SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
66
ÀÄÀÁÈ
Ё
ÒØÓÍÎÑËÈÊ // ËÈÒÅÐÀÒÓÐÎÂÅÄÅÍÈÅ //
STUDY OF LITERATURE
МАННОНОВ
АБДУРАҲИМ
Филология
фанлари
доктори
,
профессор
,
ТошДШИ
Афғон
(
паштун
)
халқ
оғзаки
ижодиётидаги
ишқий
-
романтик
эртакларга
доир
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
Афғонистонда
давлат
тилларидан
бири
бўлган
пашту
тилида
яратилган
халқ
оғзаки
ижодиётининг
насрий
турлари
сирасига
кирадиган
ишқий
-
романтик
эртак
-
қиссалар
ҳақида
сўз
юритилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
халқ
оғзаки
ижоди
,
наср
,
эртак
,
эпос
,
сюжет
,
қаҳра
-
мон
,
поэтик
тимсол
.
Аннотация
.
В
этой
статье
говорится
об
одном
из
прозаических
видов
фоль
-
клора
романтических
сказках
-
повестях
,
написанных
на
одном
из
государственных
языков
Афганистана
–
на
пушту
.
Опорные
слова
и
выражения
:
фольклор
,
проза
,
сказка
,
эпос
,
сюжет
,
герой
,
поэтический
образ
.
Abstract.
The article speaks about one of the types of folklore prose the romantic
story-tales in Pashto one of the state languages of Afghanistan.
Keywords and expressions:
folklore, prose, tale, epos, topic, hero, poetic poetic image.
Афғонистон
жаҳон
маданияти
ва
тарихининг
кўҳна
ўчоқларидан
бири
ҳи
-
собланади
.
Баланд
-
баланд
чўққили
тоғлар
орасида
макон
топган
сўлим
,
кўка
-
ламзор
водийлар
,
тошлардан
тошларга
урилиб
пастга
шошаётган
шўх
-
шўх
сой
-
лар
,
дарёчалар
,
сувсизликдан
қақраб
ётган
жазирама
дашту
-
биёбонлар
,
харо
-
базорлар
қўйнида
сақланиб
қолган
қадимий
топилмалар
,
ноёб
асори
атиқалар
,
архитектура
ёдгорликлари
,
диний
-
тарихий
обидалар
,
бу
ерда
яшовчи
халқ
ва
элатларнинг
узоқ
ўтмишидан
далолат
берувчи
оғиздан
-
оғизга
,
авлоддан
-
авлод
-
ларга
ўтиб
келаётган
қадимий
мифлар
,
эртаклар
,
афсоналар
,
ривоятлар
,
қаҳра
-
монлик
эпослари
,
қўшиқлари
бунинг
ёрқин
далилидур
.
Афғонистон
кўпмиллатли
мамлакат
.
Ҳозирда
бу
мамлакат
ҳудудида
30
дан
зиёд
катта
ва
кичик
халқлар
ва
элатлар
,
этник
гуруҳлар
,
жумладан
,
паштунлар
(
афғонлар
),
дарийзабонлар
,
ўзбеклар
,
хазоралар
,
тожиклар
,
чо
-
раймоқлар
,
туркманлар
,
нуристонликлар
,
балужлар
,
ҳиндлар
ва
бошқалар
истиқомат
қиладилар
.
Бу
халқ
ва
элатларнинг
шаклланган
муштарак
мада
-
нияти
,
тарихи
,
диний
қарашлари
,
урф
-
одатлари
билан
бирга
ҳар
бирининг
ўзига
хос
қисмати
,
турмуш
тарзи
,
урфи
,
фольклори
мавжуд
.
Лекин
шуни
таъкидлаш
керакки
, “
Афғонистон
”
атамаси
,
дастлаб
, XIII–
XIV
асрларга
оид
манбаларда
учрайди
.
Бироқ
бу
атама
у
даврларда
ҳозирги
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
67
географик
ҳудудга
эга
бўлган
Афғонистон
мамлакати
маъносида
эмас
,
балки
шу
кундаги
Афғонистон
ва
Покистон
ўрталаридаги
муштарак
чегаранинг
икки
томонида
жойлашган
Сулаймон
тоғлари
ва
улардан
то
Ҳинд
дарёси
-
гача
уланиб
кетган
ҳудудларда
яшовчи
“
афғонлар
(
паштунлар
)
ўлкаси
”
маъ
-
носида
ишлатилган
.
Мамлакатнинг
аксарият
аҳолиси
пашту
,
дарий
(
форсий
-
кобулий
)
ва
ўзбек
тилларида
сўзлашадилар
.
Паштун
(
афғон
)
халқининг
оғзаки
ижодиёти
намуналари
,
дарҳақиқат
,
бой
,
сермазмун
,
ўзига
хос
ва
бетакрор
бўлиб
,
уларнинг
илдизлари
узоқ
ўт
-
миш
замонларга
бориб
тақалади
.
Бу
халқ
оғзаки
ижодиётида
асрлар
давоми
-
да
бошқа
қўшни
халқлар
фольклори
асарларидан
мутлақо
фарқ
қиладиган
юзлаб
насрий
намуналари
,
минглаб
маросим
ва
маросим
билан
боғлиқ
бўл
-
маган
оғзаки
шеърият
намуналари
яратилган
.
Хусусан
,
паштунларнинг
маш
-
ҳур
икки
мисрали
шеъри
–
ландэйлар
ёки
нимакэй
,
бўгатэй
,
бабулола
,
лўба
,
норе
каби
шеър
ва
қўшиқ
турлари
,
ўнлаб
қисса
-
эртаклари
бошқа
ҳеч
қайси
халқ
фольклорида
учрамайди
.
Ўзига
хос
бадиий
тизим
,
тасвир
,
композиция
ва
ҳикоя
қилиш
услубига
асос
-
ланган
ушбу
эртак
,
қисса
ва
ҳикоятлар
,
ривоятлар
,
шеърлар
,
қўшиқлар
мисолида
паштунларнинг
ўзига
хос
турмуш
тарзи
,
дунёқараши
,
тарихи
,
урф
-
одатлари
,
маишати
,
интилишлари
,
орзу
-
умидлари
,
гўзаллик
,
севги
-
муҳаббат
,
инсонийлик
,
қаҳрамонлик
,
ватанпарварлик
,
одамийлик
,
вафодорлик
каби
ижтимоий
-
эстетик
,
фалсафий
қарашлари
ҳақида
анчайин
тасаввурга
эга
бўламиз
.
Шу
билан
бирга
улар
фольклорининг
аксарият
намуналари
Шарқ
халқлари
,
хусусан
,
Марказий
Осиё
,
Эрон
,
Покистон
,
Ҳиндистон
халқларининг
фольклор
асарлари
билан
жуда
яқин
ва
ўхшашлигини
ҳам
кўрамиз
.
Буни
,
аввало
,
халқ
оғзаки
ижодининг
энг
қадимий
,
оммавий
ва
кенг
тарқалган
турларидан
бири
–
эртакларда
,
уларнинг
сайёр
сюжет
ва
айнан
ўхшаш
образлари
тизимида
кўри
-
шимиз
мумкин
.
Ўхшаш
сюжетли
эртак
ва
достонларда
,
гарчи
,
воқеа
ва
персо
-
нажлар
,
аниқ
жойларнинг
номлари
,
бадиий
шакл
ва
талқин
,
тил
воситалари
,
миллий
,
маҳаллий
кайфият
,
хусусият
касб
этмасин
ва
афғонларнинг
бошқа
,
ўзигагина
хос
омиллари
,
урф
-
одатлари
иштирок
этмасин
,
бу
хил
эртаклар
баъзи
ҳолларда
қўшни
мамлакатлар
эртакларидан
деярли
фарқ
қилмайди
.
Бунга
жуда
кўп
мисолларни
келтириш
мумкин
.
Паштунларнинг
фольклори
ҳақида
XIX
асрда
европаликлардан
биринчи
бўлиб
маълумот
берган
англиялик
офицер
Э
.
Эльфинстон
юқорида
зикр
этилган
“
Кобул
қироллигининг
тавсифи
...”
1
номли
хотиралар
китобида
бу
халқнинг
ўша
пайтдаги
урф
-
одатлари
ва
оғзаки
адабиёти
ҳақида
сўз
юритиб
,
афғонлар
(
паштунлар
)
орасида
фольклор
қўшиқларининг
ўзига
хослигини
таъкидлайди
ва
халқ
ашулаларидан
ташқари
қасидагўйлик
ҳамда
ашулага
яқин
фольклор
намуналари
борлигини
кўпроқ
қишлоқ
аҳолиси
,
деҳқонлар
орасида
учратганини
айтади
.
Афғонларнинг
эртакларга
бўлган
меҳри
ҳақида
1
Elphinstone M. An Account of the Kingdom and its dependencies in Persia, Tartury and India
ect. – London, 1815. – P. 236.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
68
у
шундай
ёзади
: “
Тушликдан
сўнг
улар
ўтириб
олиб
чекишади
ва
эртак
ҳам
-
да
қўшиқ
айтиш
учун
давра
қуриб
олишади
.
Кексалар
–
эртак
айтишга
мо
-
ҳир
.
Афғон
эртаклари
подшоҳ
ва
вазирлар
,
жин
ва
парилар
ҳақида
,
энг
асо
-
сийси
,
севги
ва
уруш
ҳақида
бўлади
.
Эртаклари
,
кўпинча
,
қўшиқ
ва
шеърлар
,
панд
-
насиҳатлар
билан
якунланади
.
Эртакни
нафас
ютиб
тинглайдилар
,
тугаши
биланоқ
, “
Шо
бас
” – “
яшавор
”
дея
хитоб
қиладилар
ва
бу
билан
ўз
завқларини
изҳор
этадилар
”.
Эльфинстоннинг
ёзишича
,
паштунлар
орасида
энг
севиб
ўқиб
,
тингланадиган
эртак
“
Одамхон
ва
Дурханой
”
дир
.
Турли
ҳажмдаги
ишқий
-
романтик
,
саргузашт
,
ҳаётий
-
маиший
,
сеҳр
-
жо
-
ду
,
қаҳрамонлик
ва
ҳайвонлар
ҳақидаги
эртак
-
қиссалари
,
афсоналар
,
ривоят
-
лар
,
фалсафий
ва
ҳикматли
ҳикоятлар
,
ҳажвий
-
юмористик
ва
сатирик
лати
-
фалар
,
мақол
ва
маталлар
каби
насрий
оғзаки
ижод
намуналари
паштун
хал
-
қи
фольклорининг
салмоқли
қисмини
ташкил
қилади
.
Шу
билан
бирга
бу
насрий
тур
ва
жанрлар
оғзаки
ижодиётнинг
узоқ
вақт
давомида
ягона
бир
йирик
системасини
ташкил
қилиб
келган
бўлса
-
да
,
ле
-
кин
улар
ўзларининг
ички
ва
ташқи
тизими
,
жанрий
белгилари
,
мазмуни
,
ҳажми
,
воқеликка
ёндашув
принциплари
,
ҳаётий
ва
хаёлий
қамрови
,
эпик
шакли
,
поэтикаси
,
эстетик
функциялари
,
ижро
кўринишлари
билан
бир
-
биридан
фарқланадилар
,
алоҳида
-
алоҳида
гуруҳ
,
бўлакларга
,
турларга
ва
жанрларга
ажраладилар
.
Паштун
халқ
оғзаки
ижодиёти
насрий
турларнинг
йирик
бўлагини
қисса
-
эртаклар
ташкил
этади
.
