SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
84
ХАШИМОВА САБОХАТ
филология фанлари номзоди, доцент, ТДШУ
Ҳозирги хитой тили феъл сўз туркумига
оид сўзларда конверсия
Аннотация.
Мазкур мақола ҳозирги хитой тилида конверсия ёрдамида ҳосил
бўладиган лексик бирликларнинг парадигмасига бағишланган, бунда сўзларнинг
асоси сифатида феъл туркумига оид сўзлар хизмат қилади. Тилшуносликда конвер-
сия транспозициянинг кўринишидан биридир. Агар транспозиция лексик-морфоло-
гик ўзгариш билан боғлиқ бўлса ва бунинг натижасида олдин лексик бирликка хос
бўлмаган сўз ўзгариш парадигмаси вужудга келса, бошқа синтактик белгилар
намоён бўлса - бу хилдаги транспозиция морфологик транспозиция ёки конверсия
деб аталади. Конверсия турли хил дунё тилларида кенг тарқалган, бунда мазкур
ҳодиса а) қайси сўз туркумларини ўзаро боғлаши ва деривацияни қайси турига
таяниши, б) конверсия натижасида қандай морфологик парадигмалар ҳосил бўли-
ши билан боғлиқ бўлади. Конверсия натижасида ҳосил бўлган сўзлар ўхшаш
негизларга эга, аммо шакллари билан фарқ қилади. Турли тилларда конверсиянинг
семантик моделлари тўғрисидаги савол ҳали етарлича ўрганилмаган.
Ушбу мақолада ҳозирги хитой тили феъл сўз туркумига оид сўзларда конверсия
ҳодисасининг қуйидаги олтита шакллари мавжудлиги аниқланди, булар: [феъл→от],
[феъл→сифат], [феъл→ҳисоб сўз], [феъл→боғловчи], [феъл→кўмакчи] ва [феъл-от-равиш].
Ҳозирги хитой тилида конверсиянинг субстанцивация кўринишидан ташқари
адвербализация, вербализация ва адъктивизация кўринишлари ҳам кенг тарқалган.
Конверсияни кенг тарқалган ҳодисалардан бири бўлишига қарамасдан, мазкур
ҳодиса хитой тили грамматикасига, сўз ясалишига оид бўлган куплаб ўқув дарслик,
қўлланма ва илмий асарларда тилга олинганлигига қарамасдан мазкур ҳодиса
алоҳида ракурс сифатида кўриб чиқилмаган. Изланишларимиз натижасида айтиш
мумкин-ки, конверсия ҳозирги хитой тили лексикасини бойишига хизмат қилади ва
алоҳида тадқиқ қилиниши лозиим бўлган мавзулардан бири бўлиб ҳисобланади.
Таянч сўз ва иборалар: конверсия, субстанцивация, аффикс, инфикс, перфикс,
интерфикс, адвербализация, вербализация, адъетивация, транспозиция.
Аннотация. данная статья посвящена парадигме образования лексических единиц
с помощью конверсии, основой которым служат слова, относящиеся к части речи –
глаголу – в современном китайском языке. Конверсия в лингвистике представляет
собой вид транспозиции. Если транпозиция связана с изменением лексико-морфоло-
гического окружения и, как следствие этого, возникает ранее не присущая лексичес-
кой единице парадигма словоизменения, а также проявляются иные синтаксические
признаки, то такую разновидность транспозиции принято называть морфологичес-
кой транспозицией, то есть часто именуемой как конверсия. Конверсия широко
распространена в различных языках мира, при этом данное явление зависит от
следующих факторов: а) какие части речи связывает данное явление и к какому виду
деривации оно относится, б) какие морфологические парадигмы образуются вследст-
вие конверсии. В результате конверсии образуются слова, схожие по корню, но разные
по отношению к частям речи. Во многих языках вопросы, связанные с семантичес-
кими моделями конверсии до сих пор полностью не изучены.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
85
В статье было выявлено шесть моделей конверсии среди слов, относящихся к
глаголу как части речи в современном китайском языке, такие, как: [гла-
гол→существительное], [глагол→прилагательное], [глагол→счетное слово], [гла-
гол→союз], [глагол→предлог] и [глагол-существительное-наречие].
В современном китайском языке кроме субстанцивации, как одного из видов
конверсии, также широко распространены адвербализация, вербализация и адъекти-
визация. Несмотря на широкое распространение конверсии, описания данного явления
во многих научных учебниках и материалах, касаемых китайского языка, изучения в
рамках словообразования современного китайского языка, данное явление не изучалось
в отдельном ракурсе. На основе выполненных исследований можно сделать заключе-
ние, что все виды конверсии в китайском языке способствуют пополнению лексичес-
кого запаса слов и данное явление нуждается в отдельном исследовании.
