SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
5
ÀÄÀÁÈ
Ё
ÒØÓÍÎÑËÈÊ ÂÀ ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ //
ËÈÒÅÐÀÒÓÐÎÂÅÄÅÍÈÅ È ßÇÛÊÎÇÍÀÍÈÅ // STUDY
OF LITERATURE AND LINGUISTICS
ИМОМНАЗАРОВ
МУҲАММАДЖОН
Филология
фанлари
доктори
,
профессор
,
ТошДШИ
Алишер
Навоийнинг
“
Хамса
”
достонлари
матнини
транскрипциялашда
унли
товушларни
ифодалаш
масаласи
Аннотация
.
Мазкур
мақола
Алишер
Навоийнинг
“
Хамса
”
достонлари
матнини
транскрипциялашда
унли
товушларни
ифодалаш
масаласига
бағишланган
.
Шунингдек
,
мақолада
Э
.
Фозилов
,
К
.
Юдахин
,
Э
.
Умаров
,
Я
.
Экман
,
А
.
Рустамов
,
А
.
Қуронбеков
каби
тилшунос
олимларнинг
қарашларига
таяниб
,
Навоий
шеъриятидаги
аруз
вазни
қоидаларига
бўйсундирилган
ва
ёзувда
аниқ
ифодасини
топган
шартли
фонетик
тизимлар
акс
этган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
унли
товушлар
,
фонема
,
аллафон
,
тақтеъ
,
транскрипциялаш
,
ийҳом
санъати
.
Аннотация
.
Данная
статья
посвящена
вопросу
выражения
гласных
звуков
в
транскрипции
текстов
«
Хамсы
»
Алишера
Навои
.
Наряду
с
этим
,
основываясь
на
взгляды
Э
.
Фозилова
,
К
.
Юдахина
,
Э
.
Умарова
,
Я
.
Экмана
,
А
.
Рустамова
,
А
.
Куранбекова
,
в
статье
отражены
фонетические
системы
,
подчиненные
арузу
в
творчестве
Навои
и
выраженные
на
письме
.
Опорные
слова
и
выражения
:
гласные
звуки
,
фонема
,
аллафон
,
тактеъ
,
транскрибирование
,
искусство
ихам
.
Abstract.
This article is devoted to the matter of expression of vowel sounds in
transcription of the texts of poems in Alisher Navoi’s “Xamsa”. As well based on views of
E. Fazilov, K. Yudakhin, E. Umarov, Y. Eckman, A. Rustamov, A. Kuranbekov, phonetic
systems bend to Aruz and expressed in texts of Navoi’s works are reflected in the article.
Keywords and expressions:
vowel sounds, phoneme, allaphone, takte’, transcription,
art of iykham.
“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”
достони
конкордансини
тузиш
принципларини
ишлаб
чиқиш
жараёнида
асар
матни
транскрипциясини
яратиш
эҳтиёжи
туғилди
.
Бу
юмушни
амалга
оширишдаги
энг
мураккаб
вазифа
Навоий
матнидаги
унли
товушларни
қандай
ифодалаш
муаммоси
бўлди
.
Чунки
Навоий
даврида
ёзувда
араб
алифбоси
қўлланилгани
учун
туркий
тилнинг
ҳамма
нозикликларини
ажратиб
бериш
имкони
бўлмаган
.
Шу
сабабли
Навоий
давридаги
унлилар
тизимини
аниқлаш
ва
ҳар
бир
сўзни
айни
ўша
давр
талаффузида
ифодалаш
алоҳида
тарихий
-
фонологик
тадқиқотларни
талаб
қилади
.
Биз
туркология
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
6
соҳасидаги
бундай
жиддий
изланишларга
қўл
уришдан
ўзимизни
тийган
ҳолда
шу
кунгача
бу
йўналишда
турколог
олимлар
олиб
борган
тадқиқотлар
ва
уларнинг
энг
сўнгги
хулосаларига
таяниб
иш
кўришга
қарор
қилдик
.
Бу
мавзудаги
адабиётларга
мурожаат
қиладиган
бўлсак
,
ниҳоятда
хилма
-
хилликка
дуч
келамиз
.
Э
.
Фозиловнинг
кузатишларига
қараганда
,
К
.
К
.