Афғонистонлик
ва
покистонлик
фольклоршунослар
,
умуман
,
оддий
халқ
эртак
,
достон
,
афсона
каби
халқ
оғзаки
ижоди
намуналарини
“
қисса
” (
ﻪﺼﻗ
),
“
кисса
” (
ﻪﺴﻴک
),
баъзан
“
нақл
” (
ﻞﻘﻧ
)
деб
атайдилар
1
.
Паштун
халқи
ҳаётий
-
маиший
эртак
-
қиссалари
орасида
сюжет
тизими
,
об
-
разлари
талқини
ва
қиёфаси
,
мантиқнинг
изчиллиги
,
тасвир
кўлами
кабилар
билан
энг
мароқли
қисмини
ишқий
-
саргузашт
,
романтик
мавзулар
билан
боғлиқ
ҳикоялар
ташкил
этади
.
Афғонистон
ва
Покистон
олимлари
бу
тоифа
эртакларни
“
достон
”, “
қис
-
са
”,
баъзан
“
нақл
”,
хатто
“
рўмон
”
атамалари
билан
номлайдилар
.
Халқ
орасида
оғиздан
-
оғизга
ўтиб
юрган
40
дан
ортиқ
ишқий
мавзудаги
катта
-
кичик
эртак
-
қиссаларнинг
,
илгари
эслатганимиздек
,
икки
тури
мав
-
жуд
:
бири
–
оғзаки
,
асосан
насрий
шаклдаги
қиссалар
,
иккинчиси
–
назмий
шаклдаги
оғзаки
ва
ёзма
қисса
-
достонлардир
.
Афғон
олимлари
ишқий
мавзудаги
қисса
-
эртакларни
миллий
,
яъни
паштун
-
ларнинг
ўзига
хос
,
улар
томонидан
ижод
қилинган
ҳамда
бошқа
халқларнинг
,
кўпроқ
ёзма
адабиётидан
кириб
келган
,
таржима
достон
-
қиссаларга
бўладилар
.
1
“
Қисса
”
атамаси
Афғонистон
ва
Покистонда
нафақат
халқ
оғзаки
ижодиётининг
наму
-
налари
ҳисобланган
эртак
,
достон
ёки
афсоналарга
нисбатан
,
балки
ёзма
адабиётга
мансуб
лиро
-
эпик
шаклдаги
поэма
(
маснавий
),
турли
кичик
ва
катта
ҳажмдаги
насрий
асарлар
,
жумладан
,
ҳикоя
,
эссе
,
новелла
,
повесть
ва
хатто
роман
каби
адабий
асарларга
нисбатан
ҳам
умумий
тарзда
қўлланилиб
келинади
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
69
Паштунларнинг
миллий
ишқий
-
романтик
эртаклари
ҳақида
гап
кетганда
,
албатта
,
биринчилардан
бўлиб
халқ
орасида
бир
неча
асрлардан
бери
оғиз
-
дан
-
оғизга
ўтиб
,
алоҳида
эътиборга
лойиқ
бўлган
“
Одамхон
ва
Дурханой
”
қиссаси
тилга
олинади
.
Дарҳақиқат
, “
Одамхон
ва
Дурханой
”
ҳақидаги
покиза
ва
садоқатли
муҳаббат
қиссаси
афғонлар
-
паштунлар
орасида
энг
кўп
тарқалган
оғзаки
ижод
намунаси
ҳисобланади
.
Бу
эртакнинг
дастлабки
содда
насрий
намуналари
XVI
асрларда
Юсуфзай
қабиласи
яшайдиган
Свот
ўлкасида
шаклланганлиги
маълум
.
Кейин
-
чалик
бу
эртак
ўз
қабиласи
ҳудудларидан
ташқарига
чиқиб
,
барча
афғонларнинг
умумий
ва
севимли
эртагига
айланиб
қолади
. “
Одамхон
ва
Дурханой
”
қиссаси
барча
афғонлар
учун
таниш
,
эртакни
ўлканинг
барча
бурчакларида
ўқишади
,
ай
-
тиб
юришади
ва
куйлашади
.
Одамхон
ва
Дурханойнинг
самимий
ишқ
-
муҳаббати
ҳаётнинг
барча
қийин
-
чиликлари
синовидан
ўтган
вафодорлик
тимсоли
бўлган
пок
севгиси
,
уларнинг
фожиали
ўлими
насрий
шаклда
авлоддан
-
авлодга
ўтиб
келаётган
бу
олижаноб
эртаги
кейинчалик
ўнлаб
шоирлар
томонидан
шеърий
достонлар
тарзида
қайта
ишланиб
,
поэтик
сайқал
берилиб
келинган
.
Эртакнинг
энг
мукаммал
,
шаклида
қайта
ишланган
дастлабки
варианти
муаллифи
XVII
аср
машҳур
афғон
мумтоз
шоири
Садрхон
Хатак
эди
(1712
йилдан
сўнг
вафот
этган
).
Аммо
бу
эртакнинг
бевосита
халқ
орасида
оғиздан
-
оғизга
ўтиб
юрган
,
яъни
профессионал
адиблар
томонидан
ишланмаган
насрий
вариантини
XX
асрнинг
30-
йилларида
ёзиб
олиб
,
ўзининг
машҳур
“
Миллий
ҳиндора
”
(“
Халқ
кўзгуси
”)
тўпламида
чоп
этган
киши
Муҳаммадгул
Нурий
эди
1
.
М
.
Нурий
томонидан
ёзиб
олинган
бу
эртакнинг
оғзаки
варианти
унинг
энг
тўла
матни
ҳисобланади
ва
унинг
оғзаки
анъаналар
асосида
яратилган
бошқа
вариантлари
ичида
сюжети
,
лексик
таркиби
,
тасвир
воситалари
ва
мураккаб
композициясининг
барча
муҳим
хусусиятларини
дастлабки
шакл
-
да
тўлалигича
сақланиб
қолганлиги
олимлар
тарафидан
эътироф
этилган
2
.
Эртак
мазмунининг
асос
-
негизи
,
кўпгина
сюжет
ҳаракатлари
,
воқеалар
ривожи
,
бош
қаҳрамонлар
тақдири
,
тўқнашувлари
,
хатто
эртакнинг
фожиали
ечими
–
буларнинг
барчаси
ташқаридан
қараганда
,
бошқа
халқлар
фолькло
-
рида
учрайдиган
эртак
-
қиссаларга
,
масалан
,
арабларнинг
“
Лайли
ва
Маж
-
нун
”,
ўзбек
ва
туркманларнинг
“
Тоҳир
ва
Зуҳра
”,
хатто
Шекспирнинг
“
Ро
-
мео
ва
Жульетта
”
ҳақидаги
қиссаларига
жуда
яқинлигини
кўрамиз
.
Эътиборлиси
шундаки
, “
Одамхон
ва
Дурханой
”
қисса
-
эртагининг
ҳам
бошқа
халқларнинг
,
масалан
,
ўзбек
халқининг
“
Тоҳир
ва
Зуҳра
”
эртаги
сю
-
жет
чизиғидаги
воқеанинг
аввал
бошданоқ
тугундан
бошланишини
кузата
-
миз
.
Унда
фарзандсизликдан
ғуссага
ботган
икки
қишлоқлик
хон
(
ўзбек
версиясида
шоҳ
ва
вазир
)
бир
фақир
(
пир
)
билан
учрашиб
,
у
буларга
сеҳрли
1
ﻒﻨﺼﻣ
،
ﻩراﺪﻨه
ﯽﻠﻣ
:
ﻪﻝﺎک
ﻪﻝ
ﯥﺑ
،
رﻮ ﻴﭘ
،
ﺪﻤﺤﻣ
لﻮ
ﯼرﻮﻧ
2
Гирс
Г
.
Ф
.
Сюжет
об
Адам
-
хане
и
Дурханай
в
художественной
словестности
афганцев
.
Статья
напечатана
в
кн
.:
Афганистан
.
Экономика
,
политика
,
история
. – M., 1984. – C. 201–202.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
70
хурмо
(
олма
)
беради
ва
бир
қанча
вақт
ўтиши
билан
эртакларнинг
бош
қаҳ
-
рамонлари
туғиладилар
.
Бу
икки
эртак
-
қиссанинг
типологик
яқинлигини
осонгина
пайқаб
олиш
мумкин
.
Бу
типологик
яқинлик
,
аввало
,
улардаги
сюжетнинг
романтик
-
па
-
фос
билан
йўғрилганлигида
,
бу
эртакларда
иштирок
этаётган
бош
қаҳрамон
-
лар
ва
бошқа
персонажларнинг
ўрни
,
хатти
-
ҳаракатларида
,
бош
қаҳрамон
-
ларнинг
тақдирига
алоқадор
бўлганлигида
(
масалан
,
уларнинг
ота
-
оналари
,
дўстлари
,
энагалари
,
рақиблари
ва
бошқа
бир
қатор
персонажлар
),
сюжет
қурилишининг
кўп
қирраларини
яқинлигида
ва
хатто
бир
хиллигида
кўрина
-
ди
.
Масалан
,
Одамхон
ва
Тоҳир
болалигидан
ўз
маҳбубаларига
унаштириб
қўйилган
бўлади
,
иккаласи
ҳам
воқеалар
давомида
ота
-
оналарининг
ихтиёри
билан
ўз
маҳбубалари
билан
эмас
,
балки
бошқа
-
бошқа
қизлар
билан
турмуш
қуришади
.
Аммо
Одамхон
ва
Дурханой
,
Тоҳир
ва
Зуҳра
каби
ўзларининг
се
-
вишганларига
оташин
севгилари
билан
охирги
дамларигача
садоқат
сақ
-
лашади
.
Сюжетнинг
энг
таъсирли
хотимаси
ҳам
бир
хил
:
ҳар
икки
севишган
жуфтлик
ўз
севганларини
деб
фожиавий
ўлим
топадилар
.
Г
.
Ф
.
Гирснинг
таъкидлашича
,
паштун
эртаги
“
Одамхон
ва
Дурханой
”
ҳамда
ўзбек
эртаги
“
Тоҳир
ва
Зуҳра
”
нинг
композицион
қурилиши
,
сюжетлар
тўқимаси
,
образлар
тизимидаги
ўхшашликлар
,
қандайдир
эпизод
ва
вазият
талқинидаги
тасодифий
мувофиқ
келишлар
эмас
,
балки
кўпроқ
бир
мавзудаги
асарларнинг
икки
турли
хил
тилда
ва
ареалда
тарқалишидан
далолат
беради
1
.
Бу
ҳолат
қадим
-
да
кўпгина
турли
тиллилар
учун
у
ёки
бу
вақтда
маҳаллий
шароитларда
ўзига
хос
талқинлар
касб
этган
,
ўзга
халқларнинг
муайян
ўзига
хос
миллий
тарихи
,
турмуш
-
тарзи
,
менталитети
ва
урф
-
одатларини
ўзига
шимдирган
бошланғич
просюжет
анъанасининг
умумий
тарзда
мавжуд
бўлиши
мумкинлигининг
таҳ
-
мин
қилинишига
ўринли
асос
беради
.
Аммо
бундай
ўхшашликлар
кўплаб
фольк
-
лор
асарларига
хос
бўлиб
,
ҳеч
қачон
бирини
биридан
устун
қўйиш
ёки
ориги
-
наллигини
камситиш
,
дегани
эмас
.
Аксинча
,
бу
ҳолат
қадимдан
бутун
бир
мин
-
тақада
ўзаро
маданий
алоқаларнинг
мавжуд
бўлганлигини
,
турмуш
икир
-
чикир
-
ларининг
ўзаро
таъсири
натижаси
эканлигини
таъкидлайди
.
“
Одамхон
ва
Дурханой
”
эртак
-
қиссаси
сюжетининг
асосий
коллизиялари
унинг
бош
қаҳрамонлари
–
Одамхон
ва
Дурханой
ҳаётидаги
,
тақдиридаги
бурилиш
нуқталари
билан
боғлиқ
.