Опорные слова и выражения:
конверсия, субстанцивация, аффикс, инфикс,
префикс, интерфикс, адвербализация, вербализация, адъективация, транспозиция.
Abstract.
This article is devoted to the paradigm of the formation of lexical units with
the help of conversion, the basis of which are words related to part of the verb speech in
modern Chinese. Conversion in linguistics is a type of transposition. If the transposition
is associated with a change in the lexical-morphological environment and, as a result, the
paradigm of the inflection, previously not inherent in the lexical unit, arises, and other
syntactic signs also appear, then this kind of transposition is usually called morpho-
logical transposition, that is, often referred to as conversion. Conversion is widespread in
various languages of the world, and this phenomenon is interdependent on the following
factors: a) what parts of speech this phenomenon relates to and what kind of derivation it
refers to, b) which morphological paradigms are formed as a result of conversion. As a
result of the conversion, words are formed that are similar in root, but different in
relation to parts of speech. In many languages, issues related to semantic conversion
models are still not fully researched.
The article revealed six conversion models among words related to the speech part of
a verb in modern Chinese, such as: [verb → noun], [verb → adjective], [verb →
counting word], [verb → conjunction], [ verb → preposition] and [verb-noun-adverb].
In modern Chinese, in addition to substantiation, as one of the types of conversion,
adverbization, verbalization and adjetivization are also widespread. Despite the
widespread use of conversion, descriptions of this phenomenon in many scientific text-
books and materials relating to the Chinese language, and studying the modern Chinese
language in the framework of word formation, this phenomenon has not been studied in a
separate foreshortening. Based on the research done, we can conclude that all types of
conversions in the Chinese language contribute to the replenishment of the vocabulary of
words and this phenomenon needs a separate study.
Keywords and expressions:
conversion, substance, affix, infix, perfix, interfix,
adverbalization, verbalization, adjective, transposition
Конверсия – сўз ясашнинг тури бўлиб, бунда сўз ясовчи восита бўлиб
сўз парадигмаси хизмат қилади. Сўз ясалишида конверсия бу – махсус сўз
ясаш аффиксларсиз сўз ясаш усулидир; транспозияни бир тури бўлиб, бир
сўз туркумига оид бўлган сўз бошқа сўз туркумига ўтиши тушунилади,
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
86
бунда сўз шакли ўзгармайди. Масалан, немис тилидаги “leben” “яшамоқ” ва
“das Leben” “ҳаёт”, инглиз тилдаги “salt” “туз” ва “to salt” “тузламоқ” каби
сўзлар шулар жумласидандир. Конверсия аффиксиз сўз ясалиши сифатида
аффиксацияга қарама-қарши қўйилади. Конверсияда сўз ясалиш воситаси
сифатида морфологик парадигма иштирок этади. Сўзнинг янги синтактик
функцияда иштирок этиши уни нафақат тегишли синтактик позицияда
қўлланиши билан, балки тегишли сўз туркумига оид бўлган сўзларга хос
функцияларни, янги морфологик кўрсаткични қабул қила олиши билан ҳам
бирга ифодаланади. Шу сабабдан ҳам конверсия сўз ясалишнинг морфо-
логик-синтактик усули сифатида ҳам намоён этади.
Баъзи асарларда олимлар томонидан “конверсия натижасида тегишли
омоним шакллари ҳосил қилади” деб берилади, чунки сўз асоси турли хил
сўз туркумларига оид бўлади, масалан, инглиз тилидаги “round” сўзини
кўриб чиқсак: “round the table” “стол атрофида” сўз бирикмасида “round”
кўмакчи вазифасида, “a round table” “юмалоқ стол” сўз бирикмасида сифат
вазифасида, “a round” “раунд” от бўлиб, “to round with” “қуршаб олмоқ” сўз
бирикмасида “round” феъл вазифасида қўлланади. Аслида бунда омонимия
ҳосил бўлмайди, чунки тегишли бирликлар семантик жиҳатдан ўҳшаш ва
бир-бири билан фақат илдиз асоси билан боғланган
1
.
Конверсия турли хил дунё тилларида кенг тарқалган, бунда мазкур
ҳодиса а) қайси сўз туркумларини ўзаро боғлаши ва деривацияни қайси
турига таяниши, б) конверсия натижасида қандай морфологик парадигмалар
ҳосил бўлиши билан боғлиқ бўлади. Конверсия натижасида ҳосил бўлган
сўзлар ўхшаш негизларга эга, аммо шакллари билан фарқ қилади. Турли
тилларда конверсиянинг семантик моделлари тўғрисидаги савол ҳали
етарлича ўрганилмаган.