Юдахин
Алишер
Навоий
даврида
6
та
унли
мавжудлигини
қайд
этган
бўлса
,
А
.
К
.
Боровков
Навоий
тилида
8
та
унли
бор
деб
тахминлайди
.
Х
.
Дониёров
эса
7–8
фонема
, 11
товуш
ҳақида
гапиради
.
Янош
Экман
Навоий
тилидаги
унлилар
системаси
9
фонемадан
иборат
деб
ҳисоблайди
.
Академик
А
.
Рустамов
ҳам
шу
фикрни
тасдиқлайди
.
Э
.
Фозиловнинг
ўзи
ҳам
шу
хулосани
маъқул
топиб
,
Навоий
тилида
қуйидаги
9
та
унли
товушларни
санаб
ўтади
:
а
,
ä
, e, u,
ы
,
o,
ö
,
у
,
ÿ
.
Э
.
Умаров
ўз
докторлик
ишида
XV
аср
луғатшуноси
Толеъ
Ҳиравийнинг
“
Бадоеъ
ул
-
луғат
”
асари
материалларига
таянган
ҳолда
Навоий
даври
адабий
тилида
14
унли
товуш
,
жумладан
, 9
фонема
(
а
,
у
,
ý
,
уо
,
о
,
и
,
и
:,
иэ
,
э
)
ва
5
аллафон
(
ã
,
ă
,
э
,
и
,
ў
, )
мавжудлигини
аниқлаган
.
Аммо
кейинчалик
ушбу
олим
“
XV
аср
ўзбек
тили
унлилари
ҳақида
”
мақоласида
яна
Толеъ
Ҳиравийга
таянган
ҳолда
11
унли
(
чўзиқ
а
,
қисқа
а
,
очиқ
а
,
и
,
э
,
у
,
қисқа
ү
,
ÿ
,
ў
,
қисқа
и
,
ий
)
ни
ажратиб
кўрсатади
.
Булар
барчаси
назарий
ечимлар
.
Уларнинг
амалиётга
татбиқ
этилиши
қандай
?
Э
.
Фозилов
ўзининг
XV
аср
биринчи
ярмида
яшаб
ижод
этган
шоирлар
–
Хўжандий
,
Юсуф
Амирий
,
Лутфийлар
адабий
мероси
устида
олиб
борган
тадқиқотларида
9
фонема
ва
5
та
аллафонни
ажратиб
кўрсатади
.
Хўжандий
“
Латофатнома
”
сини
кириллица
асосида
–
а
(
ā
),
ə
, e(
ē
), u(
ū
),
ы
,
o(
ō
),
ө
,
у
(
ỹ
),
ү
шаклида
,
Амирий
ва
Лутфий
асарларини
эса
лотин
гра
-
фикасига
таянган
ҳолда
а
/
ā
,
ä
, e/
ē
, i/
ī
,
у
, o/
ō
,
ö
, u/
ū
,
ü
унли
фонемалар
билан
транскрипциялайди
.
Аммо
унинг
раҳбарлигида
тузилган
4
жилдли
“
Навоий
асарлари
луғати
”
да
сўзлар
кенг
китобхон
оммасига
қулайлик
яратиш
мақ
-
садида
Навоий
асарларининг
янги
даврдаги
бошқа
нашрлари
сингари
XV
аср
талаффузида
эмас
,
бугунги
талаффуз
қоидаларига
риоя
қилган
ҳолда
берилган
.
Аммо
достонлар
матнининг
илмий
транскрипцияси
учун
бундай
ёндашув
мақбул
эмас
.
“
Хамса
”
нинг
биринчи
достони
“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”
матнини
транскрип
-
ция
қилишда
биз
илк
тажриба
сифатида
уч
асосга
таянишни
маъқул
топдик
.
Булардан
биринчиси
1991
йилда
эълон
қилинган
20
жилдлик
мукаммал
асарлар
тўпламининг
7-
жилди
матни
бўлса
,
иккинчиси
матншунос
олим
Порсо
Шамсиев
1971
йилда
тайёрлаб
нашр
эттирган
арабий
хатдаги
илмий
-
танқидий
матн
эди
.
Аммо
ҳар
икки
матн
ҳам
асардаги
унлилар
тизимини
мукаммал
акс
эттирмаслигини
ҳисобга
олиб
,
учинчи
асос
сифатида
тая
-
нишга
мажбур
бўлдик
.
