60
STOMATOLOGIYA
гигиены и профилактики; низкий уровень индивидуаль-
ной ответственности населения за состояние стоматологи-
ческого здоровья.
Список литературы
1. Зиновьева Е.Н. Автономные учреждения в стомато-
логии: первый опыт, первые итоги // Экономика и ме-
неджмент в стоматологии. – 2011. – №3. – С. 53-55.
2. Кицул И.С., Пивень Д.В., Даценко С.О. Современные
правовые механизмы совершенствования деятельно-
сти стоматологической службы // Менеджер здраво-
охр. – 2010. – №2. – С. 30-35.
3. Кубрушко Т.В., Петраш Д.А. К вопросу о модерниза-
ции государственного управления и финансирования
стоматологической службы в России, // Экономика и
менеджмент в стоматологии. – 2011. – №1 (33). – С.
20-25.
4. Кулаков А.А., Авраамова О.Г., Колесник А.Г. Современ-
ные возможности реализации профилактического на-
правления стоматологии в России / // Казанский мед.
журн . – 2011. – №5. – С. 735-737.
5. Курбанов О.Р. и др. Совершенствование механизмов
организации и управления стоматологической орга-
низацией в рыночной экономике // Вестн. новых мед.
технологий. – 2011. – Т. 18, №4. – С. 260-261.
6. Леонтьев В.К., Константинович Л.В. Модели стома-
тологической помощи населению в условиях рынка //
Соврем. стоматол. – 2010. – №1. – С. 7-9.
7. Матвеев Р.С., Герасимова Л.И., Викторов В.Н. Оценка
социально-экономической эффективности модерниза-
ции стоматологической службы на муниципальном
уровне // Соврем. пробл. науки и образования. – 2012.
– №5. (Электронный журнал)
8. О состоянии здоровья населения Российской Федера-
ции в 2010 году: Государственный доклад. – Москва,
2011. – С. 42.
9. Общественное здоровье и здравоохранение, экономика
здравоохранения: Учебник. – В 2 т.; Под ред. В.З. Ку-
черенко – М.: ГЭОТАР-Медиа, 2013. – Т. 1. – 688 с. – Т.
2. – 160 с.
10. Сафонова М.Ю. Необходимость внедрения экономи-
ческих инноваций в деятельность
лечебно-про-
филактических учреждений (на примере стоматоло-
гической службы) // Соц. аспекты здоровья населения.
– 2011. – Т. 17, №1. – С. 18.
11. Advancing oral health in America. – Washington: National
Academies Press, 2011. – 248 p.
12. Aggarwal A. et al. Dental students’ motivations and
perceptions of dental professional career in India // J. Dent.
Ed. – 2012. – Vol. 76, №11. – P. 1532-1539.
13. Bird D.L., Robinson D.S. Torres and Ehrlich modern dental
assisting. – 9-th ed. – St. Louis, Mo.: Saunders Elsevier,
2009. – 1109 p.
14. Bonehill J.A. Managing health and safety in the dental
practice: a practical guide. – Chichester: West Sussex:
Blackwell Pub., 2010. – 264 p.
15. Chattopadhyay A. Oral health disparities in the United
States // Dent. Clin. North Amer. – 2008. – Vol. 52, №2. – P.
297-318.
16. Clinical problem solving in dentistry; Ed. E.W. Odell. –
3-rd ed. – Edinburgh; N. Y.: Churchill Livingstone (Clinical
problem solving in dentistry series), 2010. – 324 p.
17. Edelstein B.L., Chinn C.H. Update on disparities in oral
health and access to dental care for America’s children //
Acad. Pediatr. – 2009. – Vol. 9, №6. – P. 415-419.
18. Holmes R.D. et al. Commissioning NHS dentistry in
England: Issues for decision-makers managing the new
contract with fi nite resources // Health Policy. – 2009. –
Vol. 91, №1. – P. 79-88.
19. Keating E.G. et al. Air Force physician and dentist
multiyear special pay: current status and potential reforms.
– Santa Monica: RAND Project Air Force, 2009. – 122 p.
20. Roseanna G. et al. Advancing the educational training of
dental educators: review of a model program // J. Dent.
Education. – 2012. – Vol. 76, №3. –P. 303-310.