Конверсия (лот. “conversion”– “айланиш”, “ўзгариш”) сўзидан олинган
бўлиб, сўзнинг фонетик ва морфологик жиҳатдан ўзгармай, бир сўз турку-
мидан бошқа бир сўз туркумига ўтиши, шу йўл билан янги сўз ҳосил
бўлиши тушунилади
2
. Н.Коротков бундай сўзларни поливалентли деб атай-
ди
3
. В.Солнцев бундай бирликларни битта сўз эмас, балки иккита сўз –
омонимлар
4
деб ҳисоблашни таклиф қилди. В.Горелов сўзнинг турли пози-
цияларда қўлланишини транспозиция деб атайди
5
. Е.Кубрякова сўз ясовчи
характерга эга бўлган транспозицияни конверсия деб атайди: “Конверсия
1
Yarceva V.N. Bolshoy entsiklopedicheskiy slovar (Encyclopedic Dictionary), Moskva, 1990, p. 235.
2
Xojiev A. Tilshunoslik terminlarning izohli lug‘ati. (Glossary of linguistic terms), Tashkent, 2002, p.51.
3
Korotkov N. Osnovniye osobennosti morfologicheskogo stroya kitayskogo yazika. (The main
features of the morphological structure of the Chinese language), Moskva, 1968, p.301.
4
Solntseva N. K voprosu o prilojimosti obshegrammaticheskix terminov k analizu kitayskogo
slova//Morfologicheskaya struktura slova v yazikax razlichnix tipov (On the applicability of
general grammatical terms to the analysis of a Chinese word // Morphological structure of a word
in languages of various types), Moskva, 1963, p.75.
5
Gorelov V. Leksikologiya kitayskogo yazika (Lexicology of Chinese language), Moskva, 1984, p.90.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
87
негизнинг морфологик транспозицияси сифатида, бинобарин, бошланғич
бирлик парадигмасининг тўлиқ ўзгариш жараёни ёки ундаги морфологик
атрофнинг тўлиқ ўзгариши натижаси сифатида белгиланиши мумкин”
1
.
В.Гакнинг француз тили, М.Степанованинг немис тили, А.Уфимцеванинг
инглиз тили материаллари асосидаги ишларида семантик моделларни
ажратишга уринишлар қилинган.
Конверсия тилнинг ифода этиш усулларини кенгайтиришда муҳим аҳа-
миятга эга: “Ўз тоифалари доирасида чегараланиб, белгилар нутқнинг кўп
сонли эҳтиёжларини қондириш учун анча чекланган восита манбаи бўлиб
хизмат қилар эди. Аммо тоифалараро алмашинишлар туфайли фикр эркин
бўлади, ифода эса бойитилади ва турли тусларга эга бўлади”
2
.
В.И.Горелов бўйича “агар транспозиция лексик-морфологик ўзгариш
билан боғлиқ бўлса ва бунинг натижасида олдин лексик бирликка хос
бўлмаган сўз ўзгариш парадигмаси ҳосил бўлса, шу билан бирга бошқа хил
синтактик белгилар намоён бўлса, бу хилдаги транспозиция морфологик
транспозиция деб аталади”
3
. Морфологик транспозиция кўпинча “конвер-
сия” (“конверсион транспозиция”) деб номланиб, сўз ясалишнинг бу усули-
да сўз ўзгариш парадигмаси махсус деривацион морфема, яъни махсус
тузилмавий компонентсиз амалга ошади. Бунда янги сўзнинг ҳосил бўлиши
тегишли сўз асосининг сўз ўзгаришнинг бошқа парадигмасига ўтиши билан
ҳосил бўлади. Шу сабабдан ҳам конверсия морфологик транспозиция жараё-
ни сифатида таърифланади.
Бироқ хитой тилида сўзнинг шакл ясалиши бошқа тилларга қараганда
суст ривожланганлигини инобатга олган ҳолда конверсия бир-бирига боғлиқ
сўз ўзгариш парадигмасини ҳосил қилмайди. Бунда уларга фақат сўзнинг
бир-икки шакли, яъни падигманиннг фрагментлари хос бўлади. Бунда “пара-
дигма” деганда “тил бирликлари, грамматик шаклларнинг умумий маъноси-
га кўра бирлашуви, хусусий маъносига кўра фарқланувчи тизими” тушуни-
лади. Парадигма натижасида парагадикматик муносабат (бир парадигмага
бирлашувчи тил бирликларнинг ўзаро муносабати ) натижасида парадиг-
матик қатор (маълум умумийлик хусусияти асосида бирлашиб, айрим
фарқли хусусияти билан қарама-қарши турадиган ва нутқий алоқа талаб-
ларига кўра бири иккинчиси билан алмашина оладиган бирликлар ёки
унсурлардан ташкил топаган қатор) ҳосил бўлади
4
1
Kubryakova E. Derivtsiya, transpositsiya, konversiya//Voprosi yazikoznaniya (Derivation,
transposition, conversion // Questions of linguistics), Moskov, 1974, №5, p.75.