Буларга
қўшимча
равишда
мавжуд
бир
имкониятдан
ҳам
унумли
фойдаланиш
хайрли
кўринди
.
Яъни
, “
Ҳайрат
ул
-
аброр
”
нинг
шеърий
матни
аруз
вазнида
ёзилганлиги
ундаги
ҳар
бир
унли
товушнинг
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
7
чўзиқ
ёки
қисқа
талаффуз
қилинишини
белгилашга
асос
бўла
олишини
ҳисобга
олиб
ва
аруз
вазнидаги
шеърий
матннинг
тўғри
ўқилишига
эришиш
учун
ҳар
бир
унли
товушнинг
чўзиқ
ва
қисқа
вариантларини
тақтеъ
асосида
алоҳида
ифодалашга
ҳаракат
қилинди
.
Бундай
ёндашув
келгусида
Навоий
даври
тили
устида
олиб
бориладиган
тарихий
-
фонологик
тадқиқотлар
учун
аниқ
материал
бериши
мумкинлиги
ҳам
инобатга
олинди
.
Алишер
Навоий
“
Мезон
ул
-
авзон
”
асарида
алоҳида
таъкидлаб
кўрса
-
тишича
,
шеър
тақтеъ
қилинганда
товушларнинг
араб
ёзувидаги
ҳарфлар
билан
ифодаланиши
эмас
,
айни
талаффузи
ҳисобга
олинади
: “
Шеър
тақтеъи
иборат
андиндирким
,
байт
алфозини
бир
-
биридан
айиргайлар
,
ул
навъким
,
байтнинг
ҳар
миқдори
тенг
тушгай
ул
биҳорнинг
афоъийлидин
биригаким
,
ул
байт
баҳрда
воқеъдур
ва
тариқи
будурким
,
мулоҳаза
ҳара
-
катнинг
нафсиға
воқеъ
бўлғай
,
йўқким
,
аҳволиғаки
,
ул
фатҳа
ва
замма
ва
касрадур
ва
малфуз
эътибор
қилғай
,
йўқки
мактуб
ва
ҳар
ҳарфки
лафзда
келгай
,
агарчи
китобатда
бўлмағай
,
тақтеъда
ҳисобға
киргай
...”
1
.
“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”
достони
арузнинг
“
сариъи
мусаддаси
матвий
”
ваз
-
нида
ёзилган
.
Бу
вазннинг
шартли
ифодаси
“
муфтаилун
муфтаилун
фоилон
(
ёки
фоилун
)”
бўлиб
,
шартли
белгиларда
–VV- / -VV-/ -V~ ( - ),
яъни
бир
чўзиқ
бўғин
,
икки
қисқа
ва
яна
бир
чўзиқ
бўғин
икки
марта
қайтарилиши
ва
охири
бир
чўзиқ
,
бир
қисқа
ва
бир
ўта
чўзиқ
(
ёки
чўзиқ
)
бўғин
билан
тугашини
ифодалайди
.
Мисол
:
Ҳар
дур
анга
жавҳари
жондин
фузун
,
Қиймат
аро
икки
жаҳондин
фузун
.
Бу
байт
шундай
тақтеъ
қилинади
:
– V V - / - V V - / - V ~
H
ä
r du/r
ä
/
ŋ
ā
/
ĵ
ä
v/h
ä
/ri/
ĵ
an/din/fu/z
ū
n
Qiy/m
ä
/t
ä
/r
ā
/ik/ki/
ĵ
ä
/han/din/fu/z
ū
n
2
“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”
матнини
шу
шаклда
вазнга
мослаб
тақтеъ
қилиш
(
узун
ва
қисқа
бўғинларга
ажратиш
)
жараёнида
достон
тилида
10
та
унли
товуш
аниқланди
.
Аммо
бизнинг
бу
илк
таржибамизда
бир
масалада
икки
-
ланиш
бўлди
.
Яъни
,
ҳозирги
ўзбек
тилидаги
о
ва
а
унли
фонемалари
ўзаро
фарқланмай
қолди
.