Эртакдаги
воқеалар
бобурий
шоҳ
Акбар
замонида
бўлиб
ўтади
.
Афғонлар
-
нинг
Юсуфзай
қабиласининг
Мутахел
шаҳобчасига
тегишли
фарзандсизликдан
азоб
чекиб
юрган
икки
қишлоқнинг
хонлари
–
Ҳасанхон
ва
Таузхонлар
дарвеш
туҳфа
қилган
хурмо
мевасини
еб
,
тўққиз
ой
тўққиз
кун
тўққиз
соат
ўтиши
билан
фарзанд
кўрадилар
.
Тангри
Таоло
Ҳасанхонга
ўғил
,
Таузхонга
эса
қиз
ато
этади
.
Ўғилга
Одамхон
,
қизга
Дурханой
деб
исм
қўядилар
.
Одамхон
ниҳоятда
кўркам
,
бақувват
,
хушбичим
,
довюрак
,
билимли
,
илм
-
ли
,
адолатпарвар
,
оқкўнгил
,
виждонли
бўлиб
етишади
.
У
рубоб
чалишни
,
чавандозликни
яхши
эгаллайди
,
хушовоз
қўшиқчи
ҳам
бўлиб
танилади
.
1
Там
же
. –
С
. 201–202.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
71
Дурханой
ҳам
бениҳоя
гўзал
,
ҳусни
латофатли
,
шоиртабиатли
,
билимдон
,
хушфеъл
,
иффатли
,
ориятли
,
иболи
,
ақлли
,
эътиқодли
,
маърифатли
қиз
бў
-
либ
вояга
етади
.
Улар
биринчи
бор
мактабда
ўқишга
борганларида
учрашиб
қоладилар
ва
шу
кездан
эътиборан
ҳаётларининг
сўнгги
дақиқаларигача
куч
-
ли
эҳтирос
билан
бир
-
бирларини
севиб
қоладилар
.
Шу
учрашув
боис
Одамхон
ичида
туғён
ураётган
ишқ
дардини
ҳеч
кимга
айтолмай
ғамга
ботади
,
ранги
сўлғин
тортиб
,
камгап
бўлиб
қолади
.
Унинг
Дурханойни
севиб
қолиб
,
шу
кўйга
тушиб
қолганини
хатто
дўстлари
Миро
ва
Билодан
ҳам
сир
тутади
.
Аммо
Одамхоннинг
отаси
Ҳасанхоннинг
хатти
-
ҳаракати
воқеалар
тизи
-
ми
,
севишганлар
тақдирини
бутунлай
ўзгартириб
юборади
.
Ҳасанхон
ўғлини
Дурханойга
аҳду
паймон
қилинганлигини
унутиб
,
уни
бошқа
бир
хоннинг
қизи
–
Тўтияга
уйлантириш
ниятига
тушади
ва
бу
билан
эртакдаги
конфликт
чизиғини
бошлаб
беради
ҳамда
сюжет
воқеаларининг
қай
йўсинда
ривож
-
ланишига
таъсир
кўрсатади
.
Тўтиянинг
ота
-
онаси
дастлаб
,
Ҳасанхоннинг
совчиларига
розилик
билди
-
ради
.
Аммо
Одамхоннинг
Дурханойни
севишини
эшитганидан
сўнг
ўз
ваъ
-
даларидан
қайтадилар
.
Ҳасанхон
эса
ўз
ниятидан
қайтмай
,
Одамхоннинг
дўстлари
Миро
ва
Билони
ишга
солиб
,
Тўтияни
қишлоғидан
ўғирлаб
кетишади
.
Тўтиянинг
ота
-
си
ва
акаси
Бозид
атрофига
қўшин
тўплаб
,
Ҳасанхон
қишлоғига
йўл
олади
-
лар
.
Қаттиқ
жанг
натижасида
Бозиднинг
кўп
аскарлари
нобуд
бўлади
ва
охири
Одамхон
аскарлари
ғолиб
чиқади
.
Одамхон
кўп
ўтмай
ўз
қилмишларидан
пушаймон
бўлиб
,
Тўтиянинг
ака
-
си
ҳузурига
бориб
,
кечирим
сўрайди
ва
ўртада
ярашишга
келишилади
ва
Тўтияни
Одамхонга
никоҳлашади
.
Одамхон
эса
ўз
изтироблари
билан
кундан
-
кунга
Дурханой
ишқида
сўлиб
боради
.
Бундан
хабар
топган
отаси
якка
-
ю
ягона
ўғлига
Дурханойни
олиб
беришга
аҳд
қилади
.
Лекин
вақт
ўтган
эди
.
Дурханойнинг
отаси
ўзига
яраша
катта
обрўга
эга
танилган
бой
ва
кучли
хонлардан
бўлганлиги
учун
Ҳасан
-
хоннинг
совчиларига
рад
жавобини
беради
.
Қизи
Дурханойни
Одамхон
қаттиқ
севишидан
хабар
топса
ҳам
,
охири
қизини
бошқа
бир
қишлоқнинг
хони
Паявхонга
беришга
рози
бўлади
.
Отасининг
бу
ҳаракатидан
қаттиқ
норози
бўлган
Дурханой
онасига
Одамхондан
бошқани
мутлақо
севмаслигини
,
ундан
бошқасига
беришса
,
жо
-
нига
қасд
қилишини
айтади
ва
уйига
беркиниб
олиб
гўшанишин
ҳаёт
кечира
бошлайди
.
Кунлар
ўтиб
,
Дурханой
амакисининг
қизи
Баский
уни
ўз
тўйига
таклиф
қи
-
лади
ва
Дурханой
хонасидан
чиқиб
,
уни
ҳеч
нарса
қизиқтирмаслигини
айтади
.
Аммо
Баский
қўярда
қўймай
уни
тўйга
боришга
кўндиради
ва
уйида
Дурханой
-
га
ҳеч
ким
кўрмасин
деб
,
алоҳида
чодирхона
ҳам
ажратиб
беради
.
Дурханойни
ўз
уйидан
чиқиб
,
тўйга
кетгани
овоза
бўлади
ва
бу
хабар
Одамхонга
ҳам
етиб
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
72
боради
.
У
дўстлари
билан
Дурханой
турган
чодир
томон
боради
ва
рубоб
чалиб
,
хуш
овоз
билан
қўшиқ
айтади
ва
унинг
овозини
таниган
Дурханой
эна
-
гаси
Нармийнинг
қаршилигига
қарамасдан
чодирдан
чиқиб
кетганини
ўзи
бил
-
май
қолади
.
Узоқ
вақт
Дурханой
ишқида
азоб
чеккан
Одамхон
севгилисини
кўриб
хушидан
кетади
,
унга
сув
сепадилар
.
Унинг
бу
ҳолидан
ҳамма
ҳайрон
,
фақат
Дурханойгина
Одамхоннинг
ҳолига
,
унинг
қалбидаги
изтиробга
тушуна
-
ди
ва
унинг
юзига
сув
сепади
.
Маҳбубасининг
эътиборини
сезган
Одамхон
ўзига
келади
ва
ҳижолат
чекади
.
Охири
ўзи
билан
келган
устози
Пири
Солиҳга
қараб
: “
Мен
севгилимни
кўрдим
,
аммо
кўпчилик
олдида
шарманда
бўлдим
”,
дея
изтироб
чекади
ва
қайтиб
кетишга
отланади
.
Буни
кўрган
гўзал
Дурханой
андуҳга
ботиб
,
хушидан
кетади
.
Уни
ўзига
келтириб
,
Баскийнинг
онаси
–
аммаси
“
Сенга
нима
бўлди
?”
деб
сўрайди
.
Дурханой
беҳол
юраги
нидосини
шеър
–
норе
билан
шундай
изҳор
қилади
:
ﻪﻴﻧﻮﻴﻟ
ﻪﻧ
ﻢی
ﻪﻏور
ﻪﻏد
مﺮﻣ
ﻪﺑ
ﺲپ
مدﺁ
ﻪپ
ﻪی د
ﻢﻠﻏار
ﻪ ﻣ
د
غور
ﻪﺘﻟد
ﻪیﻮ ﻟ
ارروا
سوا
ﻪﻨﻴﻣ
مدﺁ
د
(
Ақлим
бус
-
бутундир
,
телба
ҳам
эмасман
,
Одамхонсиз
[
бу
дунёда
]
менга
ҳаёт
йўқ
.
Келдим
бу
ерларга
соғ
-
омон
,
[
Бироқ
кетган
]
Одамхон
ишқи
ёндирар
мени
...)
1
Шу
воқеалардан
кейин
Дурханой
дугоналари
билан
ўз
қишлоғига
қайта
-
ётганидан
хабар
топган
Одамхон
уларга
етиб
олиб
,
қизлар
тўдасига
қарата
шеър
айтиб
,
Дурханойдан
ўзини
намоён
қилишни
сўрайди
.
Дурханой
севгилисининг
сўзларини
таниб
,
унга
энагаси
Нармий
орқали
рў
-
молча
ва
гул
юборади
.
Одамхон
совғаларга
жавобан
умрининг
охиригача
Дур
-
ханойга
содиқ
қолишини
билдиради
.
Ҳижрон
ўти
Одамхонни
куйдириб
борар
эди
.
У
дўстлари
Миро
ва
Билони
чақириб
,
Дурханой
турадиган
қалъа
ва
у
ердаги
соқчиларни
билиб
келишни
топширади
.
Охири
тунда
ҳамма
тўсиқлардан
ўтиб
,
дўстлари
ёрдамида
баланд
қалъа
деворидан
ошиб
тушади
ва
ухлаб
ётган
Дурханой
тепасига
келади
.
Дурханой
уйғониб
,
икки
севишганлар
висол
онларидан
узоқ
суҳбатга
туша
-
дилар
,
ўзаро
ҳасратларини
айтадилар
.
Ҳеч
бир
-
биридан
ажралгиси
йўқ
.
Лекин
тонг
хўрози
қичқирганда
Одамхон
ва
Дурханой
ноилож
бир
-
бирлари
билан
видолашадилар
.
Аммо
Одамхон
қалъадан
узоққа
кетолмайди
ва
эртаси
боққа
чиққан
Дурханойнинг
висолига
яна
етади
.
Бир
-
бирларига
оташин
севги
изҳор
этадилар
.
Бир
томондан
Дурханойнинг
энагаси
,
иккинчи
томондан
Одамхон
-
нинг
дўстлари
қистови
билан
яна
ноилож
қалб
амрларига
зид
бир
-
бири
билан
видолашадилар
.
Дурханой
айрилиқдан
яна
хуш
-
нохуш
бўлади
ва
ҳижрон
азо
-
бига
чидай
олмай
,
ўз
табиби
орқали
Одамхонга
яна
узук
совға
қилиб
юборади
.
Ҳижрон
азобида
эзилаётган
,
камгап
ва
ғамгин
бўлиб
қолган
Одамхон
узукни
1
Миллий
ҳиндора
. 97-
б
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
73
олиб
,
кўкси
беҳад
қувончга
тўлади
.
Кўп
ўтмай
Дурханой
Одамхонга
каниза
-
гини
юбориб
,
севгилисини
чорлайди
.
Одамхон
Дурханойнинг
олдига
учиб
боради
,
яна
висол
суҳбати
давом
этади
.
Шу
орада
Дурханой
унаштириб
қўйилган
Паявхоннинг
амакиваччаси
уни
кўриб
қолиб
,
унга
тўйни
чўзиб
юборганлигини
писанда
қилиб
,
Одамхон
Дурханойнинг
олдига
келиб
-
кетиб
юрганини
айтади
.