2
Kubryakova E. Derivtsiya, transpositsiya, konversiya//Voprosi yazikoznaniya (Derivation,
transposition, conversion // Questions of linguistics), Moskov, 1974, №5, p.75.
3
Gorelov V. Leksikologiya kitayskogo yazika (Lexicology of Chinese language), Moskva, 1984, p.96.
4
Xojiev A. Tilshunoslik terminlarning izohli lug‘ati. (Glossary of linguistic terms), Tashkent,
2002, p.83.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
88
В.М.Солнцев “Конверсияни сўз ясалиш усули ҳақида гапирганда тегиш-
ли сўз жуфтликларини аниқ ифодаланган шакл тизимларига ва формал
синтетик белгиларга эга бўлишлари керак”
1
деб таъкидлайди. “Шу сабабдан
ҳам сўз ясалиш хусусиятига эга бўлган морфологик транспозиция хитой
тилида уни намоён бўлиш хусусиятларини инобатга олган ҳолда худди
яримаффиксация каби яримконверсия деб аташ ҳам мумкин”
2
.
Ҳозирги хитой тилида конверсион алоқада мавжуд бўлган лексик бир-
ликлар бир хил бўлган товуш ва график шаклга эга бўлади, бироқ сўз шакли
ҳар хил бўлиб, функционал хусусиятлари ҳам фарқланади.
Ҳозирги хитой тилида лексик омонимларнинг махсус тури сифатида
конверсион омонимлар келтирилади, бунда мазкур термин сифатида бир хил
негизга эга бўлган лексик бирликларнинг конверсия натижасида пайдо бўли-
ши тушунилади
3
Бошқа тиллардаги каби хитой тилида ҳам конверсиянинг семантик
моделларини ажратиш мумкин. “Семантик моделлар – бу моделларнинг
шундай кенг (концептуал) маъноларики, улар конкрет лексик бирликлар-
нинг шаклланишини олдиндан белгилайди ва сўзларнинг тоифали
семантикасидан келиб чиқади”
4
.
Конферсион омонимлар – махсус омонимлар тури ҳисобланади. Конвер-
сия натижасида ҳосил бўлган омонимлар маъно жиҳатидан бир-бирига
боғлиқ бўлади, ваҳоланки омонимлар учун семантик алоқани умуман
мавжуд бўлмаслиги хос. Шу сабабдан ҳам айтиш мумкинки, омонимия – бу
синхрон тарзда битта товуш комплекси тизимида маъноси ҳар хил бўлган
бир нечта сўзларнинг мос келиши тушунилса, конверсия эса диахроник
жараён натижасида бир-бирига маъно жиҳатидан яқин бўлган сўзларнинг
товуш жиҳатидан мос келиши тушунилади.
Ҳозирги хитой тилида феъл туркумига оид
оид сўзлар орасида конверсия
ҳодисаси кенг тарқалган ҳодисалардан бири бўлиб, мазкур сўз туркумига
оид сўзлар орасида конверсиянинг субстанцивация, адъективация кўриниш-
лари мавжуд, бундан ташқари ҳозирги хитой тилида сифат сўз туркумига
оид
сўзлар баъзи кўмакчилар ўрнида ҳам қўлланади. Бунда ҳосил бўлган
сўзлар конверсиянинг анъанавий турига таянган ҳолда ясалади
5
. Ҳозирги
хитой тилида феъл сўз туркумига оид сўзларнинг от сифатида қўлланишига
оид мисоллар сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин:
1
Solntsev V.M. Ocherki po sovremennomu kitayskomu yaziku (Essays in Modern Chinese),
Moskva, 1957, p.75.
2
Gorelov V. Leksikologiya kitayskogo yazika (Lexicology of Chinese language), Moskva, 1984, p.96.
3
Cheng Guanlei. Hanyu cifalun (Lexicology of Chinese language), Jiangsu, 2001, p.83.
4
Ufimceva A.A. Slovo v leksiko-semanticheskoy sisteme yazika (Word in the lexical-semantic
system of language), Moskva, 1968, p.125.
