№ 2/S (2025) “Jamiyat va innovatsiyalar” fanlararo elektron ilmiy jurnalining maxsus soni

Maqolada ikkinchi jahon urushidan keyingi yillardagi O‘zbekiston SSR iqtisodiyotida yuz bergan jarayonlar tahlil qilingan. Respublikaning Sovet Ittifoqi tarkibidagi roli, iqtisodiy rejalashtirishdagi cheklovlar, davlat nazorati ostidagi sanoat va qishloq xo‘jaligi tarmoqlari faoliyatining iqtisodiy taraqqiyotga ta’siri masalalariga ham e’tibor qaratilgan. Tadqiqot tarixiy hujjatlar, statistik ma’lumotlar va ilgari olib borilgan ilmiy ishlarga asoslanib iqtisodiy jarayonlarning murakkabligini ochib beradi. Ushbu maqola O‘zbekiston SSR iqtisodiyotining urushdan keyingi tiklanish bosqichini chuqur o‘rganish va baholashga qaratilgan.

Mazkur maqolada 1920–1924--yillarda Farg‘ona vodiysidagi kosib-hunarmandlar artellarining tashkil etilishi, ularning rivojlanishi va ushbu jarayonning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati tahlil qilinadi.

Maqolada Panj daryosi irmoqlarining gidrokimyoviy monitoringi togʻ jinslarining parchalanishi natijasi sifatida tahlil qilingan. Panj daryosi irmoqlari suvlarining qishloq xoʻjaligi yerlarini sugʻorishda qoʻllanish darajasi baholangan. Panj daryosi irmoqlarining Pyanj daryosi suvini hosil boʻlishi va kimyoviy elementlar bilan boyitishdagi hissasi aniqlangan. Amudaryoning koʻp suvli irmoqlaridan biri boʻlgan transchegaraviy Panj daryosining gidrokimyosini oʻrganish natijalari va uning irmogʻi Shoxdara daryosining kimyoviy tarkibni shakllantirishga qoʻshgan hissasi keltirilgan.

Maqolada O‘zbekistonda tadbirkorlarning investitsiya sohasidagi huquqlarini konstitutsiyaviy-huquqiy nuqtayi nazardan himoya qilish muammolari ko‘rib chiqiladi. Investorlar duch keladigan asosiy huquqiy to‘siqlar, ma’muriy qiyinchiliklar, sud tizimidagi muammolar va xususiy mulk himoyasi masalalari tahlil qilinadi. Xususan, qonunchilik islohotlari, sud tizimini takomillashtirish, ma’muriy tartiblarni soddalashtirish va investitsion xavflarni kamaytirish mexanizmlarini joriy etish zarurati yoritib berilgan. Xalqaro tajriba, jumladan, Gruziya misolida muvaffaqiyatli islohotlar natijalari tahlil qilinadi. Maqola yakunida O‘zbekistonda investitsiya muhitini yaxshilash bo‘yicha aniq tavsiyalar berilgan.

Мазкур мақолада сув тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ижроси устидан прокурор назоратининг ҳуқуқий асослари, унинг предмети, мақсад ва вазифалари чуқур таҳлил қилинган. Муаллиф амалдаги қонунлар, Бош прокурор буйруқлари, ҳуқуқшунос олимларнинг қарашлари ва ҳуқуқий амалиётга таянган ҳолда сув соҳасида прокурор назорати қандай самарали амалга оширилиши мумкинлигини ёритади. Хусусан, қонунлар ижросини таъминлашда Президент ва Ҳукумат қарорларининг муҳимлиги, прокурор текширувларининг ўзига хос жиҳатлари ва назоратнинг амалий натижалари таҳлил қилинади. Мақолада сув ресурсларидан оқилона фойдаланишни таъминлашда прокурор назоратининг ўрни ва келажакдаги ривожланиш йўналишлари очиб берилган.