Бундан
дарғазаб
бўл
-
ган
Паявхон
пайт
пойлаб
,
Дурханойнинг
олдига
йўл
олган
Одамхонга
қарата
камон
отади
.
Одамхон
қаттиқ
яраланади
ва
ўз
қишлоғига
базўр
етиб
боради
.
Паявхон
тўйни
бошлаб
юборади
.
Аммо
никоҳ
кечаси
Дурханой
унга
“
Агар
менга
қўл
теккизсанг
,
ўзимни
ўлдираман
”
дейди
.
Яхшиси
ўн
кунча
чидаб
тур
дейди
ва
шу
орада
Одамхонга
яширин
мактуб
юборади
.
Одамхон
Дурха
-
нойни
олиб
кетади
.
Бундан
хабар
топган
Паявхон
қўшин
тўплаб
,
Одамхон
устига
юриш
қилади
.
Аммо
Одамхон
ва
унинг
дўстлари
бу
жангда
мардона
жанг
қилиб
,
оғир
ярадор
бўладилар
.
Одамхон
қийналиб
,
уйига
етиб
келади
ва
кечга
томон
бу
ёруғ
дунёдан
кўз
юмади
.
Одамхоннинг
ўлимини
эшитган
Дурханой
дод
-
фарёдлар
солиб
,
юм
-
юм
йиғлайди
ва
Паявхондан
илтимос
қилиб
,
Одамхоннинг
қабрига
олиб
бориш
-
ни
сўрайди
.
Паявхон
рози
бўлади
ва
Дурханойни
энагаси
Нармий
билан
туяга
ўтқизиб
,
Одамхон
қабрига
олиб
боради
.
Қабрга
етганда
Дурханой
туядан
тушиши
билан
Одамхон
қабрини
қучоқлаб
,
худодан
унинг
ҳам
жонини
олишни
сўраб
ёлворади
,
нола
қилади
.
Унинг
ноласи
худога
етиб
боради
.
Дурханой
ҳам
Одамхоннинг
қабри
ёнида
жон
таслим
қилади
.
Унинг
кетидан
энагаси
Нармий
ҳам
дунёдан
кўз
юмади
.
Паявхон
шу
аснода
Одамхон
ва
Дурханой
ўртасидаги
оташин
муҳаббат
,
вафодорлик
қанчалик
кучли
эканлигини
тушуниб
етади
.
Икки
севишганлар
жасади
бир
қабрга
қўйилади
.
Шу
дамдан
бошлаб
Одамхон
ва
Дурханойнинг
оташин
севги
-
маҳаббати
ҳақидаги
қисса
қишлоқ
-
ма
-
қишлоқ
кезиб
юра
бошлайди
.
“
Одамхон
ва
Дурханой
”
ишқий
-
романтик
эртагида
бош
қаҳрамонлардан
ташқари
ўнлаб
ижобий
ва
салбий
персонажлар
иштирок
этиб
,
уларнинг
ҳар
бири
эртак
сюжетининг
,
ундаги
воқеаларнинг
ривожига
маълум
ҳисса
қўша
-
дилар
,
унинг
бадиий
қимматини
оширадилар
.
Хусусан
,
ижобий
персонажлар
сифатида
тасвирланган
Одамхоннинг
дўстлари
,
садоқатли
хизматкорлари
Миро
ва
Било
каби
йигитлар
,
устози
Пири
Солиҳ
,
Шамшалхон
каби
маъна
-
вий
ҳамдардлари
,
ҳамроҳлари
,
унинг
Дурханой
ишқида
тортган
барча
изти
-
роблари
,
қийинчиликлари
,
дуч
келган
тўсиқларни
енгиллатишга
,
бартараф
этишга
доим
тайёр
турадилар
,
керак
бўлса
,
Одамхон
учун
жонларини
ҳам
аямасликка
ҳозир
эканликларини
кўрсатадилар
.
Дурханойнинг
ҳам
Нармий
каби
меҳрибон
,
доимий
йўлдош
энагаси
,
Бас
-
кий
каби
қадрдон
амакиваччаси
,
муштипар
онаси
,
канизаклари
,
садоқатли
хизматкорлари
,
соқчилари
ижобий
персонажлардир
.
Эртакдаги
ўз
орзу
-
ҳаваси
,
севишганларнинг
пок
ҳис
-
туйғулари
билан
ҳисоб
-
лашмай
, “
ўз
ҳукмимни
ўтказаман
,
менинг
айтганим
айтган
”
деган
қадимдан
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
74
шаклланиб
,
жорий
этилиб
келаётган
қоидани
оиласида
қонун
қилиб
олган
Одам
-
хоннинг
отаси
Ҳасанхон
,
қизининг
хоҳишини
менсимай
,
Дурханойни
унинг
их
-
тиёрига
хилоф
равишда
бошқага
унаштирган
отаси
Таузхон
ҳамда
Дурханой
унаштирилган
бўлғуси
эри
золим
,
номард
ва
айёр
Паявхон
ёки
сотқин
Мирали
-
лар
эртакда
салбий
образлар
сифатида
тасвирланадилар
.
Бу
ижобий
ва
салбий
образлар
,
персонажлар
иштирокида
яхшилик
билан
ёмонлик
,
қаҳрамонлик
билан
мунофиқлик
,
адолат
билан
разолат
,
ёвузлик
ўртасида
узлуксиз
кураш
,
тўқнашув
вужудга
келади
.
Соф
,
гўзал
,
беғубор
ва
самимий
туйғулар
устидан
разил
ният
,
жамиятда
қотиб
қолган
урф
-
одатлар
ғолиб
келади
ва
оқибатда
икки
севишганлар
бир
-
бирларига
етиша
олмай
ҳалок
бўладилар
.
“
Одамхон
ва
Дурханой
”
эртаги
сюжетининг
ривожида
яна
бир
муҳим
эле
-
мент
иштирок
этади
.
Бу
қисса
-
эртакда
кўплаб
учрайдиган
ва
бир
вақтнинг
ўзида
бир
неча
вазифаларни
бажаришга
йўналтирилган
,
асосан
,
севишганлар
ва
улар
-
нинг
ҳамдардлари
тилидан
изҳор
этиладиган
шеърий
қистирмалардир
.
Бу
шеъ
-
рий
қистирмалар
фақат
паштунларнинг
фольклорида
учрайдиган
алоҳида
,
ўзига
хос
жанр
сифатида
шаклланган
ва
“
хитоб
”, “
қалб
нидоси
,
қичқириғи
”
каби
маъ
-
ноларни
билдирадиган
“
норе
”
лардир
.
Эртакда
“
норе
”
лар
аксарият
ҳолларда
икки
байтдан
иборат
бўлиб
,
воқеаларнинг
насрий
баёни
ва
тафсилоти
орасида
эртак
қаҳрамонлари
ҳиссиёти
ва
кайфиятини
,
у
ёки
бу
тарздаги
ҳолатини
,
ўзаро
дил
изҳорини
ифода
этувчи
ҳамда
насрий
тафсилотларнинг
эмоционал
таъсирини
кучайтириш
ва
бир
-
бири
билан
боғлаб
турувчи
муҳим
оҳангдор
шеърий
восита
сифатида
қўлланилади
.
Эртакда
Одамхон
ва
Дурханой
ҳамда
иккинчи
даражали
қаҳрамонлар
то
-
монидан
бир
-
бирларига
мурожаат
қилиб
айтилган
“
норе
”
ларнинг
умумий
сони
140
тага
яқин
бўлиб
,
улар
“
норе
”
лар
Одамхон
ва
Дурханойнинг
бирин
-
чи
танишувидан
то
уларнинг
фожиали
қисматларигача
,
уларнинг
дўстла
-
рига
,
яқин
қариндошлари
,
душман
ва
ҳасадчиларига
доимо
ҳамроҳ
бўлиб
боради
.
Бу
“
норе
”
лар
насрий
матн
бўлаклари
орасида
келиб
,
уларни
тўл
-
дириб
,
севишганларнинг
кўпроқ
ғам
-
ғуссага
ботган
чоғларидаги
эҳтиросли
дил
нолалари
,
изҳорлари
ва
бир
-
бирлари
билан
ўзаро
шеърий
баҳс
,
торти
-
шувлари
,
кинояномуз
таъналари
,
эътироз
ва
шикоятнамо
қочиримлари
садо
-
сини
ифодалайди
1
.
Эртакда
“
норе
”
ларнинг
биринчи
намунасини
Дурханойнинг
тилидан
эшита
-
миз
.
Бу
шеър
унинг
ўз
отаси
Таузхон
ташкил
қилган
мактабда
сабоқ
олиш
учун
келган
Одамхон
билан
илк
бор
тасодифий
учрашиб
қолганларида
айтилган
эди
.
Дурханой
ўзининг
Одамхонга
бўлган
дастлабки
севги
изҳорини
чиройли
“
пардали
”
тарзда
“
норе
”
орқали
қуйидагича
билдиради
:
ﯼ ﻴﻬﺑ
ﯽﺘ ﻟ
نﻮﻏرز
ﻮی
ﯼ ﯧ ﻟ
غﺎﺑ
ﻪپ
مدﺁ
د
ﯥی
ﺮﺳ
ﻪﻏد
ﯼد
ﻧﻮﻟ
ﯥی
ﯽﻟﺮک
ﻪپ
ﯼ ﯧﻧﻮﻏرز
ﻪپ
ﻢه
ﯥﭼ
ﻻ
ﻪیاﺪﺧ
ﻪیﻮﻟ
1
Гирс
Г
.
Ф
.
Сюжет
об
Адам
-
хане
и
Дурханай
в
художественной
словестности
афганцев
.
Статья
напечатана
в
кн
.:
Афганистан
.
Экономика
,
политика
,
история
. – M., 1984. – C. 208.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
75
(
Мовий
бир
сой
Одамхон
боғи
томон
оқмоқда
.
Сойда
[
оқар
]
чинни
гул
,
Ё
раб
!
Гулдан
гўзал
мовий
сой
)
1
.
Эртакда
айтилишича
,
бу
шеърнинг
маъноси
“
Мен
сени
севиб
қолдим
!
Мен
гўё
мовий
сув
,
муҳаббат
бўстонингни
суғормоқдаман
”
дир
2
.
Одамхон
эса
ҳозиржавоблик
билан
шеърида
ўз
ишқини
очиқ
билдиради
:
نﺎﺨﻣدﺁ
ﻢی
نﺎﺧ
ﻢی
نﺎ
ﻪپ
ﻩﺮﻏ
م ک
ﻪﻨﻴﻣ
ﻪﻠﭙﺨپ
ﻩز
ﻣ
ﻪﻟﻮﺳ
ﻪﻧ
ګﺮﻣ
ﯽﻣ
ﻪک
ﻪﻧﺎﻴ
ﻢی
نﺎﺧزو
ﺎﺕ
د
موز
ﻪﺑ
ﻩز
ﻪﻴﻧﺎﺧرد
(
Мен
–
хон
эрурмен
,
Одамхон
,
Ишқ
мени
осмонларга
олиб
чиқди
.
Ўлмай
қолсам
гар
Дурханой
ишқида
[
беармон
],
Таузхонга
бўлгум
куёв
албат
)
3
.
Бу
икки
шеър
икки
севишганлар
орасида
пайдо
бўлган
севги
ипларини
боғлайди
ва
ишқий
саргузаштга
асосланган
сюжетнинг
бош
чизиғи
ривожи
-
ни
бошлаб
беради
.
Дурханой
уйиган
қайтгач
,
ғамгин
бўлиб
қолади
,
ўхтин
-
ўхтин
яширин
йиғлайди
,
камгап
бўлиб
қолади
,
унинг
учун
Одамхонсиз
дунёнинг
лаззати
,
қизиғи
йўқ
бўла
бошлайди
.