5
Cheng Guanlei. Hanyu cifalun (Lexicology of Chinese language), Jiangsu, 2001, p.97.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
89
[феъл →
от]
报告
“baogao”
“ҳисобот бермоқ”, “хабар
бермоқ”
“ҳисобот”
编辑
“bianji”
“нашр этмоқ”
“муҳаррир”
代表
“daibiao”
“танимоқ”
“танимоқ”
翻译
“fanyi”
“таржима қилмоқ”
“таржима”
访问
“fangwen”
“ташриф буюрмоқ”
“ташриф”
工作
“gongzuo”
“ишламоқ”
“иш”
计划
“jihua”
“режалаштирмоқ”,
“режа”
剪
“jian”
“қирқмоқ”
“қайчи”
建议
“jianyi”
“маслаҳатлашмоқ”
“маслаҳат”
决定
“jueding”
“қарор қилмоқ”,
“қарор”
联系
“lainxi”
“боғланмоқ”
“алоқа”
领导
“lingdao”
“бошқармоқ”,
“бошқарувчи”, “бошлиқ”
生活
“shenghuo”
“яшамоқ”
“ҳаёт”
损失
“sunshi”
“маҳрум бўлмоқ”,
“йўқотмоқ”
“зиён
通知
“tongzhi”
“эълон қилмоқ
“хабар”
指示
“zhishi”
1
кўрсатмоқ”
“йўриқнома”, “кўрсатма”
ва бошқалар. Мазкур сўзлар ҳар хил сўз туркумига оид бўлса-да, туб
маъноси яқин ва ўхшаш.
Адабиётларда келтирилган мисолларни кўриб чиқсак:
建议
“jianyi” “маслаҳат бермоқ”, “таклиф қилмоқ” сўзи мисолида:
我们应该接受合理的建议。
2
“Women yinggai jieshou heli de jianyi.”
“Биз албатта фойдали бир таклиф қабул қилишимиз керак.”
Мазкур гапда феъл сўз туркумига оид бўлган
建议
“jianyi” “маслаҳат
бермоқ”, “таклиф қилмоқ” сўзи от сифатида қўлланиб, “таклиф” деб тар-
жима қилинади.
他建议我到广州工作。
“Ta jianyi wo dao Guanzhou gongzuo.”
“У менга Гуанжоуга бориб ишлашимни маслаҳат берди.”
Ушбу гапда эса
建议
“jianyi” “маслаҳат бермоқ”, “таклиф қилмоқ” сўзи
ўзининг бирламчи, яъни феъл вазифасида қўлланилган.
翻译
“fanyi” “таржима қилмоқ” сўзи мисолида:
我是中文翻译专业毕业的。
1
Han E cidian (Chinese-Russian Dictionary), Beijing, 2000.
2
Li Jinqi. Hanyu cihui yanjiu, Beijing, 2001, p.45.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
90
“Wo shi zhongwen fanyi zhuanye biye de.”
“Мен хитой тили таржимонлик мутаҳассислигини тамомлаганман.”
Мазкур гапда феъл сўз туркумига оид бўлган
翻译
“fanyi” “таржима
қилмоқ” сўзи от сифатида қўлланиб, “таржимонлик” деб таржима қилинади.
你把这篇英文文章会翻译吗？
“Ni ba zhepian yingwen wenzhang hui fanyi ma?”
“Сен ушбу инглиз тилидаги мақолани таржима қила оласанми?”
Ушбу гапда эса
翻译
“fanyi” “таржима қилмоқ” сўзи ўзининг бирламчи,
яъни феъл вазифасида қўлланилган.
决定
“jueding” “қарор қилмоқ” сўзи мисолида:
我做了一个对的决定。
“Wo zuole yige duide jueding.”
“Мен тўғри қарор қабул қилдим.”
Мазкур гапда феъл сўз туркумига оид бўлган
决定
“jueding” “қарор
қилмоқ” сўзи от сифатида қўлланиб, “қарор” деб таржима қилинади.
我们还没决定什么时候出发。
1
“Women hai mei jueding shenme shihou chufa.”
“Биз қачон йўлга чиқишимиз ҳақида ҳали бир қарорга келмадик.”
Ушбу гапда эса
决定
“jueding” “қарор қилмоқ” сўзи ўзининг бирламчи,
яъни феъл вазифасида қўлланилган.
生活
“shenghuo” “яшамоқ” сўзи мисолида:
我们不能干涉别人的私人生活。
“Women bun eng ganshe bierende shenghuo.”
“Биз бошқаларнинг шахсий ҳаётига аралашишга ҳаққимиз йўқ.”
Мазкур гапда феъл сўз туркумига оид бўлган
生活
“shenghuo” “яшамоқ”
сўзи от сифатида қўлланиб, “ҳаёт” деб таржима қилинади.
一九二八年以后，他主要生活在美国。
2
“Yijiuerba nian yihou, ta zhuyao shenghuo zai Meiguo.”
“1928 йил у Америкада истиқомат қилган.”