Кўп
ўйлаб
ва
юқорида
кўрсатиб
ўтилган
мутахас
-
сисларнинг
хулосаларини
ҳам
инобатга
олиш
натижасида
қисқа
а
товушини
ҳам
ҳисобга
киритиб
,
достон
матни
транскрипциясида
қуйидаги
11
та
чўзиқ
ва
қисқа
унли
товушларни
акс
эттиришга
қарор
қилинди
:
Транскрипция
Талаффузи
(
кирилл
ҳарфларида
)
Араб
ёзувида
ифодаланиши
Ä
ä
А
(
қисқа
)
Сўз
бошида
– “
алиф
”
1
Алишер
Навоий
.
МАТ
. 16.
т
. –
Т
.:
Фан
, 2000. 59-
б
. (
Бу
ўринда
жумла
мазмунига
кўра
“
ҳарф
”
сўзи
товуш
маъносида
ишлатилган
).
2
Охирги
бўғин
zun
ўқилиши
ҳам
мумкин
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
8
Сўз
ўртасида
–
ҳарф
билан
ифодаланмайди
Сўз
охирида
– “
ҳойи
ҳавваз
”
Aa
O (
қисқа
)
Сўз
бошида
– “
мадда
”
ли
“
алиф
”
Сўз
ўртасида
– “
алиф
”
Сўз
охирида
– “
алиф
”
Ā
ā
O (
чўзиқ
)
Сўз
бошида
– “
мадда
”
ли
“
алиф
”
Сўз
ўртасида
– “
алиф
”
Сўз
охирида
– “
алиф
”
Ee
Э
(
қисқа
)
Сўз
бошида
– “
алиф
”
ёки
“
алиф
”+ “
йай
”
Сўз
ўртасида
–
ҳарф
билан
ифодаланмайди
ёки
“
йай
”
билан
ифодаланади
Сўз
охирида
– “
йай
”
билан
ифодаланади
Ē
ē
Э
(
чўзиқ
)
Сўз
бошида
– “
алиф
”
Сўз
ўртасида
– “
йай
”
билан
ифодаланади
Сўз
охирида
– “
йай
”
билан
ифодаланади
Ii
И
(
қисқа
)
Сўз
бошида
– “
алиф
”
ёки
“
алиф
”+ “
йай
”
Сўз
ўртасида
–
ҳарф
билан
ифодаланмайди
ёки
“
йай
”
билан
ифодаланади
,
Сўз
охирида
- – “
йай
”
билан
ифодаланади
Ī
ī
И
(
чўзиқ
)
Сўз
бошида
– “
алиф
”+
йай
”
Сўз
ўртасида
– “
йай
”
билан
ифодаланади
Сўз
охирида
– “
йай
”
билан
ифодаланади
Uu
У
(
қисқа
)
Сўз
бошида
– “
алиф
”
ёки
“
алиф
”+ “
вав
”
Сўз
ўртасида
–
ҳарф
билан
ифодаланмайди
ёки
“
вав
”
билан
ифодаланади
Сўз
охирида
– “
вав
”
билан
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
9
ифодаланади
Ūū
У
(
чўзиқ
)
Сўз
бошида
– “
алиф
”+
“
вав
”
Сўз
ўртасида
– “
вав
”
билан
ифодаланади
Сўз
охирида
– “
вав
”
билан
ифодаланади
Oo
Ў
(
қисқа
)
Сўз
бошида
– “
алиф
”
ёки
“
алиф
”+ “
вав
”
Сўз
ўртасида
–
ҳарф
билан
ифодаланмайди
ёки
“
вав
”
билан
ифодаланади
Сўз
охирида
– “
вав
”
билан
ифодаланади
Ō
ō
Ў
(
чўзиқ
)
Сўз
бошида
– “
алиф
”+
“
вав
”
Сўз
ўртасида
– “
вав
”
билан
ифодаланади
Сўз
охирида
– “
вав
”
билан
ифодаланади
Қ
айд
этиб
ўтиш
керакки
,
бу
товушларнинг
баъзиси
фонемалар
ҳосил
қилса
,
баъзилари
аллафонлар
(
вариантлар
)
сифатида
қўлланилган
.