Одамхон
ҳам
ғамга
ботади
,
ақлу
-
хушини
йўқо
-
тиб
,
оромини
йўқотади
.
Икки
ошиқ
ҳам
ўз
севгиларини
сир
тутадилар
.
Аммо
ишқ
,
ҳижрон
ўти
уларни
тинч
қўймайди
.
Эртакда
бу
учрашувдан
узлатга
тушган
Дурханой
амакисининг
қизи
Бас
-
кийнинг
қистови
билан
тўйига
боришга
мажбур
бўлиши
эпизоди
юқорида
айтилган
эди
.
Мана
шу
тўй
маросимига
Дурханойни
кетганини
эшитган
Одамхон
у
ерга
рубоби
билан
бориб
,
ҳозир
бўлганлар
ҳузурида
бениҳоя
хуш
овози
билан
севгилисига
қарата
қуйидаги
“
норе
”
ни
куй
қилиб
атади
:
ﯽﺴک
ﻮ
ﺮﺘﺳ
د
ﻮﺧرد
د
ﺕ
د
ﯽﺴک
ﻪپ
ﻩﺪﻴﻟو
ﯽﻣ
توﺮﺕ
ﻮﺒﻨ
ﯥک
ﺶک
ﯥی
ﯽ ړز
مد
اد
ﯽﺴﻴﻧ
ﯽﻠﺨﺑ
ﯽﻠ ﻣ
ﯼرﻮپ
ﯽﻧﺎ
ﯥی
اد
(
Гўзал
Дурханойнинг
[
жоду
]
кўзлари
,
Эшик
тирқишидан
кўриниб
қолди
.
Одамнинг
юрагини
олган
бу
[
қизни
],
Холи
қўймаслар
ушлаб
[
қўлидан
]
энагалар
)
4
.
Дурханой
бу
қўшиқни
ўзи
ҳақида
эканлигини
билиб
қолиб
,
Одамхон
ҳузу
-
рига
чиқиш
иштиёқида
ёнади
.
Лекин
чиқа
олмайди
,
бутун
вужудини
севги
ўти
куйдира
бошлайди
.
Одамхон
қўшиқдан
сўнг
умидсизларча
тўйдан
чиқиб
кета
-
1
Миллий
ҳиндора
. 98-
б
.
2
Миллий
ҳиндора
. 98-
б
.
3
Ўша
манба
. 116-
б
.
4
Ўша
манба
. 116-
б
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
76
ди
.
Айрилиқни
кўтаролмай
Дурханой
хушидан
кетади
.
Канизаги
,
холалари
,
энагаси
унга
исириқ
тутиб
,
хушига
келтиргандек
бўладилар
,
шунда
у
дейди
:
ﻪﻴیﺰﻴﺳ
ﯽﻣ
ﯥﻟو
ﻪیﻮ ﻟار
روا
ﯥﻟو
ﻢیاو
ﻪﺕرد
!
ﯼړﻻو
ﺎﻣ
ﻪﻟو
خور
مدﺁ
ﻪیﺪﻧوز
مزﺮ
ﻪ
ﻪﺑ
تﻮﺒﻟﺎک
ﺶﺕ
اد
ﻪپ
(
Нечун
, [
нечун
]
мени
куйдирасан
?
Сенга
айтаман
–
нечун
ёқдинг
олов
?!
Одам
қалби
менда
эди
,
энди
кетди
у
билан
,
Тана
жонсиз
энди
яшайди
қандоқ
?!...)
1
Эртакда
содда
,
халқона
жумлалар
баёнидан
ташкил
топган
насрий
матн
-
лар
орасида
келадиган
бундай
шеърий
парчалар
– “
норе
”
лар
насрий
ҳикоя
-
вий
тафсилотларда
етишмаётган
ички
туйғуларни
қалб
ноласию
нидола
-
рини
,
кечинмаларни
,
изтироб
ёки
қувонч
,
висол
дамларини
изоҳлашда
жуда
қўл
келиши
билан
бирга
эртак
баёнига
ҳис
-
туйғу
олиб
киради
,
унинг
поэти
-
касига
“
жон
”
бахш
этади
,
ундаги
лирик
чекиниш
ҳолатларини
таъминлайди
,
бўрттириб
беради
,
янги
,
қўшимча
миниатюр
сюжет
вариантларини
пайдо
қилади
ва
бойитади
.
“
Одамхон
ва
Дурханой
”
эртаги
юқорида
айтиб
ўтганимиздек
,
бир
қатор
муаллифлар
тарафидан
кўпроқ
назмий
(
маснавий
)
шаклида
қайта
ишланган
ва
унинг
адабий
ёзма
вариантлари
яратилган
.
Бу
эртак
сюжети
унинг
қаҳрамонлари
тақдири
Ҳушхолхон
Хаттак
,
Абду
-
раҳмон
Мўманд
каби
XVII
асрнинг
буюк
классиклари
шеърларида
тилга
олинган
бўлса
-
да
,
лекин
маълум
бўлишича
,
пашту
тилида
унинг
биринчи
-
лардан
бўлиб
катта
маҳорат
билан
“
жонлантирилган
”
қайта
ишланган
даст
-
лабки
шеърий
варианти
муаллифи
XVII
асрнинг
машҳур
мумтоз
шоири
Ҳушхолхон
Хаттакнинг
кичик
ўғли
Садрхон
Хаттак
томонидан
ҳижрий
1118
(1739)
йилда
амалга
оширилган
эди
2
.
Садрхон
Хаттакнинг
155
саҳифали
“
Одамхон
ва
Дурханой
қиссаси
”
қарийб
2700
байтни
ташкил
этади
ва
ўзининг
содда
,
енгил
(
саккиз
хижоли
)
вазни
,
шира
-
ли
,
омфаҳм
ва
эртакнамо
тили
билан
ажралиб
туради
.
Садрхоннинг
ушбу
мас
-
навий
-
достони
бир
неча
қўлёзма
нусхада
сақланиб
қолган
.
Шоир
қиссанинг
бош
-
ланишида
–
отаси
Ҳушхолхон
мадҳиясига
бағишланган
қисмида
халқ
орасида
тарқалган
“
Одамхон
ва
Дурханой
қиссаси
”
ни
маснавий
шаклида
ёзишни
отаси
буюрганини
таъкидлайди
ва
отасининг
насиҳати
баракати
билан
қиссани
тўлиқ
қайта
ишлаб
,
шеърга
солганини
,
бу
шеърий
-
қисса
унинг
ўзида
катта
таассурот
қолдирганини
ёзади
.
Албатта
,
Садрхон
достони
образларнинг
қайта
ишланганлиги
,
романтик
па
-
фоснинг
кучайтирилганлиги
,
сюжет
чизиғининг
изчиллиги
,
поэтик
тимсоллар
-
1
Миллий
ҳиндора
. 118-
б
.
2
Қаралсин
:
نﺎﺧرﺪﺹ
ﯽﺷاﻮﺣ
و
ﻖﻴﻘﺤﺕ
،
ﻧﺎﺧرد
نﺎﺨﻣدﺁ
ﯼﻮﻨﺜﻣ
،
ک ﺧ
:
،
رﻮ ﻴپ
،
ﯽﻤﯦ ﯧکا
ﻮﺘ پ
،
ﺮیﺎﻃ
زاﻮﻧ
ﺮﺴﻴﻓوﺮپ
١٩١٩
لﺎک
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
77
нинг
бойлиги
,
шеърий
лексикага
алоҳида
эътибор
берилганлиги
,
қофиядош
сўз
-
ларнинг
тўқлиги
принципига
интилганлиги
,
шоирнинг
ўз
кечинмалари
билан
йўғрилганлиги
,
лирик
чекинишларнинг
сероблиги
,
баъзи
ўринларда
шоирнинг
қисқа
насрий
изоҳлари
берилганлиги
билан
характерланади
.
Садрхоннинг
бу
қиссаси
1959, 1981
ва
1989
йилларда
Пешоварда
покис
-
тонлик
олим
Муҳаммад
Навоз
Тойирнинг
салмоқли
муқаддимаси
билан
чоп
этилди
.
Аммо
унинг
баъзи
қўлёзма
нусхалари
Покистон
,
Афғонистон
,
Ҳин
-
дистон
,
Англия
кутубхоналари
фондларида
учрайди
.
Муҳаммад
Навоз
Тойир
1981
йилда
Садрхоннинг
“
Одамхон
ва
Дурханой
қиссаси
”
ҳақида
алоҳида
илмий
рисола
ҳам
ёзади
.
Бу
қиссанинг
учинчи
нашри
1989
йилда
ушбу
олимнинг
1981
йилдаги
рисоласи
билан
бирга
нашр
эттирилади
.
Навоз
Тойир
таҳлили
,
асосан
, “
Одамхон
ва
Дурханой
қиссаси
”
нинг
келиб
чиқиши
,
бу
қиссанинг
асл
воқеалари
ҳақиқатан
ҳам
Акбаршоҳ
замонида
Юсуфзай
қабиласи
орасида
содир
бўлганлигини
таъкидлашга
қаратилган
-
лиги
билан
бирга
,
қисса
сюжети
Вильям
Шекспирнинг
машҳур
“
Ромео
ва
Жульетта
”
трагедиясига
ҳамда
қаҳрамонларнинг
ўзаро
яқин
ўхшашликлари
-
ни
исботлашга
ҳаракат
қилади
.
Шуни
айтиш
жоизки
, “
Одамхон
ва
Дурханой
қиссаси
”
пашту
адабиётида
фақат
Садрхон
Хаттак
томонидан
ёзилган
эмас
.
Бу
қисса
-
достон
шеърий
ва
насрий
шаклларда
кейинчалик
ўнлаб
шоир
ва
ноширлар
томонидан
қайта
иш
-
ланиб
,
турли
ҳажмдаги
вариантларда
ёзилганлиги
маълум
.
Жумладан
,
қисса
-
нинг
ёзма
насрий
вариантини
биринчилардан
бўлиб
XVIII
асрнинг
ўрталарида
Масъуд
бин
Абдуллоҳ
ҳамда
Мавлавий
Аҳмад
Фаҳриддин
Соҳибзода
XIX
асрнинг
1872
йилида
ёзган
эдилар
.
Шундан
кейин
бу
қиссанинг
бир
неча
нас
-
рий
вариантлари
пашту
тилида
XIX–XX
асрларда
Шавкарилла
Акбар
,
Зайнаб
Ғулом
Аббос
,
Мунши
Аҳмаджон
,
Фаҳриддин
Сажад
,
Халиш
Халил
,
урду
тили
-
да
Фориғ
Бухорий
,
Соҳибзода
Ҳамидуллоҳ
,
Ризо
Ҳамадонийлар
томонидан
ёзилган
ва
кўпроқ
тошбосма
шаклида
чоп
этилган
.
Қиссанинг
Садрхондан
кейин
яратилган
бир
неча
назмий
вариантлари
мавжуд
бўлиб
,
улар
Саййид
Абу
Али
Шоҳ
(1832–1930),
Бурҳониддин
бин
Нодирхон
(XIX
аср
ўрталари
),
Акбаршоҳ
Пешоварий
(1882
йил
)
ва
машҳур
таржимон
шоир
Мулла
Неъматуллоҳ
Навшаҳрий
ва
Фидо
Матҳар
томо
-
нидан
турли
ҳажмларда
ёзилган
.
“
Одамхон
ва
Дурханой
қиссаси
”
асосида
1977
йили
Кобулда
бадиий
фильм
ҳам
ишланган
бўлиб
,
у
аҳоли
орасида
катта
қизиқиш
уйғотганлиги
маълум
.