Mazkur maqolada ilgari sudlangan shaxslarning kriminologik tavsifi tahlil qilingan. Jinoyat sodir etgan shaxslarning ijtimoiy-ma’naviy xususiyatlari, ularning jinoiy xatti-harakatlariga ta’sir etuvchi omillar, shu jumladan, ma’naviy, ijtimoiy, iqtisodiy va psixologik sabablar yoritilgan.

Мақолада меҳнaт муносабатларида воягa етмaгaнлaрнинг ҳуқуқлaрини таъминлаш масалалари ёритилган бўлиб, муаллиф янги таҳрирдаги Меҳнат кодекси асосида ушбу ҳуқуқларни таҳлил қилиш, шу билан бирга, бу борада МКга киритилган янгиликларни ёритишга ҳаракат қилган. Шунингдек муаллиф ўн саккиз ёшгача бўлган ходимларнинг меҳнатини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишнинг ўзига хос хусусиятлари сифатида уларни ишга қабул қилишдаги кафолатлар, меҳнатини қўллаш тақиқланадиган ишлар,  уларнинг меҳнат ҳуқуқлари, мажбурий тиббий кўрикдан ўтказиш тартиблари ва кафолатлари, қисқартирилган иш вақтининг давомийлиги ва ҳар кунлик ишнинг (сменанинг) давомийлиги, уларни хизмат сафарига юборишни, иш вақтидан ташқари ишларга, тунги ишларга, дам олиш кунларидаги ва ишланмайдиган байрам кунларидаги ишларга жалб қилишни тақиқлаш, уларга йиллик узайтирилган меҳнат таътили бериш, улар учун ишлаб чиқариш нормалари ва иш вақтининг қисқартирилган давомийлигида меҳнатига ҳақ тўлаш, меҳнат шартномасини бекор қилишда ўн саккиз ёшгача бўлган ходимлар учун қўшимча кафолатларни илмий-назарий ва амалий жиҳатдан таҳлил қилишга ҳаракат қилган ҳамда бу борадаги ўзининг таклиф ва хулосаларини илгари сурган.

Ушбу мақолада давлат ижтимоий сиёсати – бу инсоннинг ҳаётий манфаатларини юзага чиқариш, инсонни ҳимоя қилиш ва камол топишига қаратилган сиёсат эканлиги, унинг мақсади оммавий фаровонликни оширишга кўмак бериши ҳақида сўз боради.

Hozirgi vaqtda har kunlik o‘zgarishlarga moslashish zarur bo‘lganda, aholining jabrlanuvchi bo‘lish darajasi faol o‘sib bormoqda. Potensial jabrlanuvchilar, o‘zlari bilmagan holda, firibgarlarning tuzoqlariga osongina tushib qolishadi, soxta xayriya tashkilotlariga ixtiyoriy xayr-ehsonlardan tortib, ma’lum bir dastlabki to‘lovlar uchun “oson” qo‘shimcha daromadgacha. Hatto tovlamachilik holatlari ham uchrab turadi. Jabrlanuvchilik xatti-harakatlariga moyillikni aniqlaydigan yetakchi omillar orasida huquqiy savodxonlikning past darajasi, doimiy o‘zgaruvchan yashash sharoitlariga moslashish darajasini pastligi, shuningdek, sotsializatsiyaning turli bosqichlarida sezilarli psixologik stresslarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Internet muhiti eng keng tarqalgan platformalardan biri bo‘lib, unda siz turli yoshdagi va ijtimoiy maqomdagi odamlarning jabrlanuvchilik xatti-harakatlarining namoyon bo‘lishini tobora ko‘proq topishingiz mumkin. Butunjahon Internet tuzoqlarining bunday “qurbonlari” toifalaridan biri bolalardir.

Ushbu maqolada O‘zbekiston Respublikasining yoshlarga oid davlat siyosatining huquqiy asoslari, uning zamonaviy holati va rivojlanish tendensiyalari tahlil qilingan. Yoshlar siyosatining institutsional mexanizmlari, huquqiy kafolatlari va mavjud muammolari o‘rganilgan. Shuningdek, bu sohadagi xalqaro tajriba va milliy qonunchilikni takomillashtirish yo‘nalishlari ko‘rib chiqilgan.