Ушбу гапда эса
生活
“shenghuo” “яшамоқ” сўзи ўзининг бирламчи, яъни
феъл вазифасида қўлланилган.
Ҳозирги хитой тилида феъл сўз туркумига оид сўзлар сифат бўлиб ҳам
қўлланади. Масалан:
[феъл →
сифат]
端正
“duanzheng”
“тузатмоқ”
“намунавий”, “тўғри”,
“виждонли”
丰富
“fengfu”
“бойимоқ”
“бой”, “гуллаб-яшнаган”
1
Cheng Guanlei. Hanyu cifalun (Lexicology of Chinese language), Jiangsu, 2001, p.83.
2
Cheng Guanlei. Hanyu cifalun (Lexicology of Chinese language), Jiangsu, 2001, p.85.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
91
明白
“mingbai”
“тушунмоқ”
“тушунарли”
明确
“mingque”
“аниқлаштирмоқ”
“аниқ”
深入
“shenru”
“чуқурлаштирмоқ”
“чуқур”
讲究
“jiangjiu”
“жиддий шуғулланмоқ”
“башанг”, “хашамдор”
Адабиётларда келтирилган мисолларни кўриб чиқсак:
明白
“mingbai” “тушунмоқ” сўзи мисолида:
他说得很明白，我就懂了。
1
“Ta shuode hen mingbai, wo jiu dongle.”
“У жуда тушунарли гапирди, мен дарров англадим.”
Мазкур гапда феъл сўз туркумига оид бўлган
明白
“mingbai” “тушунмоқ”
сўзи сифат вазифасида қўлланиб, “тушунарли” деб таржима қилинади.
我猛然明白了他话的意思。
“Wo mengran mingbaile ta huade yisi.”
“Мен тўсатдан у нима демоқчи эканлигини тушундим.”
Ушбу гапда эса
明白
“mingbai” “тушунмоқ” сўзи ўзининг бирламчи,
яъни феъл вазифасида қўлланилган.
讲究
“jiangjiu” “риоя қилмоқ” сўзи мисолида:
她对穿戴十分讲究。
“Ta dui chuandai shifen jianпjiu.”
“У кийинишга нисбатан жуда эътиборли.”
Мазкур гапда феъл сўз туркумига оид бўлган
讲究
“jiangjiu” “риоя қил-
моқ” сўзи сифат вазифасида қўлланиб, “эътиборли” деб таржима қилинади.
他不讲究卫生，我们都不喜欢他。
2
“Ta bu jiangjiu weisheng, women dou bu xihuan ta.”
“У умуман тозиликка риоя қилмайди, шу боиз биз уни ёқтирмаймиз.”
Ушбу гапда эса
讲究
“jiangjiu” “риоя қилмоқ” сўзи ўзининг бирламчи,
яъни феъл вазифасида қўлланилган. Гапда мазкур феъл инкор сўзи
不
“bu”
билан бирга қўлланиб, “риоя этмаслик” маъносини ифодалайди.
Ҳозирги хитой тилида феъл сўз туркумига оид баъзи сўзлар кўмакчи
вазифасида ҳам қўлланила олади, яъни [феъл→кўмакчи] шаклига эга
бўлади. Масалан:
在
“zai” сўзи феъл сифатида “жойлашмоқ”, “бор”, “мавжуд
бўлмоқ” деб таржима қилинади ва гапда кесим вазифасида қўлланади, бунда
гап [A+
在
“zai”+B] конструкцияга таянган ҳолда ҳосил бўлади:
小明不在家。
“Xiao Min buzai jia.”
“Сияо Мин уйда эмас (сўзма-сўз “уйда мавжуд эмас”).
1
Ma Qingzhu. Hanyu dongci he dongcixing jieguo (Chinese Verbs and Verb Structures), Beijing,
1992, p.53.
2
Cheng Guanlei. Hanyu cifalun (Lexicology of Chinese language), Jiangsu, 2001, p.87.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
92
Кўмакчи вазифасида эса ўзбек тилига “-да” аффиксига мос келади. Бунда
мазкур кўмакчи жойни ифодаловчи сўз билан бирга қўлланиб гапда ўрин-
жой ҳолини ҳосил қилади ва кесимдан олдин қўлланади, бунда гап [A+
在
“zai”+ B + феъл ] конструкцияга таянган ҳолда ҳосил бўлади, масалан:
书在桌子上放着。
1
“Shu zai zhuozishang.”
“Китоб стол устида.”