Паштунлар
орасида
“
Одамхон
ва
Дурханой
”
эртак
-
қиссасидан
ташқари
ҳозиргача
оғиздан
-
оғизга
ўтиб
юрган
ишқий
мавзудаги
яна
ўнлаб
“
миллий
”
эртаклар
кенг
тарқалган
. “
Дилай
ва
Шаҳо
” (
ﺎﻬﺷ
وا
ﯽﻟد
), “
Мўминхон
ва
Ши
-
ринў
” (
ﻮﻨیﺮﻴﺷ
وا
نﺎﺨﻨﻣﻮﻣ
), “
Зарифхон
ва
Мобий
”
(
ﯽﺑﺎﻣ
وا
نﺎﺧ
فﺮﻇ
), “
Шоди
ва
Бибу
” (
ﻮﺒﻴﺑ
وا
ﯼدﺎﺷ
), “
Қутбхон
ва
Нозу
” (
وزﺎﻧ
وا
نﺎﺧ
ﺐﻄﻗ
), “
Хушкёр
ва
Шоти
-
рина
” (
ﻪﻨیﺮﻴﺕﺎﺷ
وا
رﺎﻴکﺷﻮﺧ
), “
Мулла
Аббос
ва
Гулбашара
” (
ﻩﺮﺸﺒﻠ
وا
سﺎﺒﻋ
ﻼﻣ
),
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
78
“
Жалотхон
ва
Шамойила
” (
ﻪﻠیﺎﻤﺷ
وا
نﺎﺧ
تﻼﺟ
), “
Мурғий
ва
Мирвайс
” (
وا
ﻏﺮﻣ
ﺲیوﺮﻣ
), “
Мусахон
ва
Гулмакэй
” (
کﻣ
ﻞ
وا
نﺎﺧ
ﯽﺴﻣ
), “
Нимбуло
ва
Тимбуло
”
(
ﻻﻮﺑ
ﻢﻴﺕ
وا
ﻻﻮﺒﻤﻧ
), “
Юсуфхон
ва
Ширбону
” (
ﻮﻧﺎﺑﺮﻴﺷ
وا
نﺎﺧ
ﻒﺹﻮی
), “
Шаҳо
ва
Гулон
” (
نﻼ
وا
ﺎﻬﺷ
)
каби
эртаклар
шулар
жумласидандир
.
Ушбу
эртакларнинг
бир
қисмида
айнан
Одамхон
ва
Дурханой
қисмати
каби
севишганларнинг
фожиали
ўлими
билан
якунланади
.
Жумладан
, “
Мул
-
ла
Аббос
ва
Гулбашара
”,
Мурғий
ва
Мирвайс
”, “
Шоди
ва
Бибу
”, “
Нимбуло
ва
Бегамжон
”, “
Қутбхон
ва
Нозу
”, “
Мўминхон
ва
Ширинў
”, “
Юсуфхон
ва
Ширбону
”, “
Шаҳо
ва
Гулон
”, “
Шер
Олам
ва
Момунж
”
икки
севишганлар
бир
-
бирларининг
висолига
ета
олмай
ҳижрон
азобида
жон
таслим
этадилар
ёки
ишқ
йўлида
ошиқлар
,
ғанимлар
ҳалок
бўладилар
.
Бошқа
бир
ишқий
-
сар
-
гузашт
эртакларда
эса
севишганлар
барча
тўсиқларни
енгиб
ўтиб
,
бир
-
бир
-
лари
висолига
етишадилар
ва
бахтли
ҳаёт
қурадилар
.
Булар
жумласига
“
Жа
-
лотхон
ва
Шамойила
”, “
Зарифхон
ва
Мобий
”, “
Дилай
ва
Шаҳо
”, “
Хушкёр
ва
Шотирина
”, “
Юсуфхон
ва
Ширбону
”
каби
эртаклар
киради
.
Бу
ҳар
икки
турдаги
миллий
эртак
-
қиссаларнинг
баъзиларида
асосий
мавзу
–
ишқий
саргузаштларни
қизиқарли
бўлишини
таъминлашда
сеҳр
-
жо
-
ду
,
парилик
мотивлари
ҳам
“
ишга
”
солинади
.
Сеҳрли
ва
шу
билан
бирга
иш
-
қий
-
саргузашт
эртаклар
сирасига
кирадиган
“
Жаллотхон
ва
Шмойила
”,
“
Нимбўло
ва
Тимбўло
”
каби
эртакларда
айнан
бош
қаҳрамонлар
эга
бўлган
сеҳр
-
жоду
,
парилик
хислатлари
сюжет
ривожининг
муҳим
,
баъзан
,
асосий
турткисига
айланадилар
.
Масалан
, “
Нимбўло
ва
Тимбўло
”
эртак
-
қиссасида
бош
қаҳрамон
Нимбўлонинг
парилик
ҳислати
унинг
ишқ
йўлидаги
саргу
-
заштларда
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Бу
қиссанинг
4
та
назмий
версияси
мавжудлиги
аниқланган
бўлиб
,
улар
шоирлар
Мулла
Неъматуллоҳ
,
Нур
Соҳиб
,
Аҳмадгул
ва
Нур
Шалилар
томо
-
нидан
ёзилган
.
Аммо
бу
эртак
-
қиссанинг
катта
ва
кичик
ҳажмдаги
насрий
оғзаки
варианти
ҳам
паштун
халқи
орасида
ҳозиргача
оғиздан
-
оғизга
ўтиб
келади
.
Эртакда
пари
Шопэрай
ва
инсоннинг
ўзаро
муносабати
ғайриоддий
кечи
-
ши
билан
диққатга
сазовордир
1
.
Эртакда
фақат
парилар
яшайдиган
Кашмир
деган
гўзал
афсонавий
мамлакат
-
да
донолиги
билан
шуҳрат
қозонган
парилар
авлодидан
бўлган
Амир
исмли
хон
ҳокимлик
қилади
.
Унинг
парилик
хислатларига
эга
12
та
қизи
бор
эди
.
Тангри
таолога
ёлвориши
натижасида
хон
ўғил
кўради
ва
унга
Нимбўло
деган
исм
қўядилар
.
Саройда
унинг
сардорларидан
бири
ҳам
ўғиллик
бўлади
ва
унга
Тимбўло
деб
ном
берадилар
.
Улар
ака
-
укалардек
бирга
ўсиб
-
улғаядилар
.
Хон
Амир
уларни
маҳалладан
масжидга
бориб
ўқишларини
буюради
.
Аммо
икки
шўх
йигитча
устозларини
ёқтирмай
ўқишга
бормай
қўядилар
.
Бу
хабарни
эшит
-
ган
Амир
уларни
жазолашни
буюради
.
Йигитчалар
жазодан
қўрқиб
Кашмирдан
бутунлай
кетиб
,
Свот
ўлкасига
бориб
қолишади
ва
шу
ердаги
Абўха
номли
1
Эртак
ҳақида
қаралсин
:
ﻪﻟﺎک
ﻪﻟ
ﯥﺑ
،
رﻮ ﻴپ
،
ﯽﻧﺎﻐﻓا
ﻻﻮﺒﻤﻴﻧ
ﻪﺼﻗ
،
ﻼﻣ
،
ﷲا
ﺖﻤﻌﻧ
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
79
қишлоқ
масжидида
унинг
мулласи
Баҳодирдан
рухсат
олиб
,
ўқишни
бошлай
-
дилар
.
Кўп
ўтмай
парилар
зотидан
бўлган
Нимбўло
мактабдоши
,
Абўха
хони
-
нинг
гўзал
қизи
Бегамжонни
севиб
қолади
.
Қиз
ҳам
унга
кўнгил
қўяди
.
Нимбўло
қаерда
бўлмасин
,
кеча
ва
кундуз
хаёлида
гўзал
Бегамжон
қиё
-
фаси
жонланаверади
.
Севгилиси
билан
ҳижронда
йигитча
қаттиқ
қийналади
.
Бундай
машаққатли
онларда
ўз
хаёлини
дўсти
ва
сирдоши
Тимбўлога
ишо
-
нар
,
қиладиган
ишлари
ва
ҳислари
борасида
парилар
билан
одам
болалари
орасида
ҳеч
қандай
фарқ
йўқлиги
хусусида
ўйларди
.
Ерлик
қизга
бўлган
толиқтирувчи
муҳаббати
ҳақида
дилдан
,
тўлқинланиб
гапирарди
.
Нимбўло
ўзининг
Бегамжонга
бўлган
муносабатини
,
эҳтимол
,
пайқайдиган
қаттиққўл
ўқитувчидан
нолирди
.
Ахир
,
хоннинг
қизига
кўз
қирини
ўғринчи
тарзда
ташлаши
биланоқ
,
мулла
Баҳодир
дарҳол
етиб
келиб
,
ҳеч
бир
айбсиз
ўқув
-
чини
ура
бошлаши
бежиз
эмасдур
.
Ниҳоят
,
бир
куни
кечаси
ҳушидан
айрил
-
ган
Нимбўло
ёнига
Тимбўлони
олиб
,
Бегамжоннинг
олдига
боришга
журъат
этди
.
Парилик
хусусиятларини
ишга
солиб
,
йигитлар
эшик
ва
деворлардан
кўринмас
қиёфаларда
ўтиб
,
ухлаётган
қизнинг
қароргоҳига
кириб
бордилар
.
Хон
оиласига
,
унинг
уйидагиларга
ва
Бегамжоннинг
ўзига
ҳам
сезилмаган
бу
бостириб
кириш
эртаси
кунги
тунда
ҳам
такрорланди
.
Агар
Бегамжон
-
нинг
саломатлиги
кутилмаганда
қаттиқ
ёмонлашиб
қолмаганида
,
йигитча
-
париларни
хоннинг
уйига
тунги
ташрифларидан
ҳеч
ким
хабар
топмаган
бўларди
.
Ташвишда
қолган
онаси
қизнинг
бу
ғалати
касалини
иложи
борича
даволашга
ҳаракат
қилди
.
У
пинҳона
қурбонликлар
қилди
,
халқ
табобати
қў
-
риқларидан
фойдаланди
,
бемор
бошида
исириқлар
тутатди
.
Қариндошлари
-
нинг
саъй
-
ҳаракатлари
билан
Бегамжон
тузала
бошлади
.
Унинг
хира
тасав
-
вурида
уйда
икки
ажралмас
йигитчанинг
пайдо
бўлиши
ёрқинлаша
бошлади
.
Вақт
ўтган
сайин
тахминлар
қатъий
ишончга
айлана
борди
,
кечалари
олдига
ёпиқ
эшиклар
ва
деворлар
орқали
Нимбўло
ва
Тимбўлонинг
сирли
кириб
келишини
тушуниб
етди
.
У
ўзининг
бу
ишончини
онасига
айтди
.
Уларнинг
иккиси
ҳам
парилар
зотиданлигига
ҳеч
бир
шубҳа
қолмади
.
Ҳукмини
ўтказа
-
диган
хонбегим
мулло
Баҳодирнинг
олдига
борди
.
Абўха
аҳлининг
тасав
-
вурига
кўра
,
парилар
–
азалдан
одамларнинг
ашаддий
душмани
.
Шунинг
учун
уларга
–
Нимбўло
ва
Тимбўлодек
душман
ва
маккор
жонзотларга
шаф
-
қат
,
кўнгилчанлик
ҳақида
гап
бўлиши
мумкин
эмас
.
Парилар
зотидан
экан
-
лигининг
ўзи
уларни
ҳар
қанақасига
йўқ
қилишга
,
ўлимга
маҳкум
этади
.