УДК 616.314-089.23-007-053.2-039
БОЛАЛАРДА ТИШ-ЖАҒ
ТИЗИМИ НУҚСОНЛАРИ ВА
СОМАТИК КАСАЛЛИКЛАР
ОРАСИДА БОҒЛИҚЛИКНИНГ
ИЛМИЙ АСОСЛАРИ
(адабиётлар шарҳи)
Олимов С.Ш., Ғаффоров С.А.
Тошкент врачлар малакасини ошириш институти
Хулоса
Мактаб ёшидаги болаларнинг стоматологик нуқ-
сонлар тизимида асосий ўринлардан бирини тиш-жағ
анамалиялари эгаллайди. Бундай касалликлар инсон
ҳаёти тарзига ўз таъсирини сезиларли кўрсатади. Му-
алифлар маҳаллий ва хорижий адабиётлар маълумот-
лари изланишлари асосида соматик патология ва тиш-
жағ нуқсонлари орасидаги ўзаро боғлиқлик борлигини
аниқлашган.
61
ОБЗОРНЫЕ СТАТЬИ
Мавжуд адабиётлар томонидан олинган маълумот-
лар ҳар хил бўлиб, бу текширилган гуруҳларнинг ижти-
моий-иқтисодий, ҳудудий ва келиб чиқиши фарқи би-
лан боғлиқдир. Болалар ва ўсмирлар орасида умумий
касалликлар билан тиш, юз-жағ тизимидаги махаллий
бузилишларнинг ўзоро боғлиқлиги, юз-жағ анамалия
ва деформацияларини тизимлашга ва ижтимоий аҳами-
ятга эга бўлган полиорган касалликлар деб баҳолашга
асос бўлади. Муаллифлар қуйидаги фикрга келадилар-
ки, башоратловчи дастурлар орқали, автоматик скри-
нинг тизимини қўллаш билан ёш болалар қатламига
мўлжалланган ихтисослаштирилган тиббий ёрдамни
ташкил этувчи профилактик дастурлар ишлаб чикиш
муҳим аҳамиятга эгадир.
Аннотация
В структуре стоматологической патологии детей
школьного возраста одно из ведущих мест занима-
ют зубочелюстные аномалии. Данные заболевания
существенно влияют на качество жизни. Авторами
проведен информационный поиск взаимосвязи со-
матической патологии и зубочелюстных аномалий
по данным отечественной и зарубежной литературы.
Представленная в доступной литературе информация
оказалась достаточно вариабельной, что связано с
социально-экономическими, региональными и попу-
ляционными различиями обследованных групп. Вза-
имосвязь локальных нарушений в челюстно-лицевой
области у детей и подростков с общими заболева-
ниями позволяет систематизировать зубочелюстные
аномалии и деформации как полиорганную, социаль-
но значимую патологию. Авторы приходят к выво-
ду, что необходимо разрабатывать прогностические
программы, основанные на применении автоматизи-
рованных скрининговых систем, как важный профи-
лактический этап организации специализированной
медицинской помощи детскому населению.
Annotation
In the dental pathology structure of school-age children
one of the leading places is taken by dentoalveolar
anomalies. These diseases signifi cantly effect on quality
of life. An informational search for the relationship of
somatic pathology and dentoalveolar anomalies according
to domestic and foreign literature data is conducted by
authors. Presented Information in accessible literature
was quite variable due to socio economic, regional and
population distinctions of surveyed groups. Interrelation
of local disorders in maxillofacial area at children and
teenagers with general diseases allows systematizing
dentoalveolar anomalies and deformations as multiorgan,
socially signifi cant pathology. Authors come to conclusion
that it is necessary to develop forecast programs based on
application of automated screening systems, as important
preventive phase of an organization of specialized medical
care for children’s population.
Хозирги кунда оғиз бўшлиғидаги стоматологик ка-
салликлар инсон танасининг бошқа аъзоларидаги ка-
салликларга нисбаттан кўп кузатилиши билан бир
қаторда, дунё мамлакатлари аҳолисига тиббий хизмат
кўрсатишнинг стоматологик тури оммавийлиги билан
ахамиятлидир. Ахоли орасида стоматологик ёрдам тиб-
бий-ижтимоий тоифаланиш бўйича мустақил равишда
фаолият кўрсатмоқда. Болалар ва ўсмирларда стома-
тологик касалланиш даражаси ва ўз вақтида сифатли
стоматологик ёрдам кўрсатилиши, шахс хаётида кейин-
ги даврдаги саломатлигини белгилайди, шунинг учун
болаларда стоматологик нуқсонларни структураси ва
тарқалиш даражаси мутахассислар диққат марказида
[17,20,29]. Шунингдек, баъзи мутахасислар фикрича
болалардаги стоматологик касалланиш даражаси мин-
така аҳолиси ижтимоий-иқтисодий даражасини, жум-
ладан фаровонлигини белгиловчи омилдир [25].