Айтиб ўтиш керакки, мазкур кўмакчи вазифасини бажарувчи аффикс
ёрдамида бир нечта конструкциялар ҳам ҳосил бўлади, булардан бир гуруҳи:
а) ҳатти-ҳаракат вақтини: [
在
…
时候
] [zai..shihou] “...пайтда”, [
在
…
时期
]
[zai…shiqi] “пайтда”, [
在
…
时 刻
] [zai…shike] “пайтда”, [
在
…
年 代
]
[zai…niandai] “асрда”, “даврда”, [
在
…
同时
] [zai…tongshi] “билан бир пайтда”;
б) бошқа гуруҳи объектни ёки ҳатти-ҳаракат жойини: [
在
…
前（以前，之前
）
] [zai…qian (yiqian,zhiqian)] “-дан олдин”, [
在
…
后（以后，之后）
] [zai…hou
(yihou,zhihou)] “-дан кейин”, [
在
…
里
] [“zai…li”] “ичида”, [
在
…
上
] [zai…shang]
“устида”, [
在
…
下
] [zai…xia] “пастда”, [
在
…
中
] [zai…zhong]
2
“орасида” маъно-
ларини ифодалайди. Буни схематик тарзда қуйидагича ифодалаш мумкин:
Хитой тилидаги
朝
“chao” сўзи феъл вазифасида “йўналтирилган” маъносига
эга, бунда гап [A+
朝
“chao”+B] конструкцияга таянган ҳолда ҳосил бўлади масалан:
1
Cheng Guanlei. Hanyu cifalun (Lexicology of Chinese language), Jiangsu, 2001, p.86.
2
Ma Qingzhu. Hanyu dongci he dongcixing jieguo (Chinese Verbs and Verb Structures), Beijing,
1992, p.55.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
93
我家的大门朝南。
“Wo jiade damen chao nan.”
“Уйимнинг дарвозаси жанубга қараган.”
Кўмакчи вазифасида эса “-га” аффиксига тўғри келади, бунда гап [A +
朝
“chao” + B + феъл ] конструкцияга таянган ҳолда ҳосил бўлади. Масалан:
妈妈
朝我笑了
。
“Mama chao wo xiao le.”
“Она менга қараб кулди.”
Хитой тилидаги
给
“gei” сўзи феъл вазифасида “бермоқ” маъносига эга,
бунда гап [A +
给
“gei” + B] конструкцияга таянган ҳолда ҳосил бўлади масалан:
病人给大夫医疗费。
“Bingren gei daifu yiliaofei.”
“Бемор шифокорга даволаш ҳаражатларини берди.”
Кўмакчи сифатида эса “-га” аффиксига тўғри келади, бунда гап [A +
给
“gei” + B + феъл ] конструкцияга таянган ҳолда ҳосил бўлади. Масалан:
大夫
给病人打针。
“Daifu gei bingren dazhen.”
“Шифокор беморга укол қилди.”
Путунхуадаги
到
“dao” сўзи феъл вазифасида “етиб бормоқ” , “етиб кел-
моқ” маъносига эга, бунда гап [A +
到
“dao” + B] конструкцияга таянган
ҳолда ҳосил бўлади, масалан:
他到了北京。
“Ta daole Beijing.”
“У Пекинга етиб келди.”
Кўмакчи вазифасида эса мазкур сўз “-гача” ўзбек тилидаги аффиксига
тўғри келади, бунда гап [A +
到
“dao” + B + феъл] конструкцияга таянган
ҳолда ҳосил бўлади масалан:
我到十点钟写文章了。
1
“Wo dao shi dianzhong xie wenzhang le.”
“Мен соат ўнгача мақола ёздим.”
Ҳозирги хитой тилида феъл сўз туркумига оид сўзлар боғловчи сифатида
ҳам қўлланила олади, яъни [феъл→боғловчи] шаклига эга бўлади:
如
“ru” –
“ўхшамоқ” ва
如
“ru” – “агар”.
在能力上我不如他。
2
“Zai nenglishang wo bu ru ta.”
“Куч борасида у билан таққослана олмайман.”
1
Ma Qingzhu. Hanyu dongci he dongcixing jieguo (Chinese Verbs and Verb Structures), Beijing,
1992, p.55.
2
Han E cidian (Chinese-Russian Dictionary), Beijing, 2000, p.761.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
94
如果您有时间一定来。
1
“Ruguo nin you shijian yiding lai.”
“Агар вақтингиз бўлса албатта келинг.”
Ёки ҳисоб сўз сифатида ҳам қўлланади, яъни [феъл→ҳисоб сўз] шаклига
эга бўлади: масалан:
挑
“tiao” – “танламоқ”,
挑
“tiao” – “саноқ сўз (сават)”
маъносига эга бўлади.