Хоннинг
уйида
бўлаётган
воқеалар
моҳиятидан
воқиф
бўлган
камгап
мулла
йигитчаларнинг
париларга
алоқадор
эканлигига
тўла
ишонч
ҳосил
қилгач
,
Нимбўло
ва
Тимбўло
билан
ҳисоб
-
китобнинг
ҳузурини
туя
бошлади
:
уларни
тириклайин
ўтга
ташлаш
учун
“
сеҳргарлик
санъати
”
ни
,
пири
мулладан
ол
-
ган
барча
билимларини
қўллашига
тўғри
келди
.
Ҳали
унинг
парилар
сир
-
лари
,
макру
ҳийлалари
баён
этилган
сеҳр
-
жоду
китобларига
ҳам
мурожаат
қилишига
тўғри
келди
.
Мулла
Баҳодир
гулхан
ёқиб
,
сеҳр
-
жодунинг
махфий
қонунларини
,
сеҳрли
қарғишларни
,
ўткир
дуои
бадларни
қўллаган
ҳолда
,
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
80
Нимбўло
билан
Тимбўлони
сеҳр
оқибатида
пайдо
бўлган
алангада
ёндиради
.
Нимбўло
билан
Тимбўлони
қатл
этиш
чоғида
париларнинг
оҳ
-
зори
,
мунгли
йиғилари
бутун
ўлкада
акс
садо
берибди
.
Воқеадан
хабар
топган
Нимбўло
-
нинг
акалари
Абўха
ўлкаси
атрофида
макон
қуриб
,
узоқ
кунлар
ўлдирилган
укаларига
аза
тутишибди
.
Кейин
улар
пайт
пойлаб
,
ҳеч
нима
билдирмай
мачитга
киришибди
ва
мулла
Баҳодирни
ухлаб
ётган
жойида
ўлдириб
кети
-
шибди
.
Бироқ
бу
хилдаги
ўч
олиш
билан
ҳам
париларнинг
кўнгиллари
тас
-
кин
топмабди
.
Муллани
дафн
қилганларидан
сўнг
унинг
жасадини
қабрдан
олиб
,
ҳайвонлар
ва
қушлар
еб
битириши
учун
очиқ
қолдиришибди
.
Шундан
кейингина
опа
-
сингиллар
ўз
юртларига
қайтиб
кетишибди
.
Бир
неча
ой
ўтиб
,
Абўха
қишлоғидаги
даҳшатли
воқеалар
аста
-
секин
унутила
бошлабди
.
Бироқ
ўтмиш
яна
кутилмаган
тарзда
ўзини
эслатиб
турар
экан
.
Худо
маҳаллий
хоннинг
катта
қизи
бегамжонга
ажойиб
бир
ўғил
ато
этибди
.
Унга
Шомузхон
деб
ном
қўйишибди
.
Бегамжоннинг
биринчи
фар
-
занд
кўрганини
эшитиб
,
Абўхага
Кашмирдан
яна
парилар
келибди
.
Улар
бо
-
лани
келиб
кўриб
,
унга
ғамхўрлик
қила
бошлашибди
.
Шомузхоннинг
уйла
-
надиган
пайти
келганида
,
парилар
унга
дабдабали
тўй
қилиб
беришибди
.
Кейин
Шомузхон
Сватнинг
ҳокими
бўлибди
ва
мамлакат
гуллаб
-
яшнабди
.
Халқ
орасида
оғзаки
шаклда
оғиздан
-
оғизга
,
авлоддан
-
авлодга
ўтиб
юрган
бир
қатор
“
миллий
”
эртак
-
қиссалар
XVIII–XIX
асрлар
давомида
“
Одамхон
ва
Дурханой
”
эртаги
каби
машҳур
шоирлар
томонидан
назмий
шаклда
қайта
иш
-
ланиб
,
ёзма
адабиётнинг
намуналарига
айландилар
ва
дастлаб
қўлёзма
,
кейин
-
чалик
тошбосма
ва
ниҳоят
,
нашрий
йўллар
орқали
кўплаб
нусхаларда
бизнинг
давргача
етиб
келдилар
.
Бу
қайта
ишланган
ва
халқ
орасида
катта
шуҳрат
қозон
-
ган
қисса
-
достонларнинг
бошида
Садрхон
Хаттак
бошлаб
берган
“
Одамхон
ва
Дурханой
”, “
Дилай
ва
Шаҳо
”
маснавийлари
бўлса
,
аста
-
секин
“
Жаллотхон
ва
Шамойила
”, “
Мусахон
ва
Гулмакэй
”, “
Фатеҳхон
ва
Робия
”, “
Мўминхон
ва
Ши
-
ринў
”, “
Юсуфхон
ва
Ширбону
”
лар
ҳам
шоирлар
томонидан
маснавий
шаклида
қайта
ишланиб
,
ёзма
-
китобий
асарларга
айландилар
.
“
Дилай
ва
Шаҳо
”
қиссасининг
энг
мукаммал
ёзма
достон
шаклини
Садр
-
хон
Хаттак
яратган
бўлса
,
ундан
кейин
бу
асарни
Абдулбоқий
деган
шоир
“
Туҳфатул
ошиқ
”
номи
билан
,
Муаззам
Гул
эса
ярим
ғазал
ва
маснавийда
назм
қилганлиги
маълум
1
.
Шундай
қилиб
бу
қиссанинг
ёзма
назмий
ва
нас
-
рий
шакллардаги
Садрхон
Хаттак
,
Абдулбоқий
Муаззам
Гул
ва
Муҳаммад
Гул
Нурий
томонидан
яратилган
вариантлари
бизгача
етиб
келган
ҳамда
Муаззам
Гул
вариантидан
бошқа
қолган
уч
варианти
ҳам
пашту
тилида
бирин
-
кетин
чоп
этилган
.
Афғонлар
орасида
ҳам
ишқий
,
ҳам
қаҳрамонлик
қиссаси
сифатида
машҳур
бўлган
“
Фатеҳхон
ва
Робия
”
қиссаси
эса
дастлаб
машҳур
шоир
ва
таржимон
Мулла
Неъматуллоҳ
томонидан
маснавий
шаклида
қайта
ишланиб
, 1885
йили
Деҳлида
чоп
этилган
эди
.
Бу
асарни
яна
бир
неча
шоирлар
ўз
услубларида
қайта
1
Қаралсин
:
ﻞﺑﺎک
،
ﻨﻝﺎک
ﯼړز
د
،
ﯥﺼﻗ
ﯥﻣﻮﻀﻨﻣ
ﻮﺘ ﭘ
،
ﻢیﺮﮑﻝا
ﺪﺒﻋ
،
ﻨﺘﭘ
١٣۵٧
،
١١٧
ﺦﻣ
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
81
ишлаб
,
ёзма
назмий
вариантини
қолдирганлар
.
Булар
Али
Ҳазоравий
,
Фидо
Матҳар
ва
Турсимхонлардир
.
Унинг
пашту
ва
урду
тилларидаги
насрий
ёзма
вариантлари
Муҳаммад
Нурий
,
Соҳибзода
Файзий
,
Форуғ
ва
Мир
аҳмад
шоҳ
Ризвонийлар
томонидан
ёзилган
.
“
Мўминхон
ва
Ширинў
”
эртагининг
ёзма
насрий
ва
назмий
вариантлари
эса
Жамол
сангар
,
Вали
Муҳаммад
,
Саййид
Акбар
Собир
,
Муҳаммад
Гул
Нурий
ва
Ҳамаш
Халил
каби
адиблар
томонидан
ёзилиб
,
ёзма
адабиёт
фонд
-
ларига
киритилган
.
“
Юсуфхон
ва
Ширбону
”
ҳақидаги
ишқий
эртакни
машҳур
паштун
халқ
шоири
Али
Ҳайдар
Жўший
биринчилардан
бўлиб
халқ
орасида
учрайдиган
вариантлари
асосида
ажойиб
ишқий
қисса
-
достон
яратади
.
Достон
65
бетлик
китобча
шаклида
XX
асрнинг
бошларида
китобфуруш
Ҳожи
Абдулхолиқ
томонидан
тошбосма
усулида
чоп
этилади
.
Достон
муаллифи
оғзаки
вариан
-
тида
учрайдиган
ортиқча
тафсилотлар
,
сюжет
чизиғидаги
“
сакраш
”
ларни
тартибга
солиб
,
изчил
сюжет
асосида
асар
яратади
.
Достоннинг
бошланишидаёқ
,
ундаги
ишқий
саргузашт
бобурий
шоҳ
Акбар
замонида
бўлиб
ўтганлигидан
хабар
берилади
1
:
ﻧر
ﻪپ
ﻞ
د
ﻪﺒﻴﺠﻋ
ﻩرواو
ﻪﺼﻗ
ﻧر
ﻪﻧ
ﯽ ړز
وږﻮﺧ
د
م ک
ﯼﺮﻟ
ېد
ﯥﭼ
ﻪﻟﻻ
ﺎﻣز
ﯥک
ﻪﻧﺎﻣز
ﻪپ
ﺮﺒکا
د
ﻪﻟﺎﺣ
ﻪﻟ
ﻩز
ېد
مو
ﺮﺒﺧ
ﻩو
ﻖﺷﺎﻋ
ﻮی
(
Эшитсанг
ажиб
қиссани
гулранг
мисол
,
Ғамгин
юрагинг
зангидан
бўлурсан
йироқ
.
Акбар
(
подшоҳ
)
замонида
,
эй
менинг
лолим
,
Бир
ошиқ
бор
эди
,
берай
хабар
сенга
унинг
холидан
)
Достонда
айтилишича
,
қиссанинг
бош
қаҳрамони
Юсуфхон
Шодмуҳаммад
-
нинг
ўғли
эди
.
У
бева
онаси
ва
синглиси
билан
Тарлондай
қишлоғида
яшар
эди
.
У
тез
-
тез
Кармор
тоғига
ов
қилиш
учун
бориб
турарди
.
Шу
орада
қўшни
Шира
-
ғинд
қишлоғида
яшовчи
гўзал
қиз
Ширбону
уни
кўриб
,
қаттиқ
севиб
қолади
ва
йигитчанинг
синглиси
Бандайини
топиб
,
унга
Юсуфхонни
севиб
қолганлигини
айтади
ва
бу
хабарни
акасига
етказишини
сўрайди
.
Аммо
Юсуфхон
Ширбонуга
рад
жавобини
айтиб
юборади
.
Кунлардан
бир
куни
Юсуфхон
ов
пайтида
тоғдан
қулаб
тушаётганида
тасодифан
уни
қиз
ушлаб
қолиб
,
ҳалокатдан
қайтаради
.
Худди
шу
ондан
бошлаб
бу
икки
қаҳрамоннинг
муҳаббат
қиссаси
бошланади
.
Аммо
Ширбонунинг
ўгай
онаси
қизини
Юсуфхонга
эмас
,
унинг
амакивачча
-
сига
узатиш
ниятида
эди
.
Юсуфхоннинг
амакиваччаси
доимо
унга
ҳасад
қилиб
,
душманлик
кўзи
билан
қарар
,
уни
кўролмас
эди
.
У
Ширбонуга
ҳам
ёқмас
эди
.
Шунинг
учун
ҳам
онасининг
гапларига
қиз
кўнмас
эди
.
Ширбону
онасининг
ниятидан
хабар
топган
Юсуфхон
жаҳл
қилиб
,
Ҳиндистонга
кетиб
қолади
.
1
Қаралсин
:
،ﻞﺑﺎک
،ﯽﻨﻝﺎک
ﯼړز
د
،ﯽﺼﻗ
ﯥﻣﻮﻀﻨﻣ
،ﻢیﺮﮑﻝاﺪﺒﻋ
، ﻨﺘﭘ
١٣۵٧
،لﺎک
١١٧
ﺦﻣ
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
82
Ҳиндистонда
Акбар
шоҳ
қўшинида
баландроқ
мансабни
эгаллайди
.