Жум
-
ладан
,
транскрипциясидаги
(
талаффузи
–
кирилл
ҳарфларида
)
Aa
O (
қисқа
)
Ee
Э
(
қисқа
)
Ii
И
(
қисқа
)
Uu
У
(
қисқа
)
Oo
Ў
(
қисқа
)
товушлари
билан
мувофиқ
равишда
Ā
ā
O (
чўзиқ
)
Ē
ē
Э
(
чўзиқ
)
Ī
ī
И
(
чўзиқ
)
Ūū
У
(
чўзиқ
)
Ō
ō
Ў
(
чўзиқ
)
товушлари
кўп
ўринда
аллафонлар
ҳосил
қилади
.
Шундай
қилиб
,
достон
матни
транскрипциясидаги
унлиларнинг
узун
-
қисқалиги
аруз
вазнидаги
шеърларнинг
тўғри
ўқилиши
учунгина
муҳим
бўлиб
,
маъно
фарқловчи
алоҳида
фонемаларни
ташкил
қилмайди
,
шу
сабабли
уларнинг
,
асосан
,
аллофонлар
сифатида
қабул
қилиниши
ўрин
-
лидир
.
Эътибор
бериш
керакки
,
транскрипцияда
берилган
“
ä
”
белгиси
фақат
кирилл
ёзувида
а
ҳарфи
билан
ифодаланувчи
қисқа
товушни
ифодалаш
учун
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
10
қўлланилди
.
Транскрипциядаги
“
а
”
ва
“
ā
”
белгилари
эса
ҳозирги
кирилл
ёзувида
“
о
”
ҳарфи
билан
берилувчи
товушнинг
қисқа
ва
чўзиқ
ва
-
риантларини
ифодалаб
келади
.
Бир
нарса
аниқки
,
бу
товуш
вазнга
муносиб
чўзиқ
ўқилганда
матн
транскрипциясида
“
ā
”
белгиси
билан
,
қисқа
ўқилганда
эса
“
а
”
белгиси
билан
ифодаланса
-
да
,
аслида
ҳозирги
ёзувдаги
биргина
“
о
”
товушининг
аллофонларини
ҳосил
қилиши
ҳисобга
олинди
.
Аммо
кейинги
достонлар
матнини
транскрипциялашда
қисқа
а
товушини
ифодалаши
керак
бўлган
“
ä
”
белгисидан
воз
кечишга
қарор
қилинди
.
Чунки
,
биринчидан
,
матнда
“a”
ва
“
ä
”
белгилари
аро
фарқни
аниқ
ажратиш
кўпинча
қийин
кечди
1
,
иккинчидан
,
Навоийнинг
ўз
изоҳларига
қараганда
2
,
соф
туркий
асосдаги
сўзларда
араб
ёзувида
“
алиф
”, “
вов
”, “
йай
”
ҳарфлари
орқали
ифо
-
даланган
унли
товушлар
форс
ёки
араб
тилидагидек
доимо
чўзиқ
а
,
у
,
и
товушларини
ифодалаб
келавермас
экан
.
Демак
,
биз
ажратиб
кўрсатмоқчи
бўлган
қисқа
а
ва
қисқа
о
товушларини
ифодалаши
керак
бўлган
“a”
ва
“
ä
”
белгилари
доимо
ҳам
воқеликни
тўғри
акс
эттириши
гумонли
экан
.
Бу
муаммога
узил
-
кесил
аниқлик
киритган
яна
бир
Навоий
тилининг
билимдони
Э
.
Умаров
бўлди
.
Биз
унинг
1994
йилда
“
Шарқшунослик
”
илмий
тўпламида
босилиб
чиққан
“
Навоийда
ийҳом
санъати
”
деб
номланган
мақоласига
,
сар
-
лавҳасидан
келиб
чиқиб
,
адабиётшунослик
мавзусида
экан
,
деган
мулоҳазада
аввал
эътибор
бермаган
эканмиз
.
В
аҳоланки
,
айни
шоир
ишлатган
ийҳом
санъати
намуналари
бизнинг
бошимизни
қотирган
масалада
аниқ
ва
ишонарли
хулоса
чиқаришга
имкон
берар
экан
.
Мана
олимнинг
хулосаси
:
“
Эски
ўзбек
тилида
о
товуши
йўқлиги
луғатчилар
фикрига
қараганда
шоир
-
ларга
ажойиб
сўз
ўйини
–
ийҳом
санъати
яратиш
имконини
берган
”.