Maqolada O‘zbekistonda qonun ijodkorligi jarayonini modernizatsiya qilish va uni xalqaro standartlarga moslashtirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan islohotlar tahlil qilingan. Oliy Majlisning asosiy ustuvor yo‘nalishlari aniqlangan, jumladan, to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qiluvchi qonunlarni qabul qilish, byurokratik to‘siqlarni kamaytirish, jamoatchilik ishtirokini kuchaytirish va qonun ijodkorligi jarayoniga raqamli texnologiyalarni joriy etish, kengaytirilgan parlament nazorati, tartibga solish ta’sirini baholash va korrupsiyaga qarshi mexanizmlarning samaradorligi baholangan. “O‘zbekiston – 2030” rivojlanish strategiyasi uzoq muddatli qonunchilik takomillashtirish jarayonidagi roli tahlil qilingan. Aniqlangan muammolar orasida tarqoq huquqiy normalar, havolaki me’yorlarga ortiqcha tayanish va qonunchilik jarayonining to‘liq raqamlashtirilmaganligi ko‘rsatib o‘tilgan. Ilmiy asoslangan siyosat yuritish, jamoatchilik ishtirokini ta’minlash hamda xalqaro me’yorlarga muvofiqlikning qonunchilik tizimini zamonaviy va shaffof qilishdagi ahamiyati ko‘rib chiqilgan. Maqolada qonunchilik rivojlanishining asosiy qonuniyatlari tavsiflangan va amalga oshirilgan islohotlarning amaliy natijalari baholangan.

Мазкур мақолада прокуратура органларининг ёшлар ўртасида ҳуқуқбузарликлар профилактикасини амалга ошириш борасидаги фаолиятида таълим-тарбиянинг роли, мамлакатимизда ёшларнинг шахсий, сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, маданий, экологик ҳуқуқлари ҳимоясини таъминлаш бўйича амалга оширилаётган ишлар ва бунда прокуратура органларининг иштирокига оид масалалар, профилактика, ҳуқуқбузарликлар профилактикаси, ёшлар ўртасида ҳуқуқбузарликлар профилактикаси каби тушунчалар илмий таҳлил қилинган ҳамда бу борада тегишли таклифлар илгари сурилган.

Мақолада корпоратив шартноманинг ҳуқуқий табиати масаласи кенг ёритилган. Ушбу ишда “ҳуқуқий табиат” тушунчасининг мазмуни аниқланиб, корпоратив шартноманинг фуқаролик-қонунчилик доирасидаги ўрни, унинг ҳар томонлама мулоҳазаларга сабаб бўладиган хусусиятлари ва амалдаги қарор механизмлари таҳлил қилинган. Авторлар корпоратив шартномани оддий шериклик шартномасидан фарқли, лекин ўзаро боғлиқ ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи инструмент сифатида кўриб чиқадилар, шунингдек, унинг сиёсий, иқтисодий ва ҳуқуқий муҳитдаги аҳамиятига доир бир неча назарий ёндашувлар келтирилган.

Ushbu tadqiqot A2 darajasidagi talabalarga ingliz tilini o‘rgatishda notil (verbal bo‘lmagan) muloqotning ahamiyatini o‘rganadi. Ushbu bosqichda o‘quvchilar lug‘at va grammatikani o‘zlashtirishda qiyinchiliklarga duch kelishadi, bu esa tushunishni qiyinlashtirishi mumkin. Tadqiqot imo-ishoralar, mimika va tana harakatlari tushunish va eslab qolish jarayonini qanday yaxshilashini tahlil qiladi. Aralash tadqiqot usuli qo‘llanilib, sinf kuzatuvlari va o‘qituvchilar hamda o‘quvchilar uchun maxsus so‘rovnomalar o‘tkazildi. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, notil muloqot elementlari tushunishni sezilarli darajada yaxshilaydi, darslarga qiziqishni oshiradi va bilimlarni mustahkamlashga yordam beradi. O‘qituvchilar lingvistik to‘siqlarni bartaraf etishda vizual va jismoniy ishoralarning foydali ekanligini ta’kidladilar. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, notil strategiyalarini tizimli ravishda qo‘llash til o‘rganish jarayonini samarali qiladi va ular muhim pedagogik vosita hisoblanadi.