Бу
орада
Юсуфхоннинг
душманлари
унинг
онаси
ва
синглисини
кўп
қийноқларга
солади
-
лар
.
Ниҳоят
,
Юсуфхон
Акбар
шоҳ
ижозати
билан
ватанига
қўшин
тортиб
келиб
,
душманини
енгади
ва
Ширбонуга
уйланади
.
Кунлардан
бир
куни
Юсуфхон
тоғда
ов
қилиб
юрган
чоғида
тасодифан
вафот
этади
.
Бир
неча
кун
ўтгач
,
Шир
-
бону
ҳам
ғам
-
қайғу
билан
Юсуфхон
қабри
устида
жон
беради
.
Ушбу
поэма
ўқувчи
ёки
тингловчини
ўзининг
ниҳоятда
ширали
,
образли
ва
содда
тилда
ўн
бир
бўғимли
вазнда
ёзилган
тўқ
қофияли
оҳангдорлиги
билан
ўзига
тортади
.
“
Миллий
”
деб
аталаётган
ишқий
-
саргузашт
эртаклар
қатори
халқ
орасида
ўнлаб
бошқа
халқлар
оғзаки
ёки
ёзма
(
китобий
)
асарларидан
таржима
қили
-
ниб
,
ўзлаштирилган
ишқий
мавзудаги
қисса
-
достонлар
ҳам
мавжуд
.
Булар
орасида
энг
машҳурлари
қуйидагилар
ҳисобланади
: “
Ҳусни
дил
” (
لد
ﻦﺴﺣ
),
“
Робия
ва
Бектош
”
(
شﺎﺘکﺑ
وا
ﺎﻴﺑار
), “
Шоҳ
ва
гадо
” (
اﺪ
وا
ﻩﺎﺷ
), “
Ахтар
Мунир
ва
Моҳру
” (
وﺮهﺎﻣ
وا
ﺮﻧﻮﻣ
ﺮﺘﺧا
), “
Иқбол
ва
Қамаржабина
”
(
ﻪﻨﻴﺒﺟﺮﻤﻗوا
لﺎﺒﻗا
), “
Баҳром
ва
Гуландом
” (
ماﺪﻧا
ﻞ
وا
ماﺮﻬﺑ
), “
Раъно
ва
Зебо
” (
ﺎﺒﯦز
وا
ﺎﻨﻋر
), “
Баҳромгўр
ва
Париҳуснбону
” (
وا
رﻮ
ماﺮﻬﺑ
ﻮﻧﺎﺒﻨﺴﺣ
ﯼﺮپ
), “
Гулшан
ва
Биби
Ҳорун
” (
ﯽﺒﻴﺑ
وا
ﻦﺸﻠ
نورﺎﺧ
), “
Шер
Олам
ва
Момуни
”
(
ﯽﻧﻮﻣﺎﻣ
وا
ﻢﻟﺁ
ﺮﯧﺷ
), “
Ширин
ва
Фарҳод
” (
وا
ﻦیﺮﻴﺷ
دﺎهﺮﻓ
), “
Комила
ва
Дилшод
” (
وا
ﻪﻠﻴﻣﺎک
دﺎﺸﻟد
), “
Лайли
ва
Мажнун
” (
نﻮﻨﺠﻣ
وا
ﯽﻠﻴﻟ
),
“
Гул
ва
Санобар
” (
ﺮﺑﺎﻨﺳ
وا
ﻞ
), “
Ишқий
найранглар
” (
ﻖﺸﻋ
ﻧﺮﻴﻧ
), “
Вомиқ
ва
Узро
” (
عاﺮﻀﻋوا
ﻒﻣاو
), “
Варақа
ва
Гулшоҳ
” (
ﻩﺎﺸﻠ وا
ﻪﻗرو
), “
Юсуф
ва
Зулайҳо
”
(
ﺎﻬﻴﻟز
وا
فﻮﺳﻮی
), “
Сайфулмулук
қиссаси
” (
ﮎﻮﻠﻤﻟا
ﻒﻴﺹ
د
ﻪﺼﻗ
)
ва
бошқалар
.
Пашту
тилига
гарчи
бир
неча
тарихий
-
диний
ривоятларнинг
ҳам
насрий
,
ҳам
назмий
таржималари
XV–XVI
асрларнинг
биринчи
яримларида
араб
,
форс
тилларидан
ўгирилган
бўлса
-
да
,
лекин
бу
тилдаги
бир
неча
йирик
иш
-
қий
достон
таржимаси
айнан
Хаттаклар
адабий
мактабининг
вакили
Садр
-
хон
Хаттак
қаламига
мансубдир
.
Бу
истеъдодли
шоир
биринчилардан
бўлиб
пашту
тилига
ва
адабиётига
машриқ
заминининг
энг
машҳур
достонларидан
бири
“
Лайли
ва
Мажнун
”
қиссасининг
катта
қисмини
ҳам
ҳижрий
1090
(1712)
йилда
назмий
таржимада
олиб
киради
.
Садрхоннинг
бу
таржимаси
пашту
ёзма
адабиётига
олиб
кирилган
бирин
-
чи
афсонавий
достондир
.
Садрхондан
кейин
бу
достонни
яна
ўнга
яқин
паш
-
ту
адиблари
XVIII–XIX
асрларда
маснавий
шаклида
таржимасини
амалга
оширганлар
.
Ҳофиз
Низом
,
бойхон
Абдурраҳим
,
Асом
Мавлавий
гул
Аҳмад
,
Мулла
Неъматуллоҳ
,
Абу
Алишоҳ
,
Аҳмад
Халил
кабилар
шулар
жумласи
-
дандир
.
Бу
таржималарнинг
ҳар
бири
алоҳида
-
алоҳида
вариантларни
ташкил
қилади
ва
уларнинг
орасида
Низомий
Ганжавий
қаламига
мансуб
“
Лайли
ва
Мажнун
”
достони
таржимасининг
энг
мукаммал
варианти
шоир
Раҳмат
Довий
таржимаси
ҳисобланади
1
.
Энг
муҳими
,
бу
таржималар
халқ
орасида
ёйилиб
,
фольклор
адабиётининг
намунасига
ҳам
айланди
.
1
Қаралсин
:
،
ﻞﺑﺎک
،
ﯽﻤﯦډﺎکا
ﻮﻣﻮﻠﻋ
نﺎﺘﺴﻧﺎﻐﻓا
د
،
ﯼواد
ﺖﻤﺣر
،
ﻪﺼﻗ
نﻮﻨﺠﻣ
وا
ﯽﻠﻴﻟ
د
١٣۴٠
لﺎک
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
83
“
Лайли
ва
Мажнун
”
каби
машҳур
ишқий
-
диний
ривоятга
асосланган
“
Юсуф
ва
Зулайҳо
”
қиссаси
ҳам
паштун
халқи
орасида
машҳурдир
.
Бу
қисса
дастлаб
XVI
асрда
Охунд
Аҳмад
номли
диний
арбоб
томонидан
диний
китоб
-
ларда
келтирилган
араб
насри
вариантларидан
таржима
қилинган
.
Аммо
бу
қиссанинг
Хаттаклар
адабий
мактабининг
забардаст
вакили
,
шоир
Абдулқодир
-
хон
Хаттак
1112
йилда
Абдураҳмон
Жомий
қаламига
мансуб
достон
варианти
-
ни
катта
маҳорат
билан
маснавий
шаклида
ниҳоятда
равон
,
дилбар
ва
содда
вазнда
таржима
қилади
.
Унинг
ҳажми
4000
байтдан
зиёдроқдир
.
Абдулқодир
Хаттакдан
кейин
бу
достонни
яна
Мулла
Аҳмаджон
,
шайх
Аҳмадхон
ва
яна
бир
неча
шоирлар
таржима
қилдилар
.
Аммо
бу
таржима
-
ларнинг
бирортаси
ҳам
Абдулқодирхон
Хаттак
таржимаси
билан
на
ҳажми
ва
на
бадиий
савияси
билан
тенглаша
олмайди
.
Юқорида
айтилганидек
,
пашту
тилига
ағдарилган
“
Шаҳзода
Баҳром
ва
Гуландом
”, “
Найранге
ишқ
”, “
Гулеа
санобар
”, “
Вомиқ
ва
Узро
”
каби
бошқа
қиссалар
,
ишқий
достонлар
ҳам
бир
эмас
,
бир
неча
шоир
ва
адиблар
томо
-
нидан
таржима
қилиниб
,
паштун
ёзма
китобий
ва
оғзаки
адабиёти
хазина
-
сини
бойитишга
улкан
ҳисса
қўшганлар
.
Юқорида
паштун
халқи
оғзаки
ижодиётидаги
ишқий
-
саргузашт
эртаклари
-
нинг
бир
қатор
халқ
орасида
кенг
тарқалган
намуналари
билан
танишдик
.
Халқ
эртак
-
қиссалари
,
дастлаб
,
оғзаки
тарзда
тарқалиши
бошқа
халқлар
фольклори
-
дан
ҳам
маълум
.
Афғонлар
орасида
ҳам
эртак
-
қиссалар
,
аввало
,
оғиздан
-
оғизга
,
авлоддан
-
авлодга
,
бир
ҳудуддан
бошқа
ҳудудга
оғзаки
тарзда
ўтиб
,
кейинчалик
у
ёки
бу
шоир
ёки
ношир
тарафидан
ёзма
шаклга
айлантирилган
.
Бунинг
ёрқин
мисолларидан
бири
XVI
асргача
халқ
орасида
оғзаки
шаклда
бўлган
ва
бирин
-
чи
марта
шоир
Садрхон
Хаттак
саъй
-
ҳаракати
билан
ёзма
шаклга
кўчган
“
Одамхон
ва
Дурханой
”, “
Дилай
ва
Шаҳо
”
эртакларидир
.
Яна
шуниси
аниқки
,
халқ
эртакларининг
оғзаки
вариантларда
тарқали
-
шида
эртакчи
(
қиссагўй
,
нақлчи
)
ларнинг
ўрни
беқиёсдир
.
Дастлаб
,
айнан
ана
шу
қиссалар
“
миллий
”
ва
бошқа
халқларнинг
оғзаки
ижоди
намуналари
-
ни
халқ
орасида
тарқатиш
ва
шу
билан
ўзларини
катта
маърифий
хизматла
-
рини
амалга
оширганлари
ҳам
бор
гап
.
Халқ
орасидан
чиққан
эртакчиларнинг
маълум
қисми
ҳатто
саводсиз
,
оддий
деҳқон
,
чорвадор
бўлганликлари
,
эртакчилик
касбини
устозларидан
ўрганган
-
ликлари
ва
уларнинг
аксарияти
ёши
улуғ
кексалардан
иборат
эканлиги
ҳақида
афғон
эртакчиларини
юқорида
эслатганимиздек
,
биринчилардан
бўлиб
ўрган
-
ган
инглиз
миссионери
Эльфинстон
ёзиб
қолдирган
эди
.
Эртакларнинг
кўплаб
вариантлари
вужудга
келиши
,
уларнинг
тили
,
сюжетларининг
ишланиши
,
қаҳ
-
рамонларининг
тавсифи
каби
масалаларда
эртакчининг
тажрибаси
,
маҳорати
алоҳида
ўрин
тутган
.
Баъзи
эртакчилар
,
хусусан
,
ишқий
-
саргузашт
эртакларини
ҳикоя
қилаётган
эртакчиларнинг
қўлида
сози
ҳам
бўлганлиги
,
улар
айниқса
эр
-
такларда
учрайдиган
шеърий
парчалар
–
нореларни
қаҳрамонларнинг
кайфия
-
тига
,
воқеалар
йўналишига
мослаб
куйлашади
,
соз
чалиш
анъаналари
ҳозиргача
ҳам
афғонлар
орасида
давом
этади
.