Тиш-жағ тизими аномалия ва деформациялари мак-
таб ёшдаги болаларда кенг тарқалган нуқсонлар бўлиб,
патологик холатни ташхислаш ва эрта даволаш орто-
донт стоматолог учун муҳим вазифадир, чунки патоло-
гик холат боланинг чайнаш фаолиятига салбий таъсир
қилади, нутқ бузилиши, эстетик нуқсонларни юзага
келтиради ва натижада болалар умумий саломатликла-
ри ва ижтимоий мослашиш жараёнларига ёмон оқибат-
ли таъсирини кўрсатади, келажакда касб танлаши им-
кониятларини чегараланишига сабаб бўлади [6].
Сўнгги 15 йилда чоп этилган адабиётларни таҳлил
қилар эканмиз, олиб борилган эпидемиологик тадқиқот-
лар болалар ва ўсмирлар ўртасида тиш-жағ тизими нуқ-
сонларини (ТЖН) тарқалиш даражасини турғунлигини
кўрсатишган ва турли ёш гурухларида турлича учраши-
ни; жумладан 4-5 ёшдаги болаларда ТЖН ўртача 36,2%
ни ташкил қилишини такидлаган [1].
Бошқа бир муаллиф 4-5 ёшдаги болаларда ТЖН ку-
затилган болалар орасида кариес тарқалганлиги назо-
рат гурузидан беш баравар кўп яъни ўртача -64,6% гача
учрашини такидлаган [7].
Ўрганилган адабиётлардаги маълумотлар ТЖН учра-
ши, этиологияси, даволаш, профилактикаси ва реабли-
тациясига қаратилган кенг қамровли илмий текшири-
шлар муаммони етарли ўрганилмаганини кўрсатмоқда,
жумладан болаларда ТЖН аҳолининг ижтимоий-иқти-
содий, ҳудудий, миллий хамда экологик муҳитларига
боғлиқлигининг ўрни борлиги хам такидланган. Биз-
ларга маълумки юз-жағ тизимининг морфо-функцио-
нал ўзгаришларининг асосий қисми генетик, биологик
ва ижтимоий, худудий детерминаторларга боғлиқ. Айни
вактда муаллифлар В.В.Яркина (2006) тиш қаторлари
аномалиялари 22,0% дан 56,0%, тиш қаторларидаги
шакл узгаришлари 12,0-32,0%, дистал оклюзия 30,0-
56,0%, мезиал оклюзия 2,5-7,8%, чуқур оклюзия 3,0-
5,0% гача кузатилишини; Бошка муаллиф [14] турли
гуруҳдаги болаларда турли аъзо ва тизим касалликлари
юз-жағ соҳасининг деформацияларига сабаб бўлиши ва
унинг оқибатларини; яна бир муаллиф А.В.Алимский
(2008) туғма аномалияларда бирламчи адентия ва до-
62
STOMATOLOGIYA
имий тишларнинг ретенцияли ўсишига мойиллигини
ҳам детерминатирларга ва ижтимоий мухитга боғлиқ-
лигини кўрсатиб бериши; бошқа бир гуруҳ олимлар
[12,15] болалар орасидаги стоматологик соғломлик ҳо-
лати шаклланишида ёки кенг баҳолашимизда маҳаллий
ва умумий боғликлик концепциясини таклиф қилишла-
ри фикримизнинг яққол далилидир.
Муаллифнинг такидлашича, болалар орасидаги қо-
ниқарсиз стоматологик холат умумий касалликларни
келиб чиқиши ва сурункали ҳолатга ўтиши учун хавф
омилини шакллантиради, айни вактда иккинчи томон-
дан юз-жағ тизими ҳолати тананинг умумий соматик
кўринишини баҳоловчи саломатлик индикатори бўлиб
хизмат қилади [2].