Ushbu maqola pedagogik jarayonda refleksiya va uning
o‘qituvchi faoliyatiga ta’sirini o‘rganishga bag‘ishlangan. Pedagogik refleksiya o‘qituvchining o‘z faoliyatini tahlil qilish va baholash, shuningdek, o‘zgarishlar kiritish orqali o‘quv jarayonini samarali boshqarish imkonini beradi. Maqolada refleksiya turli nazariy asoslar, uning o‘qituvchi malakasini oshirishdagi o‘rni, shuningdek, o‘quvchilarga ta’sir ko‘rsatishdagi ahamiyati to‘g‘risida fikrlar bayon etiladi. Biz, refleksiya jarayonining o‘qituvchining professional rivojlanishiga, talabalarga yondashuvining sifatiga va oliy ta’lim tizimidagi o‘zgarishlarga qanday ta’sir ko‘rsatishini tahlil qildik. Bu maqola o‘qituvchilar va pedagogika sohasida faoliyat yuritayotgan mutaxassislar uchun foydali ma’lumotlarni taqdim etadi.

Mazkur maqolada kognitiv faoliyat tushunchasi va maktabgacha yoshdagi bolalar kognitiv faoliyatini rivojlantirish yo‘llari va usullarini o‘rganishdagi muammolarni pedagogik va psixologik jihatdan hal qilish lozimligi va kognitiv faoliyat shaxsning ijtimoiy ahamiyatli fazilati ekanligi, maktabgacha yoshdagi bolalarning turli faoliyat turlarida shakllanish ahamiyati yoritilgan.     

Maqolada tаnqidiy fikrlаshni rivоjlаntirish zаmоnаviy tа’lim tizimining ustuvоr yo`nаlishlаridаn biri ekanligi, bu jаrаyon o`quvchilаrning tаhlil qilish, dаlillаrgа аsоslаngаn хulоsа chiqаrish vа mustаqil fikr yuritish qоbiliyatini shаkllаntirishgа qаrаtilgаn. Bugungi kundа nеyrоpеdаgоgik tехnоlоgiyalаr mаzkur jаrаyonni sаmаrаli tаshkil etish uchun innоvаtsiоn imkоniyatlаr tаqdim etаyotgаni sаbаbli, ulаrni tа’limdа qo`llаshgа bo`lgаn qiziqish оrtib bоrmоqdа.

Maqolada murakkab tuzilishli-semantik buzilish tavsiflanadi. Bu holat murojaat qilingan nutqni tushunishga ham, nutq faoliyatini mustaqil ravishda shakllantirish qobiliyatiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

Maqolada zamonaviy dunyo talablariga mos va raqobatbardosh, o‘z kasbini yaxshi biladigan va muhandislik sohalariga yo‘naltirilgan malakali mutaxassisni tayyorlash, o‘z mutaxassisligi bo‘yicha jahon standartlari darajasida samarali ish,  kreativ kompetentlikka ega mutaxassislarni tayyorlash sifatiga qo‘yiladigan talablar sezilarli darajada oshib borayotganligi. Bu pedagog, muhandislar oldiga talabalarda mustaqil ijodiy fikrlashni rivojlantirish, ta’limni raqamlashtirish va ta’limning barqarorligini ta’minlash to‘g‘risida to‘xtalib o‘tilgan.

