсафий-ижтимоий
мавзуда бўлиб, мадҳияга алоқаси йўқ. Иккинчидан, ўзбек шоири
таваккул
мавзуини қуруқ баён қилиб қўяқолмайди, балки унинг ахлоқий-ижтимоий
ечимини ҳам мукаммал таҳлил қилиб беради.
Маълумки, Алишер Навоийнинг “
Маҳбуб ул-қулуб
” рисоласи “
Аввалги
қисм
”ининг “
Назм гулистонининг хушнағма қушлари зикрида
” деб аталган 16-
фасли шоирлар таърифида бўлиб, унда форс мумтоз адабиёти намояндалари бир
неча гуруҳга бўлинади. Биринчиси, Фаридиддин Аттор ва Жалолиддин Румий
каби соф тасаввуфий шеърият вакиллари. Уларни муаллиф “
ҳақиқат тариқи-
нинг суханварлари”
деб атайди. Иккинчи гуруҳга Шайх Муслиҳиддин
Саъдий Шерозий, Амир Хусрав Деҳлавий, Хожа Ҳофиз Шерозий кабиларни
киритиб, уларни “
ҳақиқат асрориға мажоз тариқин махлут қилубдурлар ва
каломларин бу услубда марбут этибдурлар
” деб таърифлайди. Яна бир
алоҳида гуруҳ сифатида Камол Исфахоний, Хоқоний Ширвоний,
Абдулвосиъ Жабалий, Асириддин Ахсикатий, Заҳир Фарёбий каби шоир-
ларни санаб ўтиб, шулар қаторида Анварийни ҳам тилга олади ва ушбу
гуруҳ таърифида “
мажоз тариқи адоси алар назмига ғолиб ва алар бу
шевага кўпроқ роғибдурлар
” деб хулоса қилади. Ва ниҳоят, устози
Абдураҳмон Жомий ҳақида махсус тўхталиб, уни “
ҳақиқат ва мажоз
тариқида комил ва илми икаласи тариқида вофий ва шомил
” деб улуғлайди.
1
Нажмиддин Комилов. Хизр чашмаси. – Т.: Маънавият, 2005. 228–234-б.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
201
Масалага юзакироқ ёндашганда санаб ўтилган иккинчи ва учинчи гуруҳ
вакиллари бир йўналишда (“
мажоз тариқи
”да) ижод қилгандек кўринади.
Аммо, агар Анварий ва Хоқонийлар учун “
мажоз тариқи адоси алар наз-
мига ғолиб”
дейилган бўлса, Саъдий, Амир Хусрав ва Ҳофизлар ҳақида
“
ҳақиқат асрориға мажоз тариқин махлут қилубдурлар”,
деб таъкид этила-
дики, бу таърифларнинг ўзаро жиддий фарқи бор. XII аср иккинчи ярмида
яшаб ижод этган “
мажоз тариқи
” вакиллари – Анварий ва Хоқонийлар ҳам
ижтимоий-фалсафий, ҳам тасаввуфий-ирфоний мавзуларни ўз ижодларида
кенг акс эттирганлар, аммо улар Аттор ва Румий сингари “
ҳақиқат
тариқининг суханварлари”
дан илгари яшаганлари туфайли Амир Хусрав ва
Ҳофизлар даражасида “
ҳақиқат асрориға мажоз тариқини махлут
қилишга”
муяссар бўлмаганлар. Шу сабабли улар ижоди мазмунан “
тасав-
вуфий-ирфоний адабиётнинг юксалиши”
аталган иккинчи босқичга таал-
луқли бўлиб, Алишер Навоийнинг нафақат форсий қасидалари, балки бутун
ижоди мазмуний теранлиги жиҳатидан Амир Хусрав ва Ҳофизлар билан бир
босқичга – минтақа адабиётининг XIV–XV асрларни ўз ичига олган учинчи
босқичи – “
мажоз тариқи
адабиёти”
босқичига мувофиқ келади. Бу бос-
қичнинг асосий хусусияти эса ирфоний ва ижтимоий мазмунларнинг ўзаро
уйғун ифодаланиши билан ажралиб турар эди.
Навоий “
Садди Искандарий
” достони охиридаги мажозий тасвирда
улуғ устозлари Низомий, Амир Хусрав, Жомий, Саъдий, Фирдавсий,
Саноий, Хоқоний, Унсурийлар даврасида Анварий номини ҳам фахр би-
лан тилга оладики
1
, бу унинг “
қасидада пайғамбар
” деб шуҳрат қозонган
шоирга бўлган юксак эҳтиромининг яна бир ифодаси эди.
АЗИЗОВ САИДБАҲРОМ
Мустақил тадқиқотчи, ТошДШИ ҳузуридаги Абу Райҳон Беруний номидаги
Шарқ қўлёзмалари маркази
Алишер Навоий асарларида самовий ҳодисалар тавсифи
Аннотация.
Мақолада Алишер Навоий асарларида самовий ҳодисалар ҳақидаги маълу-
мотлар ва уларнинг манбалари ҳақида сўз боради. Айрим маълумотларнинг кейинчалик
илм-фан тараққиётида ўз тасдиғини топганлиги таъкидланади.
Таянч сўз ва иборалар:
ой, Меркурий, Венера, Қуёш, Марс, Юпитер, Сатурн, Ҳамал,
Савр. Жавзо, Саратон, Асад, Сунбула, Мезон, Ақраб, Қавсайн, Жади, Далв, Ҳут, камалак
ранглари, вазнсизлик.
Аннотация.
В статье приводятся сведения о небесных процессах, извлеченные из
произведений Алишера Навои, где речь идет об их источниках. Указывается, что неко-
торые сведения нашли свое подтверждение с дальнейшим развитием науки.
1
Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 11-жилд. – Т.: Фан, 1993. 573–574-б.