Бу
хулоса
Толеъ
Ҳиравийнинг
“
Бадоиъ
ул
-
луғат
”
ва
Мирза
Меҳдихоннинг
“
Санглоҳ
”
луғатларида
келтирилган
қатор
далиллар
билан
мукаммал
исботланади
.
Демак
,
ҳозирги
ўзбек
тилидаги
“
бармоғим
” – “
бормоғим
”,
“
ташимда
” – “
тошимда
”, “
қани
” – “
қони
”, “
нари
” – “
нори
”, “
қанда
” – “
қонда
”,
“
қалқан
” – “
қалқон
”, “
қара
” – “
қора
”
сўзлари
Навоий
даврида
деярли
бир
хил
талаффуз
қилинганлиги
шубҳасиз
бўлиб
,
бизнинг
муаммомизни
ҳам
тўлиқ
ечиб
берганлигига
ишонч
ҳосил
қилишимиз
мумкин
.
Кейинги
масала
араб
ва
форс
тилларидан
ўзлашган
сўзлардаги
унлилар
талаффузи
масаласи
бўлиб
,
маълумки
,
бугунги
Эрондаги
адабий
форс
тилида
3
та
қисқа
(
э
,
а
,
ў
)
ва
3
та
чўзиқ
(
и
,
о
,
у
)
унли
товушлар
қайд
этилган
.
Булардан
биринчилари
араб
графикасида
сўз
ўртаси
ва
охирида
алоҳида
ҳарфлар
билан
ифодаланмайди
,
сўз
бошида
эса
ҳар
3
товуш
фақат
биргина
“
алиф
”
билан
ифодаланади
.
Иккинчилари
эса
сўз
ўртаси
ва
охирида
“
алиф
”, “
вов
”, “
йай
”
ҳарфлари
орқали
,
сўз
бошида
“
алиф
”
ва
“
вов
”, “
алиф
”
ва
“
йай
”
ҳамда
“
алиф
”
1
Биз
“
ä
”
белгисини
араб
ва
форс
тилларидан
ўзлашган
сўзлардаги
муайян
ҳарф
билан
ифодаланмайдиган
“
a
”
товушини
билдириш
учун
ишлатган
эдик
.
2
“
Яна
туркча
алфоздурким
,
анда
“
алиф
”
ва
“
вов
”
ва
“
ё
”
“
фатҳа
”
ва
“
замма
”
ва
“
касра
”
ҳаракати
ўрниға
битилурки
,
бу
ҳеч
маҳалда
ҳарф
ҳисобиға
кирмас
,
балки
ҳаракат
ўрнигадурур
,
магар
баъзи
ердаким
байтнинг
охирида
тушган
ва
ани
заруратдин
қофия
қилмиш
бўлғайлар
...”.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
11
устига
“
мадд
”
белгиси
қўйиш
билан
ифодаланади
.
Аммо
Навоий
матнларининг
талаффузи
кўпинча
ушбу
қоидага
мувофиқ
келмайди
.
Нега
?
Бу
саволнинг
жавоби
А
.
Қ
уронбековнинг
2009
йили
“
Шарқ
классик
филологияси
”
илк
тўпламида
чоп
этилган
“
Классик
форс
тили
ҳамда
ҳозирги
форс
,
дарий
ва
тожик
тиллари
фонемалар
тизимининг
қиёсий
таҳлили
”
мақоласи
билан
равшанлашади
.
Иқтибос
келтирамиз
:
“
Классик
порсий
-
дарий
тилининг
фонетик
тизими
ҳозирги
замон
форс
тилининг
фонетик
тизимидан
фарқли
бўлган
.
Классик
порс
тилида
8
та
унли
, 24
та
ундош
фонема
мавжуд
бўлган
[1].
Улар
қуйидагилар
.
Унли
фонемалар
:
Қисқа
унлилар
Чўзиқ
унлилар
а
ā
i
ī
u
ū
ē
ō
...”
1
(
Мавзуга
алоқадор
бўлмагани
учун
ундошлар
рўйхатини
келтирмадик
).
Тилшунос
олим
мақола
давомида
бу
хулосасини
пухта
далиллар
асосида
ишонарли
исботлайди
.
Кўриб
турганимиздек
, X–XV
асрлар
давомида
жорий
бўлган
классик
форс
адабий
тили
талаффуз
тизими
ҳозирги
форс
адабий
тилидан
кўра
ҳозирги
дарий
ва
тожик
тилларидаги
унлилар
тизимига
кўпроқ
мос
келган
.