Юқорида келтирилган муаллифларнинг фикрлари
инсон организими тузилиши ва фаолиятининг яхлит
эканлиги туғрисидаги тасоввурларни яна бир бор тўлиқ
тасдиқлайди ҳамда морфостоматологик ва умумий со-
матик саломатлик боғлиқлигини эмбрионал тараққиёт
даврида калла суягиниг юз қисми, тери ва унинг ҳоси-
лалари, таянч-аппарат тизими, юрак клапан ва томир-
лар бир пайтда ривожланишидан далолат беради. Шу-
нингдек бошқа бир олимнинг изланишлари [21], юз-жағ
тизимидаги морфофункционал ўзгаришлар ҳамма вақт
тана ва аъзоларнинг сурункали симптомлар мажмуи
кўринишида намоён бўлади ва ушбу ҳолатга Dental
Distress Syndrome деб тариф беради.
Текширишларда электрокардиограмма, электро-
миография ва ЭДГ натижалари орасидаги корелацион
боғлиқлик таҳлиллари тиш-жағ тизими функциолнал
ҳолати ҳамда вегетатив асаб тизими, юрак қон-томир ва
нафас тизими орасида тизимлар аро интеграция борли-
гини асослайди [4].
Қатор муаллифлар ТЖН учраши эҳтимолининг 1,6-
2,3 мартага ошиши таянч-ҳаракат тизимидаги салбий
ўзгаришларга, суяк ва бириктирувчи тўқималарнинг
диспластик зарарланишига олиб келади [3,9,11,23].
Шунингдек ТЖН бор болаларда жуда ҳам кўп ҳолат-
ларда (90,0% гача) аллергологик нуқсонлар кузатила-
ди [13]. Аксинча, сурункали гастродуоденит, қандли
диабет, вегетатив қон-томир дистонияси ва сурункали
бронхити бор болаларнинг кўпчилигида ТЖН борлиги
аниқланган Олимлар томонидан ўрганилганда, болалар
орасида ортодонтик патология кузатилиши 62,5% ҳо-
латда эндокрин касалликлари билан оғриганлар, 44,0%
ҳолатда вегетатив қон-томир дистонияси бор болаларда
кузатилган [1,16,26,24].
Муаллиф тиш-жағ тизими шаклланишида тироксин
моддасининг ахамиятини ўрганиб, ушбу гармон қозиқ-
симон-энса синхондрози, бурун тоғайи, юқори жағни
ўсув соҳаси суяк бойламлари ўсишига таъсирини бахо-
лайди [27]. Айни гармон моддасини ишлаб чиқарувчи
гипофиз етишмовчилигида юз-жағ тизими деформа-
цияси, доимий тиш шакллари бузилиши, тиш ва жағ
ўсиши ва шаклланишининг секинлашуви ҳамда чуқур
тишлов юзага келишини аниқлаган [24].
Жинсий гармонлардаги миқдорий ўзгаришдаги пато-
логик ҳолат пастки жағнинг сагитал ўсиши ва архитек-
тоникасининг бузилишида, калла суяги юз қисмининг
диспропорциясига сабаб бўлиши кўрсатилан [22]. Шу-
нингдек гипогонадизм касаллигида юз скелетининг де-
формацияси, тишлов анамалияси ва чакка пастки жағ
бўғим тизимида ўзгаришларга сабаб бўлган. Гипого-
надизм кузатиладиган 122 та b-талассемия касаллиги
билан касалланган беморлар текширилганда, калла су-
яги юз қисмининг диспропорционал ўсиши кузатилган.
[28]. Бошқа ҳолатда семириш касаллиги бор болалар
кранеофациал морфологияси ўрганилган, унда пастки
жағ узунлигининг катталашганлиги, жағ прогнатияси
ва юзнинг олдинги қисми баландлигини камайиши ку-
затилган.[19].
Шундай қилиб, болалар ва ўсмирлар орасида умумий
касалликлар билан тиш юз-жағ тизимидаги маҳаллий
бузилишларнинг ўзоро боғлиқлиги, юз-жағ анамалия
ва деформацияларини тизимлашга ва ижтимоий аҳами-
ятга эга бўлган полиорган касалликлар деб баҳолашга
асос булади.
Шу ўринда, тиш-жағ тизими анамалия ва деформа-
цияларини ташхислаш, даволаш ва профилактикасини
режалаштирганда, боланинг шаклланаётган организми
ривожланиш даражасида кўриб чиқиб, бутун тана ва
аъзоларнинг тузилиши, фаолиятини бир бирига боғлиқ-
лиги инобатга олиниши шарт эканлиги тахлил килган
адабиётлар натижасида хулосаланади.