Ushbu maqolada texnik ta’lim yo‘nalishida virtual ta’lim muhitlarida 3D modellaridan foydalanishning o‘rni va samaradorligi o‘rganiladi. VR (virtual reallik) va AR (kengaytirilgan reallik) texnologiyalari asosida o‘quv jarayonini boyitish usullari hamda 3D modellashtirishning talabalarning bilim olishiga ta’siri tahlil qilinadi. Tadqiqot natijalari VR/AR texnologiyalari yordamida texnik fanlarni o‘zlashtirish talabalarning materialni tushunishi, qiziqishi va faolligini oshirishini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, maqolada VR/AR joriy etishda uchraydigan cheklovlar va kelgusidagi rivojlanish istiqbollari haqida xulosa va tavsiyalar beriladi.

Kasbiy ta’limda sifatni ta’minlash bitiruvchilarning mehnat bozori talablariga mos bilim, ko‘nikma va malakaga ega bo‘lishlarini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Samarali sifat nazorati tizimi kasbiy ta’lim dasturlarining ishonchliligi, dolzarbligi va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Bu jarayon standartlashtirilgan o‘quv dasturlari, malakali pedagoglar, sanoat bilan hamkorlik va ishonchli baholash mexanizmlarini o‘z ichiga oladi. Asosiy tarkibiy qismlar qatoriga akkreditatsiya, kompetensiyaga asoslangan ta’lim, doimiy baholash va milliy hamda xalqaro sifat standartlariga moslashish kiradi. Kasbiy ta’lim tizimida sifatni ta’minlash bitiruvchilarning mehnat bozoridagi raqobatbardoshligini oshirish, uzluksiz ta’limni rag‘batlantirish va barqaror iqtisodiy rivojlanishni qo‘llab-quvvatlashda muhim o‘rin tutadi.

Ushbu maqolada preventiv chora-tadbirlari asosida kasbiy ta’lim muassasalarida o‘quvchilarning kasbiy-axloqiy madaniyatini shakllantirishning ilmiy-nazariy asoslari, uslubiy yondashuvlari va amaliy modellari tadqiq qilinadi. Tadqiqot natijalari asosida kasbiy ta’lim muassasalarida preventiv chora-tadbirlarini samarali tashkil etish yo‘llari va ularning o‘quvchilarning kasbiy-axloqiy madaniyatini shakllantirishga ta’siri tahlil qilinadi.

Simulyatsiyani amalga oshirish talabalarga kundalik ishlarida duch kelishi mumkin bo‘lgan ba’zi muhim masalalar bo‘yicha klinik va qaror qabul qilish qobiliyatlarini mashq qilish imkonini beradi. Himoyalangan muhit va xavfsizlik hissi o‘quvchilarning o‘ziga bo‘lgan hurmati va ishonchini oshiradi, shu bilan o‘rganishni rag‘batlantiradi. Shunday qilib, nazariya va amaliyot o‘rtasidagi tafovut sezilarli darajada kamayadi. Simulyatsiyaning keyingi rivojlanishi, boshqa o‘qitish usullari bilan bir qatorda, talabalarning integratsiyalashgan va muvaffaqiyatli sog‘liqni saqlash mutaxassislari bo‘lish harakatlariga sezilarli darajada yordam berishi mumkin.

Ushbu maqolada O’zbekistonda mahalliy davlat hokimiyati organlarini isloh qilish, takomillashtirish yo’lidagi amalga oshirilayotgan  harakatlar, mahalliy kengashning nazorat faoliyati, uning takomillashtirish yo’llari haqida so’z yuritiladi. Shuningdek, bu bosqichlardan ko’zlangan maqsad va ularning natijalari, istiqbollari tahlil qilinadi.  

Ushbu maqolada dunyo mamlakatlarida amalga oshirilayotgan gender tenglik siyosati, Global Gender Gap Index ko‘rsatkichlari, Parlamentlararo ittifoq tomonidan qabul qilingan “Genderga nisbatan sezuvchan parlamentlar uchun harakatlar rejasi” doirasida davlatlarning milliy parlamentida ayollar ulushining oshib borayotganligi hamda mintaqaviy gender tafovutlar yoritilgan.