Бундай
бўлиши
табиий
,
чунки
дарий
тилидаги
мумтоз
шеърият
мактаблари
дастлаб
Мовароуннаҳр
(
Самарқанд
,
Бухоро
)
ва
Хуросонда
(XI
аср
Ғазнавий
-
лар
саройи
шоирлари
,
Фирдавсий
–
Эрон
Хуросони
)
шаклланган
. XV
аср
Ҳирот
адабий
мактаби
шоирлари
–
хоҳ
форс
тилида
ижод
қилсин
,
хоҳ
туркий
тилда
–
талаффуздаги
ушбу
анъанага
содиқ
қолганликларига
сира
шубҳаланмаса
ҳам
бўлади
.
Демак
,
Алишер
Навоий
матнларидаги
араб
-
форс
тилидан
ўзлашган
сўзлар
талаффузи
ҳозирги
форс
адабий
тили
талаффуз
тизимига
эмас
,
ҳозирги
дарий
ва
тожик
тилларидаги
унлилар
тизимига
кўпроқ
мос
келган
классик
форс
адабий
тили
талаффуз
тизимига
мувофиқ
бўлганлиги
мантиқлидир
.
Охирги
бир
масала
қолди
.
Юқорида
Э
.
Фозилов
китобида
келтирилган
Навоий
тилидаги
9
та
унли
товушлар
қаторида
ö
,
ÿ
ҳам
учраган
эди
.
Олимнинг
кейинги
тадқиқотларида
XV
аср
туркигўй
шоирлар
Амирий
ва
Лутфий
асарларини
транскрипциялашда
ҳам
ушбу
ö
,
ü
унли
фонемалари
учрайди
.
Хўш
,
Навоий
тилида
ушбу
товушлар
дарҳақиқат
учрайдими
ва
агар
учраса
,
улар
маъно
ажратувчи
фонема
ҳосил
қиладими
?
Бу
саволга
яна
Э
.
А
.
Умаров
ўзининг
2008
йилда
рус
тилида
алоҳида
рисолача
шаклида
1
А
.
Қ
уронбеков
.
Классик
форс
тили
. 12-
б
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
12
нашр
этилган
Маҳмуд
Қ
ошғарийнинг
“
Девону
луғатит
-
турк
”
асаридаги
унлилар
ҳақида
янги
маълумотлар
”
тадқиқотида
мукаммал
жавоб
берган
.
Олим
Маҳмуд
Қ
ошғарий
,
Толеъ
Ҳиравий
,
Мирза
Меҳдихон
,
Фатҳ
Алихон
,
Алишер
Навоий
,
Мирзо
Бобир
ва
бошқаларнинг
мавзуга
оид
қарашларини
жиддий
таҳлил
қилиш
натижасида
туркий
тиллар
тарихий
талаффузида
ҳозирги
рус
тилидагидек
фонема
ажратувчи
юмшоқлик
-
қаттиқлик
зиддияти
ҳам
,
сингармонизм
ҳам
бўлмаган
,
деган
хулосага
келади
.
Аксарият
турколог
олимлар
томонидан
Алишер
Навоий
тилида
ҳозирги
ўзбек
адабий
тилида
мавжуд
бўлмаган
ö
,
ÿ
унлилари
бор
деб
ҳисобланиши
фақат
назарий
асосда
,
яъни
қадим
туркий
тилда
фонема
ажратувчи
юмшоқлик
-
қаттиқлик
зиддияти
ва
сингармонизм
ҳодисаси
мавжудлигига
ишончдан
келиб
чиққанлиги
маълум
.
Назаримизда
,
бугунги
кунда
баъзи
туркий
тилларда
мавжуд
бўлган
фонетик
ўзига
хосликлар
ушбу
адабий
тилларнинг
муайян
туркий
шевалар
асосида
ва
муайян
ўзга
тиллар
муҳитида
шаклланганлигининг
таъсири
бўлиб
,
ҳозирги
замон
ўзбек
тилининг
қатор
шевалари
талаффузида
ҳам
бундай
ўзига
хосликлар
кенг
тарқалгандир
.
Аммо
ўтмиш
тилшуносларимиз
ҳам
,
биз
ҳам
адабий
тил
нормалари
ҳақида
мулоҳаза
юритмоқдамиз
.