Аномалияларни эрта аниқлашда, тишларнинг алма-
шиниши ва тиш муртакларининг жойлашишини ўзига
хослигини рентгенологик усулда аниқлашни инобатга
олиб, олдиндан беморни текшириш учун диагностик
моделлар олишни, рационал даволаш усуллари ишлаб
чиқиб амалда тадбиқ этишни таклиф килишади. [5,18].
Юкорида келтирилган илмий нашр этилган муал-
лифларнинг фикрларини таҳлил қилишимиз жараёнида
ўз фикримизни жамлар эканмиз; демак болани эмбрио-
нал давридан бошлаб мутахасис томонидан назорат қи-
линиши, туғилгандан кейин ўсиш даврида турли ташқи
ва ички зарарли омиллардан ҳимоялаш, жумладан қа-
тор соматик касалликлар кузатилганда юз-жағ тизими
ўсиши ва шаклланишида қўлланилладиган профилак-
тик-даво усулларини индивидуал амалга ошириш, замо-
навий ташҳислаш, башоратлаш, скрининг усуллардан
кенг ва самарали фойдаланишни талаб этади. Адаби-
ётларда ўрганилган муаммоларнинг хозирги кун тала-
би юзасидан янгича бошоратлаш ҳамда профилактика
ишларини қўллаш учун янгиликларни излаб топиш ва
яратиш долзарб муаммо эканлиги кузатилмокда. Демак
ушбу йуналишда катор илмий-амалий ишларга эхтиёж
туғилмоқда.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Беляков Ю.А. Зубочелюстная система при эндокрин-
ных заболеваниях /Ю.А. Беляков. – М.: Медицина,
1983. – 208 с.
63
ОБЗОРНЫЕ СТАТЬИ
2. Бриль Е.А. Профилактика негативных изменений
в тканях полости рта у детей с зубочелюстными
аномалиями и деформациями путем выявления пе-
риодов иммунологического напряжения и их имму-
нокоррекции на этапах ортодонтического лечения:
автореф. дис. докт. мед. наук : 14.00.21 /Е.А.Бриль.
– Омск, 2009. – 30 с.
3. Бурмак Ю.Г. Особенности показателей количествен-
ного морфометрического анализа рентгенограмм у
подростков с синдромом дисплазии соединительной
ткани /Ю.Г. Бурмак, В.И. Лузин //Український морфо-
логічний альманах. – 2007. –Т. 5. —№ 2. – С. 93.
4. Взаимосвязь функционального состояния зубочелюст-
ной и вегетативной нервной систем / О.Г. Бугровецкая
[и др.] //Мануальная терапия. – 2010. – № 2 (38) . – С.
18–23.
5. Ефимова Е.Ю. Обоснование метода оценки простран-
ственного расположения зубочелюстных сегментов
по гнатическим моделям челюстей в клинике орто-
донтии: автореф. дис. … канд. мед. наук /Е.Ю.Ефимо-
ва. – Волгоград, 2008. – 23 с.
6. Ишмуратова А.Ф. Первичная частичная адентия (эпи-
демиология, клинические и организационно-управлен-
ческие аспекты): автореф. дис. … канд. мед. наук :
14.01.14 /А.Ф.Ишмуратова. – Казань, 2013. – 28 с.
7. Лазарева Н.А. Обоснование комплексной профилактики
зубочелюстных аномалий и деформаций в раннем дет-
ском возрасте в условиях Забайкалья /Н.А. Лазарева //
Основные научные работы кафедры стоматологии
детского возраста. –Омск,2000. –С.301–312.
8. Нарушение жевательной функции у пациентов с од-
носторонней перекрестной окклюзией: важность
раннего лечения /М.А. Piancino [и др.] //Ортодонтия.
– 2011. – № 4. – С. 31–36.
9. Нарушение роста и развития зубочелюстной системы
у детей с ювенильным ревматоидным артритом /А.А.
Мамедов [и др.] // Стоматология детского возраста и
профилактика. – 2009. – № 4. – С. 31–35.
10. Онтогенетическая оценка общих механизмов устойчи-
вости организма к патологии зубочелюстной систе-
мы /А.В.Брагин [и др.] // Российский стоматологиче-
ский журнал. –2008. –№ 5. –С. 23–26.