Баъзи сўзлар конверсия натижасида бир нечта сўз туркумига оид бўлади,
яъни [феъл-от-равиш] шаклида, масалан:
开始
“kaishi” – “бошламоқ”
新的一年开始了。
“Xinde yinian kaishi le.”
“Янги йил бошланди.”
开始
“kaishi” – “бошланиш даври”
演出的开始。
“Yanchude kaishi.”
“Ижрони боши.”
开始
“kaishi” – “бошида”
2
我一开始就说过。
“Wo yi kaishi jiu shuoguo.”
“Ман бошиданоқ айтган эдим.”
Мазкур гапда
一
“yi” сони ўзбек тилидаги “-оқ” аффиксига тўғри келади.
Бунда мазкур сўз [
一
“yi” ...
就
“jiu” ....] конструкциянинг таркибий қисми
сифатида қўлланилган.
Кураиси луғатида хитой тилига оид сўзлар орасида конвесриянинг [феъл
– равиш – боғловчи] кўриниши ҳақида баён этилади ва мисол тариқасида:
当
“dang” – “бўлмоқ”, “бўлиб ишламоқ”
当
“dang” – “албатта”
当
“dang” – “шу вақтда (вақт доирасида)” маъносига эга бўлган сўзлар келтирилган.
Ҳақиқатдан ҳам
当
“dang” сўзи “бўлмоқ”, “бўлиб ишламоқ” деб таржима
қилинади ва феъл туркумига оид. Масалан:
他当老师。
“Ta dang laoshi.” “У
ўқитувчи бўлиб ишлайди”. Бироқ муаллиф томонидан келтирилган
当
“dang” морфемаси мустақил ҳолда “албатта” маъносини ифодалай олмайди.
Мазкур морфема “албатта” маъносида фақат
当然
“dangran” равишининг
таркибий қисми сифатида қўлланила олади. Масалан:
他当然来。
“Ta dangran lai.”
“У албатта келади.”
1
Han E cidian (Chinese-Russian Dictionary), Beijing, 2000, p.762.
2
Han E cidian (Chinese-Russian Dictionary), Beijing, 2000, p.500.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
95
Худди шу ҳолат
当
“dang” морфемасини “шу вақтда (вақт доирасида)”
маъносини ифодалаб келганида ҳам кузатилади. Бунда мазкур морфема “-бўлган
пайтда (вақтда)” маъносини фақат [
当
…
的时候
] [“dang…deshihou”] конструк-
циясининг таркибий қисми бўлиб қўлланилганда ифодалайди. Масалан:
当他来的时候我们都上课。
1
“Dang ta laide shihou women shangke.”
“У келган пайтда биз дарс ўтаётган эдик.”
Таҳлиллар натижасида айтиш мумкинки, ҳозирги хитой тилида
конверсиянинг [феъл – равиш – боғловчи] шакли мавжуд эмас.
Ҳозирги хитой тили феъл сўз туркумига оид сўзларда конверсия ҳодиса-
сининг қуйидаги олтита шакллари мавжуд: [феъл→от], [феъл→сифат],
[феъл→ҳисоб сўз], [феъл→боғловчи], [феъл→кўмакчи] ва[феъл-от-равиш].
СУЛТАНОВА ЛОЛА
старший преподаватель, ТГУВ
Атрибутивная модель словосложения
в современном китайском языке
В данной статье будут рассмотрены двусложные медицинские термины
современного китайского языка, образованные по атрибутивной модели слово-
сложения. Эта модель в рамках данной лексико-семантической группы еще не
была объектом специального исследования. Так, языковые единицы, образованные
по данной модели, являлись материалом для решения задачи систематизации
представлений о речевом словообразовании.
Термины – это специальные понятия. Специфика их состоит в том, что
прежде всего они не теряют своей целостности, какими бы способами не пере-
давалось их содержание. Независимо от того, являются ли термины однослож-
ными словами или многосложными словосочетаниями, они всегда представляют
собой один знак, которому соответствует одно понятие. Основное отличие
термина от общеупотребительного слова заключается в специализированности
значения термина. Термины обычно используются в специальных сферах общения
для обозначения и выражения специальных понятий.
Словообразовательные модели находятся в рамках ведущего в китайском языке
способа словообразования – словосложения. Медицинская терминология современного
китайского языка представляет собой своеобразную терминологию. Как известно,
между понятиями «слово» и «термин» существует определенные лексические различия.
Сложные слова – продукт словосложения и лексикализации словосочетаний,
состоят целиком из корневых (знаменательных) морфем. Наиболее продуктивный
класс сложных слов – двусложные слова, состоящие из двух корневых (знаме-
нательных морфем), находящихся в определенных отношениях.
1
Cheng Guanlei. Hanyu cifalun (Lexicology of Chinese language), Jiangsu, 2001, p.87.