Бунинг
устига
Алишер
Навоий
яшаб
ижод
қилган
Ҳирот
тил
муҳити
дарий
ва
туркий
тилда
гаплашувчи
халқлар
аралаш
яшаган
муҳит
бўлиб
,
масалан
,
усмонли
турк
шоирлари
ижод
қилган
муҳитдан
кескин
фарқ
қилганлигини
ҳам
инобатга
олиш
лозим
бўлади
.
Хуллас
,
юқоридаги
мулоҳазалардан
келиб
чиқиб
,
Алишер
Навоий
“
Хамса
”
си
достонлари
конкордансини
тузиш
учун
шакллантирилган
матн
транскрипциясида
унли
товушларни
қуйидаги
белгилар
билан
ифодалаш
ҳар
томонлама
мақсадга
мувофиқ
топилди
1
:
Транскрипция
Талаффузи
(
кирилл
ҳарфларида
)
Араб
ёзувида
ифодаланиши
Aa
O (
қисқа
)
Сўз
бошида
– “
мадда
”
ли
“
алиф
”
Сўз
ўртасида
– “
алиф
”
Сўз
охирида
– “
алиф
”
Ā
ā
O (
чўзиқ
)
Сўз
бошида
– “
мадда
”
ли
“
алиф
”
Сўз
ўртасида
– “
алиф
”
Сўз
охирида
– “
алиф
”
Ee
Э
(
қисқа
)
Сўз
бошида
– “
алиф
”
ёки
“
алиф
”+ “
йай
”
Сўз
ўртасида
–
ҳарф
билан
ифодаланмайди
ёки
“
йай
”
1
Бу
ишда
биз
ўта
баҳсли
масала
бўлган
ўша
давр
талаффуз
нормаларини
тўғри
тиклашни
эмас
,
балки
Навоий
шеъриятидаги
аруз
вазни
қоидаларига
бўйсундирилган
ва
ёзувда
аниқ
ифодасини
топган
шартли
фонетик
тизимнигина
акслантиришни
лозим
кўрдик
.
Қ
олгани
турколог
олимлар
баҳсига
ҳавола
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
13
билан
ифодаланади
Сўз
охирида
– “
йай
”
билан
ифодаланади
Ē
ē
Э
(
чўзиқ
)
Сўз
бошида
– “
алиф
”
Сўз
ўртасида
– “
йай
”
билан
ифодаланади
Сўз
охирида
– “
йай
”
билан
ифодаланади
Ii
И
(
қисқа
)
Сўз
бошида
– “
алиф
”
ёки
“
алиф
”+ “
йай
”
Сўз
ўртасида
–
ҳарф
билан
ифодаланмайди
ёки
“
йай
”
билан
ифодаланади
Сўз
охирида
– “
йай
”
билан
ифодаланади
Ī
ī
И
(
чўзиқ
)
Сўз
бошида
– “
алиф
”+
йай
”
Сўз
ўртасида
– “
йай
”
билан
ифодаланади
Сўз
охирида
– “
йай
”
билан
ифодаланади
Uu
У
(
қисқа
)
Сўз
бошида
– “
алиф
”
ёки
“
алиф
”+ “
вав
”
Сўз
ўртасида
–
ҳарф
билан
ифодаланмайди
ёки
“
вав
”
билан
ифодаланади
Сўз
охирида
– “
вав
”
билан
ифодаланади
Ūū
У
(
чўзиқ
)
Сўз
бошида
– “
алиф
”+
“
вав
”
Сўз
ўртасида
– “
вав
”
билан
ифодаланади
Сўз
охирида
– “
вав
”
билан
ифодаланади
Oo
Ў
(
қисқа
)
Сўз
бошида
– “
алиф
”
ёки
“
алиф
”+ “
вав
”
Сўз
ўртасида
–
ҳарф
билан
ифодаланмайди
ёки
“
вав
”
билан
ифодаланади
Сўз
охирида
– “
вав
”
билан
ифодаланади
Ō
ō
Ў
(
чўзиқ
)
Сўз
бошида
– “
алиф
”+
“
вав
”
Сўз
ўртасида
– “
вав
”
билан
ифодаланади
Сўз
охирида
– “
вав
”
билан
ифодаланади