11. Патогенез нарушений функциональной окклюзии при
дисплазии соединительной ткани: морфология, кли-
ника и лечение /И.А.Куприянов [и др.] //Вестник новых
медицинских технологий. – 2005. –Т.12, №3-4. –С.60–
63.
12. Профилактика зубочелюстных аномалий как условие
сохранения здоровья нации /Р.А.Фадеев [и др.] //Ин-
ститут стоматологии. –2007. –№ 3. –С. 26–27.
13. Результаты проведения программы профилактики
стоматологических заболеваний в группах детей с
аллергической патологией /О.И.Адмакин [и др.] //Во-
просы современной педиатрии. – 2006. – № 5. – С. 12.
14. Русакова Е.Ю. Стоматологический статус у детей
при различных соматических заболеваниях /Е.Ю.Руса-
кова, С.И.Бессонова, А.А.Бевз //Российский стомато-
логический журнал. – 2008. – № 5. –С. 47–49.
15. Саакян Т.Ш. Обоснование профилактики стомато-
логических заболеваний у детей в период полового со-
зревания: автореф. дис. … канд. мед. наук : 14.00.21 /
Т.Ш. Саакян. – М., 2009. – 21 с.
16. Хорошилкина Ф.Я. Ортодонтия – М.: Мед. инф. аген-
ство, 2006. – 541 с.
17. Чебакова Т.И. Анализ оказания стоматологической по-
мощи школьникам Левобережья города Новосибирска
за последние 45 лет /Т.И.Чебакова, В.Ю.Серова, И.Н.
Чебаков, И.Н.Брега //Стоматология детского возрас-
та и профилактика. – 2011. – № 1. – C. 49–52.
18. Ягупова В.Т. Обоснование методов определения разме-
ров зубных дуг у детей в возрасте 7–14 лет по мор-
фометрическим параметрам челюстно-лицевой об-
ласти: автореф. дис. ... канд. мед. наук /В.Т.Якупова.
– Волгоград, 2008. – 23 с.
19. Craniofacial morphology in obese adolescents / K. Ohrn [et
al.] //Acta Odontol Scand. –2002. –Vol. 60, № 4. –P.193–
197.
20. Eaton K.A. Primary Dental Care: past, present and future
/K.A.Eaton //Primary Dental Care. – 2012. –Vol.19, № 3.
–P.99–101.
21. Fonder A.C. The dental distress syndrome (DDS) / A.C.
Fonder. –Medical-Dental Arts. –1990. –210. –Р.40.
22. Infl uence of sex hormone disturbances on the internal
structure of the mandible in newborn mice / T. Fujita [et
al.] // Eur. J. Orthod. – 2006. – Vol. 28, № 2. – P. 190–194.
23. Juvenile idiopathic arthritis (JIA): a screening study to
measure class II skeletal pattern, TMJ PDS and use of
systemic corticosteroids / А. Мicky [et al.] // J. Orthod. –
2010. – Vol. 37. – P. 6–15.
24. Oral manifestation associated with multiple pituitary
hormone defi ciency and ectopic neurohypophysis / T.
Scaramucci [et al.] // J. Clin. Pediatr. Dent. – 2011. – Vol.
35, № 4. – P. 409–413.
25. Overview and quality assurance for the National Health
and Nutrition Examination Survey (NHANES) oral health
component, 1999-2002 / B.A. Dye [et al.] // Community
Dent. Oral Epidemiol. – 2007. – Vol. 35, № 2. – P. 140–151.
26. Patney A. Kocher Debre Semelaigne syndrome and
associated orofacial aspects: report of a case / A. Patney,
K.M. Pai, A.A. Sholapurkar // J. Oral Sci. – 2011. – Vol. 53,
№ 1. – P. 29–32.
27. Petrovic, A. Mechanism of craniofacial growth and
modus operandi of functional appliances: a cell-level
and cybernetic approach to orthodontic decision making
/ А. Petrovic, J. Stutzmann, J. Lavergne // Carlson, D.S.
Craniofacial Growth Theory and Orthodontic Treatment.
Vol. 23. Craniofacial Growth Series / D.S. Carlson. – Ann
Arbor : Center for Human Growth and Development;
University of Michigan, 1990. –– P. 13–74.
28. Relation between hypogonadism and malocclusion in beta-
thalassemia major patients: analysis of 122 subjects / V.
Piras [et al.] // Minerva Stomatol. – 2003. – Vol. 52, №
5. – P. 241–246.